Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 60/08.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 11. do 17. septembra 2007. godine, donijela je

O D L U K U

I

Istorijska građevina – Most na Dumanu u Livnu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č.  4/271, zemljišnoknjižni uložak broj 1, k.o. Livno, opština Livno, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, restauraciju, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i osigurati finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite dobra utvrđuju se sljedeće mjere zaštite, koje se odnose na prostorr iz tačke I stav 2 ove odluke:

-          na objektu su dozvoljeni isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na obnovi objekta, uključujući i one radove čiji je cilj prezentacija objekta, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje  i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;

-          nije dozvoljeno izvođenje radova koji bi mogli da ugroze nacionalni spomenik, kao ni postavljanje privremenih objekata ili stalnih struktura čiji cilj nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika.

-          Izvršiti sljedeće intervencije na mostu:

o        očistiti objekat mosta od samoniklog rastinja;

o        uklanjanje cijevi uz uzvodnu fasadu mosta;

o       uklanjanje betonske ograde postavljene umjesto propalih dijelova korkaluka sa kamenom ogradom;

o        uklanjanje betonskih dodataka upotrebljenih za povišenje korkaluka i

o        rekonstrukcija originalnog korkaluka.

Radi trajne zaštite dobr, utvrđuje se zaštitni pojas koji obuhvata parcele u neposrednom okruženju nacionalnog spomenika i proteže se do izvora rijeke Bistrice, odnosno obuhvata katastarske čestice: dio parcele 41 (u dužini od 100 m nizvodno od mosta), 43, 44, 45, dio parcele 132 (u dužini od 100 m nizvodno od mosta), dio parcele 133 (u dužini od 100 m nizvodno od mosta), 134, 150, 151, 197, 198, 201, 202, 258, 259, 260, 261, dio parcele 269 (u dužini od 100 m nizvodno od mosta), 271, 273, dio parcele 274 (u dužini od 100 m nizvodno od mosta), 299 i 300.

U zaštitnom pojasu nije dozvoljena izgradnja novih objekata ili bilo kakve druge intervencije koje mogu dovesti do ugrožavanja ili narušavanja ambijenta nacionalnog spomenika.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu  nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 09-2-193/04-5                                                                                               

13. septembar 2007. godine

Sarajevo                                                                                 

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođrnju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini,“nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.

Komisija je, dana 24.06.2004. godine, primila peticiju/prijedlog Opštine Livno za proglašenje Mosta na Dumanu u Livnu nacionalnim spomenikom BiH.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom. 

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i vlasničku dokumentaciju (posjedovni list i kopiju katastarskog plana),

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Istorijska građevina – Most na Dumanu u Livnu se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. 4/271, upisana je u zemljišnoknjižni uložak broj 1, k.o. Livno, opština Livno, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Istorijski podaci

Vojne snage Otomanskog carstva su bile prisutne u Livanjskom polju još od 1463. godine, kada je Livno prvi put palo pod njihovu vlast, za vrijeme vladavine Mehmeda II. Iste godine snage mađarskog kralja, Matije Korvina, uz pomoć vojvode Vladislava, sina hercega Stjepana, uspjele su vratiti više gradova u Bosni, među kojima je bilo i Livno. U periodu od 1463. do 1469. godine Livno je više puta mijenjalo vladare, sve dok krajem 1469. godine niije definitivno palo pod vlast Otomanskog carstva.

Livno je od početka pripadalo Neretvanskom vilajetu i kadiluku, koji su bili u sastavu Bosanskog sandžaka. Sjedište kadiluka, osnovanog 1470. godine, bilo je u Konjicu. Osnivanjem Kliškog sandžaka, 1537. godine, kadiluci Neretva i Skradin su izdvojeni iz Bosanskog i priključeni Kliškom sandžaku.

Iste godine kada je osvojen Klis i formiran Kliški sandžak, na izvoru rijeke Bistrice zvanom Duman (duman, tur.=magla, prašina) isklesan je manji četverougaoni bazen, dubok 3 metra, koji i danas postoji. Na stijenama Dumana tada je isklesan natpis o izgradnji bazena od strane Mustafa-age. Nije poznato da li je ovaj zahvat bio izveden u slavu osvajanja Klisa. Natpis u svom putopisu spominje Evlija Čelebija. Mehmed Mujezinović nije zatekao navedeni natpis na stijeni prilikom obilaska Livna (Ahmed Burek, Kameno Hlivno, 39).

