Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 11. do 17 septembra 2007. godine, donijela je

O D L U K U

I

Istorijsko područje – Nekropola sa stećcima na lokalitetu Lokve  (Brijeg, Bunarevi) u zaseoku Zabrđe u Gornjoj Bitunji, opština Berkovići, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čini nekropola sa 7 stećaka.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru koji obuhvata k.č. 244/63, 471 i 476, posjedovni list broj 13 (stari premjer),  z.k. uložak broj 3, k.č. 472, posjedovni list broj 31,  z.k. uložak Iskaz I, k.č. 473/1, z.k. uložak broj 27, k.o. Bitunja, opština Berkovići, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 9/02 i 70/06).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.         

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 3. ove odluke, primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:

-          dozvoljeni su istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na tekućem održavanju i radovi koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje ministarstva Republike Srpske nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske,

-          prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe,

-          nije dozvoljena eksploatacija kamena, izgradnja industrijskih objekata i magistralne infrastrukture i svih objekata koji u toku izgradnje ili u toku eksploatacije mogu ugroziti nacionalni spomenik,

-          nije dozvoljeno odlaganje otpada.

Vlada Republike Srpske je dužna da obezbijedi izradu geodetskog i snimka postojećeg stanja područja i izradu i sprovođenje Projekta sanacije, restauracije i prezentacije nacionalnog spomenika.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje u Republici Srpskoj, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske i  opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u «Službenom glasniku BiH». 

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 05.2-2-147/07-4

12. septembra 2007. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2. stav 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Dana 11. 5. 2006. godine od strane arheologa iz Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine podnesena je prijedlog/peticija za proglašenje historijskog područja - nekropola sa stećcima Lokve, u sklopu nekropola u Gornjoj Bitunji, općina Berkovići(1), nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          historijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Područje Bitunje se nalazi oko oko 8 kilometara jugoistočno od Stoca, a od općinskog centra Berkovića oko 28 km jer je najbolji put preko Stoca. Bitunja se dijeli na Donju i Gornju Bitunju u kojoj je i zaselak Zabrđe. U Zabrđe se stiže sa puta Stolac-Ljubinje, skretanje na istočnu stranu kod betonske čatrnje Novakinja (prije prevoja na Žegulji).

Stećci Gornje Bitunje (Zabrđa) situirani su na četiri lokaliteta, poznata pod sljedećim nazivima: Lokve, Potkuk, Zakuk i Baba. Centralni dio područja na kojem su nekropole je vapnenačka stijena Kuk koja je korištena kao kamenolom za okolne nekropole. Oko nje su nekropole Potkuk i Zakuk. Nekropola Lokve je  na najnižen dijelu areala na kojoj se nekropole pružaju, a Baba je na najvišoj tački u ovom dijelu terena.

Prvo se stiže na lokalitet Lokve, pa oko 500 m istočno uz put za Gornju Bitunju je stijena Kuk ispod čijih južnih padina se proteže nekropola Potkuk. Sa sjeverne strane Kuka nalazi se nekropola Zakuk. Od Zakuka do nekropole Baba je još oko 300 m uzbrdo uz stazu za Gornju Bitunju. Osim Potkuka, koji je jedna od većih nekropola u Bosni i Hercegovini sa 243 izbrojana stećka, ostale nekropole u Bitunji su manje: Lokve 7 stećaka, Zakuk 9 stećaka, nekoliko grobova obrubljenih kamenjem i očuvana osnova srednjovjekovne crkve, te nekropola Baba sa 24 stećka. i od ukupno 285 stećka, 62 su dekorirana (22%).

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. 244/63, 471, 476, posjedovni list broj 13 (stari premjer), upisan u z.k. uložak broj 3, k.č. 472, posjedovni list broj 31, upisan u z.k. uložak Iskaz I, k.č. 473/1, upisan u z.k. uložak broj 27, k.o. Bitunja, općina Berkovići, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Historijski podaci

Najstariji pomen srednjovjekovnih župa Zahumlja nalazimo u spisu "Regnum Sclavorum", popa Dukljanina, gdje se u XXX glavi spominje devet humskih župa(2). Područje Bitunje je pripadalo srednjovjekovnoj župi Dubrava koja je graničila sa župama Dabar, Popovo, Žaba, Luka i Večerić. Župa Dubrave se spominje u dubrovačkom spisu od 13. oktobra 1285, a zatim u više dokumenata iz 1405, 1406, 1443, 1444, 1449. godine. Gornja Bitunja (Zabrđe) se nalazi nedaleko od jugoistočne granice župe, a planinskim putem je povezana sa Ljubinjem. 

