Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 75/08.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 29. januara do 4. februara 2008. godine, donijela je
O D L U K U
I
Istorijska građevina – Palata Musafija u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik nalazi se na prostoru označenom kao k.č. 1781 (novi premjer), što odgovara k.č. 16 (stari premjer), k.o. Sarajevo XLVII, z.k. uložak broj XLVII/52, k.o. Sarajevo, opština Centar, Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 2 ove odluke:
- dozvoljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi tekućeg održavanja koji u enterijeru mogu biti prilagođeni zahtjevima obezbjeđenja uslova za savremeno korištenje objekta kao živog naslijeđa, kao i radovi koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;
- sačuvati izvorni izgled objekta u pogledu obrade arhitektonskih detalja, boje zidova, tretmana fasada, konstrukcije objekta i nagiba krova, te vrste krovnog pokrivača i nije dozvoljena promjena stilskih karakteristika uklanjanjem ili dodavanjem pojedinih dekorativnih elemenata i arhitektonskih detalja (kamene i druge plastike –nadvratnika, vijenaca i sl.);
- prije početka konzervatorsko-restauratorskih radova na objektu izvršiti detaljno snimanje stanja, te sprovesti istraživačke radove koji će obuhvatiti analizu građevinskih materijala konstruktivnog stanja, materijala korištenih izvorno za završnu obradu, što uključuje i vrstu i ton boja fasadnih zidova. Rezultati navedenih istraživanja trebaju da budu korišćeni kao osnova pri izradi i sprovođenju projekta konzervatosko-restauratorskih radova;
- projekat konzervatorsko-restauratorskih radova mora biti zasnovan na gore navedenom detaljnom snimanju stanja objekta i treba uključiti metodološki pristup koji će biti usmjeren na zaštitu istorijskih vrijednosti objekta;
- prilikom konzervatorsko-restauratorskih radova koristiti materijale iste kao izvorne, izvorne tehnike, obrade materijala.
- izvršiti konstruktivnu sanaciju dimnjaka;
- plastične i aluminijske okvire na otvorima zamijeniti drvenim, u skladu sa podacima o izvornom stanju;
- izvršiti uklanjanje objekta privremenog karaktera u sjeveroistočnoj zoni unutrašnjeg dvorišta;
- izvršiti konzervaciju slobodnostojeće fontane u unutrašnjem dvorištu i sanirati instalacije fontane;
- izvršiti zamjenu asfaltne hodne površine u unutrašnjem dvorištu popločanjem tipičnim za taj period;
- prilikom intervencija mora biti očuvan autentičan izgled unutrašnjeg prostora.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe, suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VI
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 02-2-74/04-98
30. januara 2008.godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Amra Hadžimuhamedović
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu člana 2 stava 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.
Palata Musafija u Sarajevu nalazi se u sklopu „Gradske ambijentalne cjeline Sarajeva“, koja je uvrštena na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 546.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,
- sadašnje stanje i namjenu dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
- istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Palata Musafija se nalazi na južnoj strani Titove ulice na broju 34 i predstavlja dio ambijentalne cjeline Titove ulice u Sarajevu(1).
Nacionalni spomenik obuhvata zemljište označeno kao k.č. 1781(novi premjer), odnosno k.č. 16 (stari premjer), k.o. Sarajevo XLVII, z.k. uložak broj XLVII/52(2), opština Centar, Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine.
Istorijski podaci
Palata Musafija izgrađena je 1913. godine, za vlasnike Arona i Isaka Musafiju. Autor projekta je arhitekt Josip Pospišil koji završava projekat 1911. godine(3). Palata je izgrađena od strane preduzetničke firme „Jungwirth“(4).
Izgradnja objekta se podudara sa propisima izdatim od strane Zemaljske vlade kojima se oslobađaju od poreza, za period od 20 godina, sve novogradnje čija izgradnja počne u periodu od 01.01.1909. do 31.12.1912. godine(5). U ovom periodu izgrađen je veliki broj stambenih palata u Sarajevu(6).
Aron i Isak Musafija kupuju nekretninu na ovom mjestu 1912. od porodice Berberović i po novom projektu grade današnju zgradu(7). Porodica Berberović je bila vlasnik nekretnine na ovom mjestu od 1886. godine. Aron i Isak Musafija su vlasnici od 1912. godine, a od 1955. godine zgrada je u vlasništvu nasljednika porodice Musafija(8).
