Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 90/07.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 11. do 17. septembra 2007. godine je donijela

O D L U K U

I

Istorijska građevina – Kapetanova kula u Bihaću proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine  (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na k.č. broj 1/99 (stari premjer), k.o. Bihać - grad, upisanoj u z.k. uložak broj 1303, što odgovara k.č. broj 5135 (novi premjer), opština Bihać, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službene novine Federacije BiH«, br. 2/02, 27/02, 6/04 i 51/07).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 2 ove odluke:

-     dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;

-     na parcelama označenim kao k.č. br. 5120, 5121 i 5124 (novi premjer) nije dozvoljena nova izgradnja koja svojom namjenom, veličinom ili izgledom može ugroziti nacionalni spomenik.        

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-strani Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH« broj 33/02, »Službeni glasnik Republike Srpske« broj 79/02, »Službene novine Federacije BiH« broj 59/02 i »Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH« broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 47.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u »Službenom glasniku BiH«.

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 07.2-2-923/03-21

12. septembra 2007. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD         

Na osnovu člana 2 stava 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, »nacionalni spomenik« je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira na to da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Kule Hrvoja Vukčića Hrvatinića na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 47.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju predloženog dobra nacionalnim spomenikom, izvršen je uvid u:

-     dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopija katastarskog plana i zemljišno-knjižni izvadak),

-     podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis dobra i fotografije, podatke o eventualnim oštećenjima tokom rata, podatke o eventualnim intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje predloženog dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

            Kapetanova kula nalazi se u donjem dijelu grada Bihaća, na lijevoj obali rijeke Une, u prostoru nekadašnjih gradskih zidina. Obuhvata k.č. broj 1/99, (stari premjer) k.o. Bihać – grad, br. z.k. ul. 1303 opština Bihać, Federacija BiH, Bosna i Hercegovina.

Istorijski podaci

Prema većini istoričara toponim Bihać se prvi puta javlja 1260. godine u  povelji – darovnici ugarskog kralja Bele IV. U srednjem vijeku grad se razvija kao slobodni kraljevski grad gdje pored tvrđave postoje i dva samostana, jedan dominikanski i jedan franjevački, zatim nekoliko crkava, veći broj trgovačkih i stambenih objekata te nekoliko obrambenih kula.

U XVI vijeku Bihać i okolni gradovi - tvrđave, ulaze u sastav tzv. Vojne krajine koja čini utvrđeni obrambeni pojas prema sve učestalijim prodorima osmanskih trupa.

Osmanlijska vojska zauzima grad juna mjeseca 1592. godine. Od tada, tokom sljedeća tri vijeka, Bihać postaje važno utvrđenje Osmanlijskog carstva na krajnjem zapadu i služi kao polazna tačka za osmanlijske upade i konstantne pritiske na granice Hrvatske.

Ono što čini specifičnost ove tvrđave-grada u odnosu na druge gradove u Bosni i Hercegovini u osmanlijskom periodu jeste sačuvana urbana struktura unutar gradskih bedema iz prethodnog perioda. Nova gradnja neće remetiti postojeće spoljne gabarite tvrđave bez obzira što se bedemi utvrđuju novim tabijama i kulama i unutrašnja urbana struktura uglavnom ostaje, uprkos gradnji novih objekata.

Premda spada među najstarije bihaćke građevine nije poznato vrijeme gradnje Kapetanove kule(1).  Na osnovu raspoloživih istorijskih karata grada i okoline, moguće je utvrditi da je sagrađena prije 1697. godine.

Hroničar Ivan Tomašić, oslanjajući se na H. Straussa i »Bihaćke kule i gradine« (izd. »Oblitelj«, Zagreb 1923), smatra da je Kapetanova kula građena oko 1205. godine  i da je bila jedna od četiri bihaćke kule, od koje su tri razorene u periodu od 1291. do 1292. godine.

Kreševljaković navodi da su u Bihaću postojale tri kule koje su predstavljale ostatak već pomenute bihaćke tvrđave. „Prva od kula porušena je 1870. godine, druga 1889. a treća stoji još i danas i služi kao zatvor. U ovoj kuli sjedili su bihaćki kapetani. Sagrađena je u prije 1592. godine“. (Kreševljaković, str. 71).

Kreševljaković dalje navodi: „...Ali kako te kule daju malo prostora za stanovanje, građene su u tu svrhu posebne zgrade u neposrednoj blizini kule, tzv. odžaci ili konaci.  … Kule su se dizale uvis, a odžaci su se sterali u širinu. Kula je uvijek građena na više spratova, a odžaci (konaci) su redovito jednospratne zgrade. Osnovica kule je s vrlo malom iznimkom kvadrat, rjeđe pravokutnik, a u odžaka uvijek pravokutnik. …Kule su građene od kamena, a odžaci od kamena, ćerpiča i drveta. …”. (Kreševljaković, str. 71)(2).

U blizini kule, iz tih razloga bila je podignuta zgrada konaka čiji temelji su bili  oslonjeni na zidove ranije utvrde(3). Ovaj objekat podignut je 1860. godine(4).