Naselje Bitunja pominje u dokumentima Dubrovačkog arhiva 1442. u vezi sa otimačinom stoke koju je izvršilo dvanaest ljudi Grgura Šimrakovića. Ljudi vlastelina Petra Šimrakovića su 1449. godine zajedno sa ljudima iz Bitunje učestvovali u nekoj pljački(3). Nije poznato da li su Šimrakovići kao vlasteoski rod iz susjedne župe Žabe imali nekih posjeda u Bitunji(4). Dokumenti iz perioda oko 1470. godine nemaju direktne podatke o naselju Bitunja, ali, u kombinaciji sa natpisima na stećcima, daju mnogo podataka o Donjim Vlasima sa prostora stolačke, ljubinjske i bilečke općine(5). Na području župe Dubrave bili su vlaški rodovi Hrabrena-Miloradovića, Boljuna, Burmaza, Goduna.  

U Poimeničnom popisu sandžaka vilajeta Hercegovina iz 1475-1477 godine, Bitunja se spominje kao zimovalište u džematu Heraka, sina Radonje kao i zimovalište džemata  Đurana, sina Vladislava sa 16 domova u kadiluku Blagaj. Po osvajanju ovih krajeva Osmanlije su formirale na dijelu teritorije srednjovjekovne župe Dubrave nahiju u koju su ulazila neka mjesta koja su ranije bila na teritorijama susjednih srednjovjekovnih župa. Na nekim dijelovima srednjovjekovne župe Dubrave ustrojene su i nove nahije, kao što je Vidoška nahija u kojoj su bila, između ostalih, sela Donja Bitunja i Ošanići u kojima je bilo nekoliko timara.

Stećci Zabrđa imaju relativno dug period trajanja. Na nekropoli Zakuk bila je crkva a oko nje devet stećaka. O vremenu gradnje ove crkve nema podataka. Raspored stećaka oko crkve ukazuje na to da je crkva već postojala u vrijeme kad je nekropola bila aktivna, u 14. i 15. v. (Š. Bešlagić, 1964, 100)(6). Na nekropoli Potkuk ima preko 200 stećaka, od kojih su neki ukrašeni i očito je da je to nekropola jedne veće zajednice. Spečifičnost nekropole Babe je u poznatim ukrasnim motivima na njima koji se nalaze na nekropolama širom istočne Hercegovine, naročito visoki sanduci pri dnu suženi sa ukrasnim motivom arkada. Baba je vjerovatno bila porodična nekropola, kao i ona u Lokvama. Teško je prema ukrasima ili prema oblicima ustanoviti međusobnu hronologiju ovih nekropola, tim više što ni na jednoj nema krstača, ali ima isklesanih krstova, kao i štitova. Smještaj nekropola sa stećcima, a kasnije, pa sve do danas mezarja, kao i stalna gradnja pojila upućuje na mnogo veće značenje ovog mjesta, ikao nije zabilježeno u historijskim dokumentima i na stećcima nema natpisa. Sahranjivanje na ovim nekropolama je trajalo sigurno tokom 15. vijeka, a može se pretpostaviti da se ovdje sahranjivalo i prije i kasnije, tj. od kraja 14. do početka 16. vijeka.    

2. Opis dobra

Nekropola na lokalitetu koje lokalno stanovništvo zove Bunarevi i Brijeg, a u literaturi se spominje pod imenom Lokve(7), je prva od četiri nekropole na koju se dolazi idući putem ka zaseoku Zabrđu. Svega sedam stećaka (šest sanduka i jedna ploča) razvučeno je duž kose koja se pruža u pravcu zapad-istok. Na lokalitet se dolazi sa zapada. Dalje pješački put vodi pored nekropola Potkuk, Zakuk i Baba u Gornju Bitunju.

Stećci se prostiru na prostoru dužine oko 130 m. U neposrednjoj blizini, oko 12 m sjeverno od nekropole, nalazi se livada na kojoj ima oko 20 starih i novih bunareva, koji su sada zapušteni. Na jugozapadnom kraju nekropole je staro mezarje, a na sjeveroistočnom kraju je novije, aktivno mezarje.

Idući od zapada ka istoku, prvo leži grupa od 2 stećka (br.1 i 2). Oko 100 m istočno je sanduk (br. 3), a oko 25 m od njega je ploča (br.4). Najistočnija grupa je udaljena 4 m od ploče (br. 5,6,7).

Br. 1 - Sanduk, dim.: 1,7x65 (0.6)x0,65 m.

Br. 2 - Sanduk, dim.: 1.6x0.7(0.65)x0.6 m.  

Br. 3 - Sanduk, dim.: 1.53x0.85x0.6 m. 

Odlomljen je na jednom uglu. Na vodoravnoj plohi sanduka u plitkom reljefu je isklesan četverougaoni štit obrubljen tordiranom vrpcom. Na štitu su 4 četvrolisne rozete. Preko štita je postavljen mač.

Br. 4 - Ploča, dim.: nepravilna oblika, dim.: 1.3x0.9x0. 3 m.