Potvrda da je objekat projektovan 1911. godine, dakle prije nego što će Musafije postati i zvanični vlasnici nekretnine(9), leži u činjenici da je Josip Pospišil objavio projekat ove palate u stručnom časopisu „Aus bosnicher Praxis“, Der Bautechniker, XXXII, Jahrgang, nr. 1, 5. Januara 1912. godine u Beču(10). Ovaj objekat spada u zadnju fazu razvoja stambene arhitekture tokom austrougarskog perioda, kada su se učestalo gradile stambene palate(11). Postoji više osnovnih oblika palata(12), a ovaj objekat spada u red stambeno-poslovnih palata nastalih kao interpolacija u prethodno izgrađenom području. Osnovna karakteristika ove vrste palate je organizacija dispozicije oko dvorišta (atrija)(13). Objekat je izveden u duhu secesije(14). Objekat ne mijenja svoju izvornu stambeno-poslovnu namjenu do današnjih dana.
Tokom ratnih dešavanja u BiH (1992-1995) objekat je pogođen sedam puta, ali nije doživio značajnija oštećenja.
Godine 2006. se pristupilo izradi projekta restauracije fasada objekta od strane Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Sarajevo, a naredne 2007. godine vrši se realizacija ovog projekta.
2. Opis dobra
Palata Musafija izgrađena je na parceli nepravilnog trapezastog oblika veličine 23,04m x 34,50m(15). Ukupna površina zemljišta na kojem se nalazi objekat, uključujući unutrašnje dvorište, iznosi 811m2. Ukupna visina objekta, od kote Titove ulice, do sljemena objekta iznosi 30,90m.
Objekat je stambeno-poslovna višespratnica koja prema ulici ima prizemlje, suteren, četiri sprata i dvospratnu podkrovnu etažu. U dvorišnom dijelu, sa strana i pozadi nalazi se blago ukopano prizemlje i pet etaža sa potkrovljem.
Atrijum u sredini objekta je veličine 14,00m x 14,00m što omogućuje direktno osvjetljenje svakog stana u objektu bez obzira na poziciju. Pored atrijuma, u objektu se nalaze svjetlarnici koji dodatno osvjetljavaju prostore u stanovima.
Prilaz objektu je sa sjevera, iz Titove ulice, kroz prolaz širine 1,90m i visine oko 4,50 m, kojim se prilazi unutrašnjem dvorištu. Na oba kraja prolaza nalaze se originalni drveni portali s nadsvjetlima dimenzija 160cm x 450cm.
Sa strana prolaza, do visine od 185 cm, postavljene su keramičke pločice novije proizvodnje iznad kojih se nalazi originalna dekoracija u malteru, koju čine lučno završena polja širine 120 cm i visine 170 cm.
Na zapadnoj strani prolaza, na kraju prema unutrašnjem dvorištu, nalazi se portal s nadsvjetlom ukupnih dimenzija 150cm x 300cm, koji vodi u stubište sjevernog dijela zgrade. Kroz unutrašnje dvorište prolazi se do južnog stubišta koje opslužuje dvorišnu zgradu.
U prizemnom dijelu sjevernog bloka prema Titovoj ulici, čitav front se koristi kao prodajni poslovni prostor(16). U dvorišnom dijelu se nalaze dva poslovna prostora i nekadašnji kućepaziteljev stan, kome se pristupa iz južnog stubišta.
Na zapadnoj strani dvorišta nalaze se metalne stepenice kojima se dolazi do dvosobnog stana, smještenog na prvom spratu zapadnog bloka. Na istočnoj strani se nalaze još dva manja poslovna prostora(17).
Podloga unutrašnjeg dvorišta je beton. U južnom dijelu dvorišta na desnoj strani nalazi se osmougaona fontana od vještačkog kamena upisana u kružnicu promjera 2 metra. Visina korita fontane je 70cm. U sredini fontane se nalazi osmougaoni stub upisan u kružnicu promjera 60cm i ukupne visine od 2 metra. Centralni stub sa kanelurama pri vrhu se stepenasto širi za dodatnih 60cm. Fontana je veoma zapuštena i nije u funkciji.
Na etažama sjevernog bloka prema Titovoj ulici nalaze se po dva simetrično postavljena četverosobna stana, čije su sobe uglavnom usmjerene ka Titovoj ulici. Ukupne tlocrtne dimenzije ovih stanova su 11m x 12 m, a površina im je različita, s obzirom da se na desnoj strani nalazi stubište sjevernog bloka. Lijevi stan je ukupne tlocrtne površine 160 m2, ne računajući terasu prema unutrašnjem dvorištu dimenzija 1,40 m x 10 m. Desni stan je ukupne tlocrtne površine 120 m2. Dispozicija ovih stanova je jednostavna: Sa stepenišnog podesta širine 140cm se ulazi u dugačak i uzak hodnik, iz kojeg se pristupa svim ostalim prostorijama stana. Omogućeno je kružno kretanje kroz stan, jer su sve sobe povezane vratima.Kuhinja, kupatilo i ostava su pozicionirani u dijelu prema dvorištu.