Stotinjak metara od izvora Duman, na rijeci Bistrici se nalazi stari kameni most, poznat kao most na Dumanu. O mostu nema pisanih podataka. U svom putopisu, u kojem je Livno dosta opširno i dobro opisano, Evlija Čelebija ne navodi most na Dumanu iako govori o samom izvoru Bistrice i daje tekst natpisa na stijeni.

Zbog nepominjanja u Putopisu Evlije Čelebije, kao i prema arhitektonskim karakteristikama moguće je zaključiti da je most sagrađen krajem 17. ili početkom 18. vijeka, ali svakako u doba Otomanske uprave.

Prema narodnoj predaji most su sagradili tabaci (kožari), čije su radionice bile u neposrednoj blizini mosta. I danas se lokalitet nizvodno od mosta zove Tabaci, ali, prema Kreševljakoviću ništa pouzdano se ne zna o postojanju tabačkih radionica na ovom mjestu.

Sa sigurnošću se pak može tvrditi da su most gradili domaći majstori pod manjim uticajima iz Dalmacije. Ovu tvrdnju potkrepljuju zapažena odstupanja u gradnji mosta od standardnih detalja turske mostogradnje, kao i činjenica da je Livno i njegova okolina bila tradicionalno jak centar kamenara – graditelja i klesara.

U arhitekturi mosta primjetna je njegova sličnost sa mostovima u Mostaru i Klepcima kod Čapljine (Džemal Čelić i Mehmed Mujezinović, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, 308).

Prema narodnoj predaji most je sagrađen krajem 16. vijeka od strane Balagi-paše, graditelja Balaguša džamije u Livnu. Međutim, nema pisanih izvora koji potvrđuju ovu predaju(1).

Naknadnim intervencijama, nakon II svjetskog rata, izvedenim u neposrednoj blizini mosta umanjenja je njegova arhitektonska ljepota.

2. Opis dobra(2)  

Prvi utisak mosta na Dumanu jeste da presvođava rijeku u jednom luku. U stvari, Bistrica pored glavnog vodotoka ima ovdje i jedan paralelni rukavac na višoj koti, uz desnu obalu; most – povezujući u pravcu dvije suprotne obale – presvođava glavni vodotok svodom većeg raspona (8,27 m), dok na višoj koti presvođava rukavac malim svodom raspona 2,16 m. Ova dva elementa toliko su udaljena jedan od drugog (za 6,18 m) i toliko kompoziciono nepovezana da je opšti utisak mosta s jednim otvorom bitan, dok ovaj manji otvor ima više karakter propusta.

Svod mosta je građen od precizno klesanog kamena, pretežno krečnjaka, a manjim dijelom od sedre. Krečnjak i sedra su ugrađeni u most bez nekog posebnog reda, a spojnice su obrađene i vođene radijalno. Debljina svoda iznosi oko 34 cm. Po dubini svoda kamen je slagan u horizontalnim slojevima.

            Čeoni lukovi, kako na velikom tako i na malom svodu, izgledaju polukružni. Tačnim mjerenjima, a i pažljivim posmatranjem, konstantovano je da se i ovdje, kao i u Mostaru i u Klepcima, radi o krivulji koja se približava ovalu ili elipsi; rasponu od 8,27 m odgovara strijela luka od 3,80 m. Ukupna visina svoda većeg raspona od ljetnog vodostaja do najviše tačke na intradosu iznosi oko 4,40 m, a u tu mjeru je uključena i visina stope svoda, izvedena od krupnije obrađenih kvadera. Na završetku stope svoda horizontalno istaknut sloj klesanca poput vijenca naglašava početak svoda. Takođe je primjetljiva izvjesna ovoidna deformacija linije luka prema desnoj obali, no to je, očigledno, ili rezultat nedovoljno preciznog rada, ili naknadnih slijeganja. Lukovi malog svoda, takođe, nisu polukružni, ali je za razliku od velikog svoda luka ovdje veća od polovine promjera (1,19 m).

U fasadnim izgledima čeoni lukovi na oba svoda uokvireni su po ekstradosu sekundarnim, plastično istaknutim lukom visine 10-12 cm. Ovaj luk svakako nije konstruktivni, već dekorativni element, neka vrsta vijenca, čija je jedina svrha da plastično što jače naglasi i odvoji liniju svoda od čeonih zidova, koje svodna konstrukcija nosi.