Br. 5 - Sanduk,  dim. : 1.3x0.63x0.5 m.

Br. 6 - Sanduk, dim.: 1.6x0.8(0.66)x1.1 m.

Br. 7 - Sanduk, dim.:1.65x0.8(0.7)x 1.1 m.

Sanduci br. 5, 6 i 7 su prevaljeni i djelimično obijeni.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

U Prostornom planu BiH do 2000. godine na području općine Stolac kao spomenik I. kategorije uvršteno je 32 lokaliteta nekropola sa stećcima (2319 stećaka) bez preciznije identifikacije(8).

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

Početkom 60-tih godina 20. vijeka Š. Bešlagić u sklopu evidentiranja stećaka na stolačkom području evidentirao je sve četiri nekropole u Gornjoj Bitunji.            

Ostali istraživački, kao ni konzervatorski radovi nisu vršeni.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na licu mjesta, u julu 2007. godine, ustanovljeno je sljedeće:

-          prirodom tla i rasprostranjenosću nekropole pristup spomeniku je dobar,

-          stećci su oštećeni usljed dugotrajnog djelovanja atmosferilija i prisustva biljnih organizama, lišaja i mahovina,

-          tri sanduka br. 5,6 i 7 na planu su prevaljena, od kojih je jedan i razbijen,

-          u neposrednoj blizini nema nikakve gradnje.

6. Specifični rizici

            Zbog dugogodišnjeg neodržavanja moglo bi doći do trajnog oštećenja spomenika.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br.33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A)         Vremensko određenje

B)         Historijska vrijednost

C)         Umjetnička i estetska vrijednost

iv.         Kompozicija

v.          Vrijednost detalja          

G)         Izvornost

i.          Oblik i dizajn

ii.          Materijal i sadržaj

v.          Položaj i smještaj u prostoru

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana,

-          zemljišnoknjižni izvadak,

-          plan nekropole, crtež u: Š. Bešlagić, Naše starine, 1964,

-          fotodokumentacija sa terena, juli 2007.

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH,  korištena je sljedeća literatura:

1928.    Šišić, Ferdo. Ljetopis popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska književna zadruga, 1928.

1964.    Bešlagić, Šefik. „Stećci u Bitunjoj“, Naše starine IX. Sarajevo: 1964, 79 -101.

1967.    Dinić, Mihajlo. Humsko-trebinjska vlastela. Beograd: Srpska akademija nauka i umjetnosti, Posebna izdanja, knjiga CCCXCVII, Odjeljenje društvenih nauka, Knjiga 54, 1967.

1980.    Grupa autora, Prostorni plan Bosne i Hercegovine, faza b – valorizacija, prirodne i kulturno-historijske vrijednosti. Sarajevo: Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu i Urbanistički zavod za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, 1980, 52.

1999.    Anđelić, Pavao. „Srednjovjekovna župa Žaba“, u: Anđelić, Pavao, Sivrić, Marijan i Anđelić, Tomislav, Srednjovjekovne humske župe. Mostar: 1999, 47-66.

1999.    Tošić, Đuro. „Prilog identificiranju i datiranju vlaških stećaka i istočnoj Hercegovini“, Historijski zapisi, Godina LXXII, Br. 1-2/1999. Podgorica: 1999, 105-129.

(1) Do rata 1992-1995 naselje Bitunja pripadalo je MZ Berkovići, teritorija općine Stolac.

(2) Šišić, Ferdo, Letopis popa Dukljanina, Beograd-Zagreb: Srpska književna zadruga, 1928, 327.

(3) Anđelić, Pavao, „Srednjovjekovna župa Žaba“, U: Anđelić, Pavao, Sivrić, Marijan i Anđelić, Tomislav, Srednjovjekovne humske župe, Mostar, 1999, 64.

(4) Dinić, Mihajlo, Humsko-trebinjska vlastela, Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti, Posebna izdanja, knjiga CCCXCVII, Odjeljenje društvenih nauka, Knjiga 54, 1967, 39; Anđelić, Pavao, Ibidem, Mostar, 1999, 64.

(5) Tošić, Đuro, „Prilog identificiranju i datiranju vlaških stećaka i istočnoj Hercegovini“, Podgorica: Historijski zapisi, Godina LXXII, br. 1-2/1999, 1999, 105-129.

(6) Bešlagić, Šefik, „Stećci u Bitunjoj“, Sarajevo: Naše starine IX, 1964, 100.

(7) Bešlagić, Šefik, Ibidem, Sarajevo, Naše starine IX, 1964, 90.

(8) Grupa autora, Prostorni plan Bosne i Hercegovine, faza b – valorizacija, prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Sarajevo: Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu i Urbanistički zavod za Bosnu i Hercegovinu Sarajevo, 1980, 52.