Osnovna shema prednjeg sjevernog dijela objekta ponavlja se u dispoziciji južnog, dvorišnog objekta. Sobe su usmjerene prema dvorištu, a predsoblja, kuhinje, kupatila i druge prateće prostorije prema svjetlarnicima uz susjednu parcelu(18). Iz stubišta se ulazi u stanove poligonalne tlocrtne forme. Svi stanovi dvorišnog objekta imaju direktno osvjetljenje, ali dispoziciona rješenja su nešto drugačija.
Uzak atrij i svjetlarnici ne omogućuju kvalitetno dnevno osvjetljenje svih prostorija.Uzrok tome je što je objekat građen kao zgrada u nizu Titove ulice, tako da je orijentacija prostorija unaprijed određena pozicijom zdanja unutar izgrađene cjeline. Iz tlocrta je vidljiva namjera punog iskorištenja parcele, po visini i dubini, što je takođe negativno uticalo na stepen osvijetljenosti prostora.
Stanovi u objektu su uglavnom višesobni(19):
- Četverosobni i višesobni stanovi 7
- Troiposobni stanovi 10
- Dvoiposobni stanovi 1
- Jednosobni stanovi 3
Objekat ima izrazito simetričnu kompoziciju. Glavna fasada(20) je orijentisana prema Titovoj ulici. Prizemlje visine 450cm, koje ima sedam rastera, odijeljeno je širokim vijencem od spratnog dijela objekta(21). U osovini srednjeg rastera prizemlja, nalazi se ulazni portal. Ukupna širina centralnog dijela iznosi 250cm. Sa strana portala se nalaze stubovi od po 30cm širine, obrađeni u gornjoj zoni stalaktitnim dekorativnim elementima. Po tri izloga sa strane imaju dimenzije 260cm (dužina) x 450cm (visina)(22). Između se nalaze stubovi širine 80cm. Ovi prostori se i dalje koriste kao poslovni prostor, ali su izlozi obrađeni savremenom bravarijom.
Spratni dio sjeverne fasade sastoji se od 4 reda prozora sa po 14 prozorskih otvora. U srednjem dijelu fasade nalaze se četiri reda sa po četiri prozora dimenzija 110cm x 220cm. Krajnji bočni prozori su balkonska trodijelna vrata ukupnih dimenzija 170cm x 300cm, ispred kojih se nalaze balkoni sa izbočenim masivnim ogradama od vještačkog kamena(23). Između srednjeg i bočnog dijela pročelja, simetrično sa obje strane, nalaze se po 4 prozora u svakoj traci. Ovi prozori se nalaze na doksatima koji se protežu od vijenca iznad prizemlja, pa do izbačene krovne strehe(24). Dimenzije ovih prozora su 75cm x 220cm.
U centralnom dijelu krovne mase kosog krova, izveden je doksatni element sa 11 prozorskih otvora, od kojih se 3 nalaze u sredini, a po 4 bočno. Dimenzija centralnih prozora je 60cm x 115cm, a bočnih 50cm x 115cm. Iznad doksatnog elementa izvedena je dodatna streha iznad koje se nalaze tri centralno postavljena otvora(25). Ovi otvori su samo djelimično zatvoreni žičanom mrežom. Dimenzije ovih otvora su 40cm x 70cm. Izlomljenom krovnom strehom iznad završena je složena krovna masa.
Unutrašnje fasade su jednostavnije u odnosu na glavnu sjevernu fasadu.
Istočna unutrašnja fasada, gledano s ulice, riješena je sa 5 prozorskih otvora smještenih u 4 horizontalna reda. Tri prozorska otvora na lijevoj strani fasade nalaze se na doksatu koji se proteže od vijenca nad prvim spratom do krovne strehe, gdje se završava trovodnim krovom.
Centralni prozorski otvori na doksatu su dimenzija 120cm x 190cm, a bočni 60cm x 190cm. Prozori u srednjem dijelu fasade su u ravni fasade i istih su dimenzija kao centralni prozor na doksatu. Na desnoj strani ove fasade prozori su u originalnoj verziji bili uvučeni u odnosu na ravan fasade, a ispred se nalazio pokriveni balkon. Tokom druge polovine XX vijeka postavljeni su prozori u ravni fasade dimenzija 160cm x 190cm.
Na zapadnoj unutrašnjoj fasadi nalazi se 6 prozorskih otvora postavljenih u 4 reda, s tim da se 3 otvora na južnoj strani nalaze na izbačenom dijelu fasade, a preostala 3 otvora u ravni fasade. Dimenzije centralnog prozora na izbačenom dijelu fasade su 120cm x 190cm, a sa strana se nalaze prozori dimenzija 60cm x 190cm.
Dimenzije centralnog prozora u ravni fasade takođe su 120cm x 190cm, a sa strana se nalaze prozori dimenzija 60cm x 190cm i 40cm x 100cm.