Čeoni zidovi, zidani kao i obično od nešto grublje obrađenog kamena iste vrste i neujednačene krupnoće sa grubim spojnicama, približno su u istoj ravni sa čeonim lukovima, pa je usljed toga linija sekundarnih lukova obostrano plastično istaknuta. Ovaj naglašeni obrub lukova čini se specifičnim i vjerovatno se javlja pod uticajem bliskog dalmatinskog područja gdje se u vrijeme nastanka mosta, a pod uticajem baroka, okviri lučnih elemenata obogaćuju u profilaciji.

Širina mosta, definisana razmakom čeonih zidova, nije ujednačena čitavom dužinom mosta i iznosi oko 3 metra.

Osebujnost korita Bistrice na mjestu gdje je premošćena uslovila je dugačak most (27,60 m), mada su propusni otvori relativno mali. Zbog dužine mosta nastaju dugačke nastupne rampe, po kojima se niveleta lagano uzdiže do sredine glavnog otvora. Linija prvobitne nivelete ocrtava se u izgledima mosta jednostavno profiliranim i dosta dobro obrađenim kamenim vijencem, na koji je sa gornje strane uglavljen korkaluk.

Pravilne ploče korkaluka visoke su oko 72 cm, a duge od 58 cm do skoro 3 metra. Učvršćenje korkaluka za vijenac izvedeno je na jedan ne baš uobičajen način; korkaluk je izbačen vanjskom plohom na krajnji rub istaka vijenca, tako da njegov istak sa gornje strane nije plastično naglašen što mu umanjuje samostalnog likovnog djelovanja.

Čeoni zidovi mosta su sa uzvodne i nizvodne strane prema temeljima mosta prošireni, pa se formira nešto slično kontraforu. Ovo proširenje prestaje na oko jedan metar prije glavnog otvora. Uz desnu obalu do velikog svoda nastala je neka vrsta priobalnog podzida. Izgleda da su ovi dijelovi od početka sastavni dijelovi mosta, mada nije isključeno da su nastali i u toku neke popravke.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SRBiH broj 959/51,registarski broj 222, most na Dumanu u Livnu je upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Popravke iz novijeg vremena su djelimično promijenile izgled mosta.

Pad nivelete je ublažen nasipima sa obje strane, čime je prekrivena originalna kaldrma. Propali dijelovi korkaluka nadomješteni su betonskom ogradom, na drugim pak potezima – budući da je usljed podizanja nivelete ograda postala preniska – korkaluk je povišen betonskim dodatkom.

5. Sadašnje stanje dobra

Most na Dumanu se danas nalazi u konstruktivno dobrom stanju. Most se koristi isključivo za pješački saobraćaj.

Neposredno uz uzvodnu fasadu mosta, a u visini čeonih zidova, postavljena je cijev izrazito velikog promjera koja remeti cjelokupan doživljaj i sliku mosta.

Pored cijevi sagledavanje mosta onemogućavaju samonikla vegetacija i novosagrađeni stambeni objekti u neposrednoj blizini.

III   - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima («Službeni glasnik BiH» br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

B. Istorijska vrijednost

(veza građevine sa značajnim događajem u istoriji)

C. Umjetnička i estetska vrijednost

iii.         Proporcije,

iv.         Kompozicija.

D. Čitljivost

(dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iv.         Svjedočanstvo o određenom tipu,  stilu ili regionalnom maniru

E. Simbolička vrijednost

iii.         Tradicionalna vrijednost,

v.          Značaj za identitet grupe ljudi.

F. Ambijentalna vrijednost

ii.         Značenje u strukturi i slici grada,

G. Izvornost

i.          Oblik i dizajn,

ii.         Materijal i sadržaj,

iii.         Namjena i upotreba,

iv.         Tradicija i tehnike,

v.          Položaj i smještaj u prostoru.

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana, broj xx,

-          zemljišnoknjižni izvadak, broj xx,

-          fotodokumentacija (fotografije nastale prilikom donošenja konačne odluke o dobru, august 2007. godine)

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja istorijske građevine – most na Dumanu u Livnu nacionalnim spomenikom BiH,  korišćena je sljedeća literatura:

1998.    Čelić, Džemal i Mujezinović, Mehmed, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Biblioteka Kulturno naslijeđe, Sarajevo Publishing, 1998.

2007.    Ahmet Burek, Kameno Hlivno, Planjax, 2007.

(1) Predanje o gradnji mosta je tokom prikupljanja dokumentacije o objektu mosta, u augustu 2007. godine, iznio Dževdet Vrebac, stariji stanovnik Livna.

(2) Opis dobra je dat prema opisu objekta od strane Džemala Čelića i Mehmeda Mujezinovića iznijetom u knjizi Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, 308-311.