U knjizi »Bihać i Bihaćka krajina« B. Lopašić navodi podatak da je grad opasan sa dvostrukim zidovima od kojih je vanjski visine od oko 4 metra, a unutrašnji 7,5 metara sa četiri kule: Dunđerska, Zabija, Kapetanova i Kanli kula i 9 tabija: Bendbaša, Ičhizar, Velika kapija, Velika tabija, Džibagića, Zelengrad, Bijela, Handanagića, Muhsinovića. U istoj knjizi je napisano: "Osobite vrsti zgrada je kula, visoka na tri tavana, na jugoistočnoj strani grada prema Uni. Ne zna se da li su je nekoć Hrvati ili kasnije Turci gradili. U njoj je bio stan paše, ili sandžaka, a sad služi tamnicom okružnog suda."

Dolaskom Austro-Ugarske, kula je pretvorena u tamnicu. Od tada pa dugo godina kasnije kada je Bihać potpuno izašao iz svojih bedema Kapetanova kula služila je isključivo kao zatvor(5). Tom prilikom su na objektu izvršeni određeni građevinski zahvati koji su narušili njen izgled. Ovo se prije svega odnosi na dogradnju određenih sadržaja u enterijeru objekta, kao i povećanje prozorskih otvora. Kapetanova kula je sve do 1959. godine služila kao Okružni zatvor.

Sedamdesetih godina XX vijeka zgrada je restaurisana i adaptirana u muzejski prostor i tu namjenu je objekat zadržao do današnjih dana.

2. Opis dobra

Kapetanova kula pripada tipu fortifikacionih objekata kvadratne osnove završenih strmim četvorostrešnim krovom. Kula predstavlja sastavni dio istorijske cjeline starog grada Bihaća koju uz kulu sačinjavaju: ostaci fortifikacionog sistema (sa južne i istočne strane kule), ostaci starog vodenog kanala, Crkva sv. Antuna, turbe i mjesto i ostaci starog Konaka.

Kula ima četiri nadzemne etaže – prizemlje i tri sprata. Objekat nema podruma. Na svakoj od etaža nalazi se stepenište i po jedna prostorija.

Prizemlje kule ima dimenzije 10 x 10,05 metara. Ulaz u objekat se nalazi sa  istočne  strane i ima širinu oko 1,20 metara. Svijetla visina prizemne etaže iznosi oko 3 metra. Debljina zidova u ovom dijelu iznosi 1,50 metara. Prozorskih otvora u ovom dijelu objekta nema.

Prvi sprat kule ima dimenzije 10,00 x 9,70 metara. Unutrašnje dimenzije kule iznose 6,90 x 7,25 metara. Debljina zidova se kreće od 1,20 do 1,40 metara. Svjetlost u ovaj dio objekta ulazi kroz dva manja prozorski otvora smještena sa zapadne strane objekta i jedan manji i jedan veći prozorski otvor sa istočne strane objekta. Veći prozorski otvor smješten je u osovini objekta i ima iste dimenzije kao i vrata. Doprozornici i nadprozornik nisu dekorisani, a izvedeni su od bihacita. 

Drugi sprat kule ima dimenzije 9,50 x 9,50 metara. Unutrašnje dimenzije iznose 7,50 x 7,50 metara. Debljina zidova se kreće od 1,00 do 1,10 metara. Svijetla visina ovog dijela objekta iznosi oko 2,50 metara.

Posljednja etaža kule ima dimenzije oko 9,10 x 9,10 metara. Unutrašnje dimenzije iznose 7,50 x 7,50 metara. Debljina zidova kule na ovom dijelu objekta iznose oko 0,80 metara. U ovom dijelu kule se nalazila prostorija u kojoj je službovao kapetan, tako da je jedino ovdje enterijer omalterisan krečnim malterom.

Kula je zidana od blokova kamena krečnjaka. Na fasadama se uočava nekoliko varijeteta ove vrste kamena, sa naglašenim spojnicama u produžno cementnom malteru. U srednjem dijelu kule uočava se pojas zidan bihacitom. Na zapadnoj strani kule u jednom manjem dijelu uočeno je nekoliko blokova žutog pješćara.

Prozorski otvori su raspoređeni u gornjoj zoni objekta i uglavnom su kvadratičnog oblika. Izuzetak su dva prozorska otvora sa istočne strane kule koji imaju pravougaon oblik i čije dimenzije su znatno veće od dimenzija ranijih otvora(6). Na južnoj strani objekta, uz jugoistočni ugao objekta, nalazi se jedan manji otvor, najvjerovatnije puškarnica. U donjem dijelu zapadne fasade nalazi se ploča sa reljefom na kome je prikazan pelikan.

Cijeli objekat pokriven je šatorastom drvenom krovnom konstrukcijom sa bitumenizovanom šindrom kao krovnim pokrivačem.

3. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

1969. godine -  pod upravom Anđele Horvat(7) iz Zavoda za zaštitu spomenika iz Zagreba urađen  projekat sanacije kule.