Unutrašnja fasada sjevernog bloka je određena sa 6 otvora, postavljenih u 4 reda. Zapadni stubišni prozor se nalazi u ravni fasade i njegove dimenzije su 170cm x 190cm. Preostalih 5 otvora se nalaze u dubini konzolno izbačenog balkona širine 140cm. Na zapadnoj strani balkona nalazi se portal dimenzija 90cm x 280cm, zatim prozorski otvori dimenzija 90cm x 190cm; 50cm x 190cm; 120cm x 190cm i 90cm x 190cm(26).
Unutrašnja fasada južnog bloka je fasada na čijoj se zapadnoj strani nalaze konzolno izbačeni balkoni na koje se pristupa balkonskim vratima dimenzija 90cm x 280cm. Pored njih se nalaze prozori dimenzija 90cm x 190cm.
Na istočnoj strani u prizemlju nalazi se ulazni portal u južno krilo ukupnih dimenzija 140cm x 230cm. Iznad njega se nalaze prozori dimenzija 120cm x190cm. Osnovnu konstrukciju predstavljaju podužni zidovi raspona od 4,5m do 6,0m. Konstrukcija zidova u podrumu i suterenu sastoji se od kamena i betona, a spratovi su građeni od opeke.Debljina nosivih zidova se smanjuje od suterena do podkrovlja(27).
Korisna visina prizemlja sjevernog bloka iznosi oko 4,50m. Korisna visina prvog, drugog i trećeg sprata iznosi 3,90m, a visina četvrtog sprata iznosi 3,25m. Ukupna korisna visina dvoetažno riješenog podkrovlja iznosi 5,50 m, a visina suterena oko 2,30m. Korisna visina prizemlja južnog, istočnog i zapadnog bloka iznosi oko 2,60m. Korisna visina prve i druge etaže iznosi 3,40m. Korisna visina treće i četvrte etaže iznosi 3,20m. Korisna visina pete etaže iznosi 3,05m. Najveća korisna visina podkrovlja iznosi 3 m.
Zidovi i stubovi poslovnog dijela prizemlja prema glavnoj ulici i stropna konstrukcija iznad prizemlja rađeni su od armiranog betona. Stepeništa su riješena konzolno i izvedena su od bračkog mermera. Širina stepeništa iznosi140 cm. Podesti su izvedeni na svodovima od opeke i oslanjaju se na traverze(28). Ograda je izvedena od željeza kružnog presjeka, ponavljanjem oštrih geometrijskih oblika sa okruglim detaljem u sredini. Rukohvat je drveni. Pod ulaznog pasaža objekta obrađen je bojenim keramičkim pločicama dimenzija 15x15cm(29).
Vanjska stolarija i vrata na ulazu u zgradu i stanove izrađena je od crnog bora. Podovi u sobama stanova obrađeni su bukovim parketom, a u kuhinjama je postavljen brodski pod(30). Originalno popločanje prvog nivoa podkrovlja se sastoji od „tavela“ - terakot ploča dimenzija 20cm x 20cm. Ovo izvorno popločanje se nalazi u krajnjem istočnom dijelu prvog nivoa potkrovlja koje je nenaseljeno.
Objekat je opremljen instalacijama telefona, gromobrana, struje, gasa, vodovoda i kanalizacije. Grijanje je riješeno individualno.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika, Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, palata Musafija se nalazi u sklopu „Gradske ambijentalne cjeline Sarajeva“ pod rednim brojem 546.
„Dijelovi Titove ulice u Sarajevu“ su Prostornim planom BiH („Faza B – valorizacija“ – prirodne i kulturno-historijske vrijednosti) koji je objavljen avgusta 1980. godine, svrstani u II kategoriju pod tačkom 8., odjeljak „Urbane baštine“.
Palata se nalazi i na „Listi evidentiranih, prethodno zaštićenih i zaštićenih nepokretnih spomenika kulture i prirodne baštine kantona Sarajevo“ u sklopu tačke 99. - Ulica M. Tita, odjeljak 2.1.02. pod naslovom „Mikrourbane cjeline/ulice, trgovi, urbani kompleksi“.
Ulica M. Tita na ovoj listi je evidentirana, ali nije upisana u registar spomenika kulture.
Po podacima dobijenim od strane Zavoda za zaštitu spomenika Federalnog ministarstva kulture i sporta, od 23. oktobra 2007. godine, palata Musafija, Titova 34. u Sarajevu je evidentirana, ali nije upisana u registar spomenika kulture Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Nema podataka o istraživačkim ili konzervatorsko-restauratorskim radovima tokom prve polovine XX vijeka.
Tokom druge polovine XX vijeka vršeni su isključivo radovi koji se mogu podvesti pod pojam redovnog održavanja.
Tokom ovog perioda nisu vršeni restauratorski radovi bilo na vanjskim, bilo na unutrašnjim fasadama.
U ovom periodu svi stanari su u privatnom aranžmanu izvršili proširenje kupatila. U originalnom rasporedu svih stanova bila je prisutna samo mala prostorija gdje se nalazio nužnik. Adaptacijom ovi prostori su pretvoreni u savremena kupatila.
Nakon zadnjeg rata u BiH, 2006. godine, izrađen je „Glavni projekat restauracije fasade zgrade Isaka i Arona Musafije, Titova ulica 34“. Nosilac izrade projekta je bio Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Sarajevo, a investitor grad Sarajevo. Ova restauracija spada u red parcijalnih intervencija, s obzirom da joj nije bio cilj restauracija cjelokupnog objekta, već samo restauracija sjevernog pročelja.
Sanacija fasade predviđena je u dvije izvedbene faze:
Prva faza obuhvata sanaciju oštećenja koja su bila rezultat ratnih dejstava, prirodnog propadanja materijala, neredovnog održavanja objekta i neadekvatnih sanacionih intervencija.
Druga faza obuhvata sanaciju oštećenja prouzrokovanih izmjenama vanjske stolarije i drugim neprimjerenim radovima.
Oštećenja obuhvaćena prvom fazom sanacije su sljedeća:
- Oštećenja limarije koja se ogledaju u koroziji i hemijskom raspadanju.
- Oštećenja malterisanih površina koja su nastala usljed dejstava vlage. Ispoljavaju se ljuštenjem i odvajanjem bojenog sloja, pojavom gljivica i plijesni, a nastaju usljed oštećenja limarije.
- Oštećenja malterisanih površina nastala kao rezultat udara ili zamora materijala. Manifestuju se u osipanju ili odlamanju materijala.
- Oštećenja vještačkog kamena koja se manifestuju u površinskim oštećenjima i odlamanjima komada.
- Oštećenja koja su rezultat ranijih neadekvatnih intervencija. Ovdje spadaju intervencije neadekvatnih sanacija malterisanih površina (ravnih ploha, vučenih profila, prostih pravougaonih istaka i dekorativne plastike. Ova kategorija se odnosi na intervencije koje su imale karakter urgentnih zahvata – konzervacije privremenog karaktera koje su vršene s ciljem da se održi status quo fizičke strukture.Rezultat ovakvih djelovanja su neravne površine i grube plombe. Uočljiva je intervencija na završnim vijencima, pa se javljaju varijacije u dimenzijama. Takođe je oštećena dekorativna plastika.
Oštećenja obuhvaćena drugom fazom sanacije su sljedeća:
- Izmjena portala u prizemlju(31).
- Izmjena prozora na četvrtom spratu.
- Oštećenja nastala montiranjem raznih elemenata instalacija na fasadnom platnu. Neprimjereno i nestručno postavljene instalacije devastiraju objekat i ugrožavaju njegov integritet. Uklanjanje, odnosno stručno postavljanje, instalacija je jedan od ciljeva sanacije. U cilju toga treba izvršiti tehničku reviziju instalacija vidljivih na fasadnom platnu.
Dio ove sanacije je finalna obrada i bojenje fasade okrenute prema ulici Maršala Tita, što je rezultat analize koju je uradio Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Sarajevo(32).
Tokom 2007. godine, u potpunosti su izvedeni radovi iz prve predviđene faze. Zamijenjena je ili popravljena oštećena limarija, obnovljena je oštećena malterisana površina i izvršeno je bojenje sjevernog pročelja. Sanirana su oštećena vještačkog kamena i stolarije, posebno streha u nivou prizemlja. Uklonjeni su metalni elementi, kuke i slično, koji više nisu u upotrebi.
Što se tiče radova na opravci oštećenja iz druge faze, izvršena je izmjena prozora na četvrtom spratu adekvatnim prozorima koji odgovaraju originalnim. Stanar prvog nivoa potkrovlja samoinicijativno je izvršio zamjenu potpuno dotrajalih i neupotrebljivih originalnih prozora.
Sanirana su oštećenja nastala montiranjem raznih elemenata instalacija.
Portali poslovnih prostora na pročelju su izmijenjeni savremenom bravarijom koja se oblikovno i hromatski ne uklapa u cjelinu istorijske građevine.
5. Sadašnje stanje dobra
Palata Musafija je u vrlo dobrom konstruktivnom stanju. Glavna konstrukcija zgrade, kao i konstrukcija konzolnih stepeništa ne pokazuju znakove degradacije, što je posljedica kvalitetne građevinske djelatnosti tokom austrougarskog perioda.
Sjeverno pročelje objekta je obnovljeno 2007. godine i nalazi se u odličnom stanju. Manjkavost ove intervenije je činjenica da su radovi imali uski cilj obnove glavne fasade prema Titovoj ulici.
Stoga, nije obnovljen oštećeni pokrov sjevernog bloka, kao ni drvena konstrukcija krova. Prodor atmosferske vode u unutrašnjost objekta ugrožava stanare, ali i samu obnovljenu fasadu.