Rješenjem broj UP-I-02-73-1/73 Zavod za zaštitu spomenika kulture izdao je odobrenje za izradu stepeništa u Kapetanovoj kuli prema nacrtima pod uslovima:

-     da stepenište mora biti urađeno od zdravog hrastovog drveta i od strane stručne radne snage,

-     da spoljne površine moraju ostati u prirodnoj boji i strukturi drveta;

-     da se kompletna površina mora premazati zaštitnim sredstvima koja ujedno drvo štite od požara;

-     povremeni nadzor će vršiti stručnjaci Zavoda;

-     troškovi izrade padaju na teret Regionalnog muzeja u Bihaću, kao investitora radova.

4. Dosadašnja zakonska zaštita

Kapetanova kula u Bihaću bila je evidentirana u registru Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine pod rednim brojem 62.

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine broj 890/51 od dana 24. 10. 1951. objekat je stavljen pod zaštitu države.

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine broj 02-706-3 od dana 18. 4. 1962. objekat je bio zaštićen i registrovan kao spomenik kulture. Ovo rješenje postalo je pravosnažno 23. 10. 1962. godine.

Na Privremenu listu nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika nacionalni spomenik je upisan pod rednim brojem 47.

5. Sadašnje stanje dobra

Objekat je u dobrom stanju.

III –  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02 i 15/03),  Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

B. Istorijska vrijednost

C. Umjetnička i estetska vrijednost

i.          kvalitet obrade,

ii.         kvalitet materijala,

iii.         proporcije,

iv.         kompozicija,

v.          vrijednost detalja,

vi.         vrijednost konstrukcije.

D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.          svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

ii.         svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.

E. Simbolička vrijednost

i.          tradicionalna vrijednost,

ii.         značaj za identitet grupe ljudi.

F. Ambijentalna vrijednost

i.          odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

ii.         objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.

Sastavni dio ove odluke su fotodokumentacija i grafički prilozi navedeni u popisu priloga kako slijedi:

-     Postojeće stanje iz 1954. – Tlocrt prizemlja, I sprata, II sprata i III sprata  Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta;

-     Postojeće stanje iz 1954. – Presjek a-a, Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta;

-     Fotografije objekta snimljene 2002, 2003, 2004 i 2007. godine (snimio: Mirzah Fočo, arhitekta)

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja objekta nacionalnim spomenikom BiH,  korišćena je sljedeća literatura:

1890.    Lopašić, Radoslav, Bihać i Bihaćka krajina, Zagreb 1890.

1942.    Truhelka, Ćiro, Sredovječni spomenici Bosanske Hrvatske, Hrvatsko kolo XXIII, Zagreb, 1942.

1953.    Kreševljaković, Hamdija, Stari bosanski gradovi, Naše starine 1953,

1954.    Kreševljaković, Hamdija, Kule i odžaci u BiH, Naše starine 1954., str. 71 – 86.

1985.    Ančić, Mladen, Bihaćki kraj od 1262. do početka XV vijeka, Glasnik arhiva i društva arhivskih radnika BiH, XXV, Sarajevo, 1985

1999.        Bihać, fotomonografija, izdavač opština Bihać i Gradska galerija Bihać, 1999.

(1) Prema narodnom predanju Kapetanova kula, odnosno, utvrđeni Bihać, spasili su glavu ugarskom kralju Beli IV kojeg su do samih zidina gonili brzi tatarski konjanici. U znak svoje kraljevske zahvalnosti, grad Bihać, Bela IV proglašava slobodnim i u kameni zid kule dadne da se ukleše njegov simbol - crni gavran. Da li zbog nevješte ruke klesara ili nečeg drugog gavran više podsjeća na pelikana, što otvara dilemu da li je ova ploča naknadno ugrađena bolje reći donesena sa nekog drugog mjesta i na pročelje kule "podmetnuta".

(2) U Bosni i Hercegovini bilo je početkom XIX vijeka preko stotinu kula, sjedišta kapetana ili drugih raznih zapovjednika i  feudalaca. Kreševljaković navodi podatak da je u momentu kada je on istraživao ovu vrstu objekata graditeljskog nasljeđa bilo sačuvano samo desetak, dok je danas taj broj još manji.

(3) Objekat je bio velikih dimenzija, spratnosti prizemlje + sprat i imao je strm četvorostrešni krov. 

(4)  „...Lijepa zgrada od tesana kamena...“(Lopašić, str. 38)

(5) U toku Drugog svjetskog rata fašisti su počinili su strašne zločine u Kuli, pogubivši više hiljada nevinih ljudi, rodoljuba bihaćke i susjednih krajiških i ličkih komuna. U bihaćkoj Kuli zatvarani su i mučeni poznati rodoljubi.

(6) Prilikom adaptacije kule u zatvor, austrougarske vlasti su zazidale ove male otvore i napravile veće sa gvozdenim rešetkama. Ovom intervencijom objekat je znatno izgubio od svoje izvorne vrijednosti. Intervencijom iz 1969. godine, izvršeno je vraćanje objekta u njegovo izvorno stanje

(7) Horvat, Anđela (18. 3. 1911. Krašić – 26. 9. 1985. Zagreb) akademik, istoričar umjetnosti i konzervator