Unutrašnjost sjevernog stambenog krila usmjerenog prema Titovoj ulici je vrlo dobro održavano. Podne obloge stubišta, metalna ograda, drveni rukohvati kao i stubišni ulazni portal su originalni.
Ulazna vrata u stanove su dijelom originalna, a dijelom izmijenjena.
Stanovi u unutašnjosti uglavnom su originalnog rasporeda, sa izvjesnim enterijerskim intervencijama.
Slična je situacija sa južnim stambenim krilom, s tim da se u prizemlju nalazi devastiran prostor u kojem su u toku radovi na adaptaciji u poslovni prostor.
Savremena bravarija visokih izloga u prizemlju prema Titovoj ulici je vrlo neujednačena i neprimjerena. U originalnom arhitektonskom rješenju u prizemlju sjevernog pročelja se nalazilo 6 drvenih portala-izloga sa motivom saća na nadsvjetlu.
Prolaz koji spaja Titovu ulicu i unutrašnje dvorište je devastiran usljed neredovnog održavanja.
Originalne bojene podne pločice u prolazu su dijelom oštećene, a dijelom su zamijenjene keramičkim pločicama neadekvatnog oblika i boje.
Slično je i sa bočnim zidovima pasaža gdje su postavljene neprimjerene keramičke pločice savremene izrade.
Sjeverni i južni portali pasaža su originalni i redovno su održavani, s tim da je sjeverni portal nešto bolje očuvan.
Unutrašnje dvorište nije redovno održavano i gazni asfaltni sloj je djelimično oštećen. Originalna fontana unutar dvorišta nije oštećena, ali nije održavana i nije u funkciji.
Svi originalni portali unutrašnjeg dvorišta, osim ulaznog portala južnog stambenog krila, izmijenjeni su tokom druge polovine XX vijeka i na njihovom mjestu se nalazi neadekvatna bravarija.
Fasade unutrašnjeg dvorišta su oštećene i nisu održavane. Dijelovi maltera padaju u dvorište, što predstavlja opasnost za stanare i prolaznike.
Dimnjak sjevernog bloka, prema unutrašnjem dvorištu je u vrlo lošem stanju i prijeti mu opasnost od konstruktivnog kolapsa.
Olučna vertikala u jugoistočnom dijelu unutrašnjeg dvorišta je oštećena do te mjere da je zabilježen značajniji prodor atmosferske vode u prizemni stambeni prostor.
Metalne balkonske ograde južnog i sjevernog krila su neredovno održavane.
Stan na trećem spratu južnog krila je napušten, a uz balkonsku ogradu prema unutrašnjem dvorištu je postavljen visoki red nepovezanih opečnih blokova, koji predstavljaju potencijalnu opasnost za prolaznike u dvorištu.
Iznad balkona na četvrtom spratu, tokom druge polovine XX vijeka, postavljena je nadstrešnica od pleksiglasa koja narušava integritet unutrašnje dvorišne fasade, a originalna drvenarija je izmijenjena.
Balkon na unutrašnjoj strani sjevernog bloka, u nivou četvrte etaže je zatvoren bijelom pvc bravarijom na prelazu iz XX u XXI vijek.
6. Specifični rizici
- Opasnost od obrušavanja maltera sa svih fasada, osim sjevernog pročelja.
- Opasnost od kolapsa dimnjaka sjevernog bloka.
- Opasnost od otpadanja dijelova pokrova.
- Prodor atmosferske vlage u objekat .
- Neprimjerene intervencije koje dovode do umanjivanja spomeničke vrijednosti istorijske građevine (izmjena originalne vanjske i unutrašnje drvenarije, postavljanje neadekvatne keramike na mjesto originalne u pasažu).
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko odredjenje
B. Istorijska vrijednost
C. Umjetnička i estetska vrijednost
i. Kvalitet obrade
ii. Kvalitet materijala
iii. Proporcije
iv. Kompozicija
v. Vrijednost detalja
D. Čitljivost
iii Djelo značajnog umjetnika ili graditelja
iv Svjedočanstvo o odredjenom tipu, stilu ili regionalnom maniru
F. Ambijentalna vrijednost
i. Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline
ii. Značenje u strukturi i slici grada
iii. Objekat, ili grupa objekata je dio cjeline ili područja
G. Izvornost
i. Oblik i dizajn
ii. Materijal i sadržaj
iii. Namjena i upotreba
v. Položaj i smještaj u prostoru
H. Jedinstvenost i reprezentativnost
ii. Vrhunsko umjetničko ili arhitektonsko djelo
iii. Djelo vrhunskog umjetnika ili graditelja
I. Cjelovitost
i. Fizička cjelovitost
ii. Homogenost
iii. Zaokruženost (kompletnost)
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana,
- z.k. izvadak, posjedovni list,
- fotodokumentacija,
- grafički prilozi.
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:
1988. B. Spasojević: „Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu“, Svjetlost, Sarajevo,
1997. N. Kurto, „Sarajevo 1492-1992“, Oko, Sarajevo,
1998. N. Kurto, „Arhitektura Bosne i Hercegovine – Razvoj bosanskog stila“, Kulturno nasljeđe, Sarajevo,
2003. M. Hrasnica: „Arhitekt Josip Pospišil – život i djelo“, Acta Architectonica et Urbanistica, Sarajevo,
2004. I. Krzović, „Arhitektura Secesije u Bosni i Hercegovini“, Kulturno nasljeđe, Sarajevo,
2006. „Glavni projekat restauracije fasade zgrade Isaka i Arona Musafije, Titova ulica 34“, Kantonalni Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Sarajevo.
(1) U istom nizu, prema istoku se nalazi poslovna zgrada nekadašnjeg „Energopetrola“ iz druge polovine XX vijeka, a na zapadu stambeno-poslovna zgrada Hadži Idrizovog vakufa, projektovana od strane Muhameda Kadića 1938. godine.
(2) U pogledu vlasništva, uvidom u vlasnički list objekta iz 2007. godine, utvrđeno je da je objekat državna svojina, s tim da su određeni dijelovi objekta bili izuzeti iz nacionalizacije.
(3) I. Krzović: „Arhitektura secesije u BiH“, str.174., „Kulturno naslijeđe“, Sarajevo 2004.
(4) B. Spasojević: „Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu“, str. 111, „Svjetlost“, Sarajevo 1988.
(5) B. Spasojević: „Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu“, str. 57, „Svjetlost“, Sarajevo 1988.
(6) Pored palate Musafija u Titovoj 34., u istom periodu u istoj ulici su izgrađene zgrade u Titovoj br. 54.; Titovoj 56; zatim palata u Mula Mustafe Bašeskije 122-124 (nekadašnja Titova ulica) ugao sa Prote Bakovića; „Oficirski paviljoni“ – ulica F. Račkog, Đ. Daničića, Vilsonovo šetalište, i druge.
(7) „Glavni projekat restauracije fasade, Titova 34“, str. 2, Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo“, Sarajevo 2006.
(8) I. Krzović: „Arhitektura secesije u BiH“, str.174., „Kulturno naslijeđe“, Sarajevo 2004. U drugoj polovini XX vijeka je izvršena nacionalizacija objekta, kada objekat postaje državna svojina. Od nacionalizacije su izuzeti pojedini dijelovi zgrade, koji dobijaju status privatnog vlasništva
(9) Razlog ovakve ažurnosti vjerovatno leži u činjenici da su vlasnici dobro poznavali propise, i stoga su željeli započeti gradnju prije 31.12.1912. godine, i tako steći zakonsko pravo na poreske olakšice.
(10) M. Hrasnica: Arhitekt Josip Pospišil – život i djelo, str. 157., „Acta Architectonica et Urbanistica“, Sarajevo 2003.
(11) Ove palate su predstavljale otjelotvorenje nove urbanističke koncepcije grada koju su forsirale austrougarske vlasti. Projektovane su i gradjene uglavnom kao objekti najamnog karaktera, sa osnovnim motivom donošenja zarade vlasniku ili sa ciljem izdržavanja drugih djelatnosti.
(12) Prvi tip je palata u bloku sa unutrašnjim ekonomskim dvorištem. Najpoznatiji primjer je palata Marijin Dvor. Drugi tip je palata u monumentalnoj kompoziciji slobodnostojećih blok-palata sa više objekata. Najpoznatiji je primjer blok „Oficirskih paviljona“ u F. Račkog. Treći tip je stambeno-poslovna zgrada nastala u prethodno izgradjenom području. - B. Spasojević: „Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu“, str. 58,59, „Svjetlost“, Sarajevo 1988.
(13) Iz ovog detalja se vidi direktan uticaj njemačke škole iz Karlsruhea. - B. Spasojević: „Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu“, str. 58., „Svjetlost“, Sarajevo 1988.
(14) B. Spasojević: „Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu“, str. 111, „Svjetlost“, Sarajevo 1988.
Oko stilskog određenja ove zgrade postoje i drugačija mišljenja: Realizovana(glavna) fasada može ponijeti, za to vrijeme, sve atribute rane Moderne. Iako projektant kompoziciju fasade rješava na secesijski način. – ( M. Hrasnica: Arhitekt Josip Pospišil – život i djelo, str. 160., „Acta Architectonica et Urbanistica“, Sarajevo 2003.)
Objekat po svojim stilskim karakteristikama je kombinacija secesije, bosanskog sloga sa uticajima monumentalne islamske arhitekture. („Glavni projekat restauracije fasade, Titova 34“, str. 2, Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo“, Sarajevo 2006.)
Pospišil temu bosanske tradicionalne arhitekture postavlja kao primarnu, da bi ostvario osnovnu kompoziciju masa. Ovu temu projektant podcrtava elementima doksata, naglašenom strehom, snažnim korpusom krova sa badžama, verandom, stilizacijom strehe verande, sve u ravni pročelja. I pored toga, to je kasno secesijsko rješenje. – N. Kurto “Sarajevo 1492-1992“, str. 94., Oko, Sarajevo 1997.
(15) Rezultat nesredjene zemljišne politike bila je pojava građevinskih parcela raznih oblika i veličina, nekada i neprikladnih za gradnju, čiji su vlasnici zahtijevali od arhitekata njihovu kompletnu pokrivenost. U većini slučajeva ove parcele su izlazile na glavnu ulicu manjim frontom, ali njena dubina, nepravilni oblik i kontakt sa drugim građevinskim parcelama uticali su na pojavu novih arhitektonskih rješenja atrijalnog tipa. - M. Hrasnica: Arhitekt Josip Pospišil – život i djelo, str. 159., „Acta Architectonica et Urbanistica“, Sarajevo 2003.
(16) Savremena bravarija sva tri poslovna prostora je različitog oblika, boje i materijala.
(17) Ulaz u ove poslovne prostore čine dva metalna portala postavljena početkom XXI vijeka dimenzija 230cm x 210cm i 190cm x 210cm.
(18) Ova arhitektura donosi nove prostorne dispozicije stambenih prostora. Nestaju velike sobe u korist intimnijih, manjih soba, a shodno tome i visina stropa se donekle smanjuje. Hodnik postaje sve značajniji dio normalnog građanskog stana, te potpuno zamjenjuje predvorje. – N. Kurto, „Arhitektura BiH – razvoj bosanskog stila“, str. 104, Kulturno naslijedje, Sarajevo 1998.
(19) B. Spasojević: „Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu“, str. 112., „Svjetlost“, Sarajevo 1988.
(20) Fasada nosi obilježja rane Moderne, iako izvedena u secesijskom stilu. Projektant to postiže tako što prizemlje zgrade odvaja od spratova pomoću diskretne strehe koja asocira na kordonski vijenac, a naglašeni vertikalizam spratova postiže karakterističnim secesijskim rasporedom prozora.
Isto tako, projektant kontakt sa lokalnom arhitekturom postiže preko doksata – erkera naglašenog volumena krova sa karakterističnim badžama i dubokom strehom krovne ravni, što na diskretan način određuje njen lokalni identitet. - M. Hrasnica: Arhitekt Josip Pospišil – život i djelo, str. 160., „Acta Architectonica et Urbanistica“, Sarajevo 2003.
(21) Ovakva raščlanjenost pročelja na prizemlje, podvučeno plitkom strehom, zonu spratova ritmiziranu doksatima, istaknutu krovnu strehu i snažan volumen krova sa badžom, uobičajena je u secesijskoj arhitekturi (primjer: Wohnhaus in Modling, kod Beča, arh. Emil Hoppe). Pospišil je elemente ove kompozicije oblikovno prilagodjavao podneblju.– N. Kurto, „Arhitektura BiH – razvoj bosanskog stila“, str. 250, Kulturno naslijedje, Sarajevo 1998.
(22) U originalnom projektu na njihovom mjestu su se nalazili drveni portali sa elementima u obliku saća u gornjoj zoni koji asociraju na mušebak.
(23) Balkoni se protežu kroz tri etaže. Četvrta etaža je riješena kao mansardni prozor sa posebnim krovom.
(24) Snažno izbačena streha (1,5m) je ukrašena dekorativnim cik-cak elementima bojenim u crveno i žuto.
(25) Ovaj nivo predstavlja drugu etažu u podkrovlju, koja je neuslovna, ali je povezana sa donjom naseljenom podkrovnom etažom.
(26) Balkon na četvrtoj etaži je, nakon zadnjeg rata u BiH, potpuno zatvoren neprimjerenom bijelom pvc bravarijom
(27) Debljina nosivih zidova u suterenu sjevernog bloka iznosi 100 cm. Debljina nosivih zidova u nivou prizemlja iznosi 75 cm, dok njihova debljina u nivou trećeg i četvrtog sprata iznosi 45cm.
(28) B. Spasojević: „Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu“, str. 109., „Svjetlost“, Sarajevo 1988.
(29) B. Spasojević: „Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu“, str. 112., „Svjetlost“, Sarajevo 1988.
(30) B. Spasojević: „Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu“, str. 46., „Svjetlost“, Sarajevo 1988.
(31) Cilj sanacije je vraćanje originalnog izgleda portala, ili ako to nije moguće, postavljanje savremenih izloga koji bi se harmonično uklopili u zatečenu arhitektonsku cjelinu. Ovi portali svakako moraju biti predmet posebnog projekta.
(32) 2006. „Glavni projekat restauracije fasade zgrade Isaka i Arona Musafije, Titova ulica 34“, Kantonalni Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo.
|
