Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 36/07.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovi člana V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 6. do 9. marta 2007. godine, donijela je

O D L U K U

I

Mjesto i ostaci graditeljske cjeline Džamije hadži Hane hanume Ljubović (Ljubovića džamija) u Odžaku kod Nevesinja proglašavaju se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine  (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine ostaci džamije sa mezarjem.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 1470 (novi premjer), upisan je u posjedovni list  broj 278, zemljišnoknjižni uložak broj 10, k.o. Odžak, općina Nevesinje,  Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije, utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je osigurati pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za rehabilitaciju, zaštitu, konzervaciju, restauraciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Republike Srpske dužna je osigurati sredstva za izradu i provođenje potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdit će tehničke uvjete i osigurati finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione ploče sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće zone zaštite:

I zona zaštite obuhvata prostor određen u tački I stav 3. ove odluke. U toj zoni primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:

-          objekat džamije će postupkom konzervacije, restauracije i anastiloze biti rehabilitiran na ostacima izvornog objekta, u izvornom obliku, uz primjenu izvornih ili istovrsnih materijala i izvornih metoda građenja u najvećoj mogućoj mjeri, a na osnovi dokumentacije o ranijem izgledu objekta, istraživačke dokumentacije o sadašnjem stanju objekta i uz odobrenje  ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);

-          svi originalni fragmenti objekta, koji su pronađeni i sakupljeni na lokaciji ili na nekom drugom mjestu, a na koje su odvezeni nakon rušenja objekta, bit će registrirani, snimljeni i ponovno ugrađeni u rekonstruirani objekat. Do momenta ugradnje, potrebno ih je na odgovarajući način zaštititi;

-          ulomke, koji se zbog visokog stepena oštećenja ne mogu ugraditi, potrebno je na odgovarajući način konzervirati i prezentirati u sklopu mjesta i ostataka graditeljske cjeline;

-          konstruktivna sanacija i restauracija ostataka dvorišnog zida;

-          konzervacija nišana u haremu džamije.

Vlada Republike Srpske dužna je posebno osigurati provođenje sljedećih mjera:

-          izradu projekta konstruktivne sanacije i restauracije;

-          istraživački, pripremni, kao i radovi na konstruktivnoj sanaciji, restauraciji i rehabilitaciji nacionalnog spomenika moraju biti izvedeni prema projektu odobrenom od strane nadležnog ministarstva i uz stalni stručni nadzor nadležne službe zaštite.

IV

Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i općinske službe suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu i restauraciju.

VI

Ova odluka dostavit će se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite  i općinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi provođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim licima u prostorijama i na web stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objavit će se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 09-2-669/03-5                                                                  

8. marta 2007. godine                                                                

Sarajevo                                                                                             

Predsjedavajuća Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovi Zakona o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2. stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je dana 17. marta 2003. godine primila peticiju je od strane Centra za islamsku arhitekturu za proglašenje dobra – Džamija hadži Hane hanume Ljubović u Nevesinju – nacionalnim spomenikom.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovi člana V stava 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i vlasničku dokumentaciju (posjedovni list, zemljišnoknjižni uložak i kopiju katastarskog plana),

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          historijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru.

Na osnovi uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1.  Podaci o dobru

Lokacija

Mjesto i ostaci graditeljske cjeline Džamije hadži Hane hanume Ljubović (Ljubovića džamije) u Odžaku kod Nevesinja smješteni su u centru sela, sjeveroistočno od puta Nevesinje – Berkovići, na lokaciji koja obuhvata k.č. 1470 (novi premjer), upisana je u posjedovni list pod brojem 278, vlasništvo Islamske vjerske zajednice; k.o. Odžak, općina Nevesinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Pristup nacionalnom spomeniku je sa sjeveroistočne strane.      

Glavna osovina objekta džamije je u smjeru sjeverozapad-jugoistok. Ulaz je na sjeverozapadnoj strani. Mihrabski zid je na jugoistoku.

Historijski podaci

Selo Odžak se nalazi oko 7 kilometara jugoistočno od Nevesinja. Na lokalitetu današnjeg sela nekada su se nalazili odžaci, kule i posjedi begova Ljubovića, po čemu je i selo dobilo ime.

U časopisu “Znakovi vremena” navodi se da je, prema nekim mišljenjima, porodica Ljubović bila jedna od istaknutih porodica srednjovjekovnog bosanskog plemstva, koja se za vrijeme osmanske uprave na našim prostorima ubrajala među najuglednije i najznačajnije bošnjačke begovske porodice(1). 

Najstariji poznati član porodice Ljubović jeste hadži Sulejman-beg koji je živio u drugoj polovini 16. stoljeća.

Članovi porodice Ljubović se spominju u više narodnih predanja i pjesama. Kao glavni lik u djelima «Sreća mladog Ljubovića» i «Legenda o jednoj ljubavi», koja su napisali Husein Đogo i Abdurahman Nametak, pojavljuje se Ali-beg Ljubović, koji je živio u Odžaku polovinom 18. stoljeća.

Prema narodnom predanju, džamiju u Odžaku je sagradila Hana hanuma Ljubović, supruga Osman-bega Ljubovića, 1625. godine. Uz džamiju je sagradila mekteb i kameni most na rijeci Zalomci, udaljen oko 3 km od Odžaka. Za uzdržavanje ovih zadužbina uvakufila je jednu mlinicu i brojne posjede u Odžaku.

U svom Putopisu, Evlija Čelebi, koji je 1664. godine na putu iz Nevesinja u Zovi Do prošao kroz Odžak, ne spominje džamiju u selu. Husein Đogo, koji je, pišući svoj roman «Sreća mladog Ljubovića», istražio historiju porodice, navodi da Odžak polovinom 18. stoljeća nije imao džamiju.

Stoga, kao jedina sigurna činjenica vezana za ovu džamiju jeste da je sagrađena kao zadužbina porodice Ljubović najkasnije do kraja 18. stoljeća. Članovi porodice Ljubović su bili mutevelije vakufa ove džamije sve dok su stanovali u Odžaku, odnosno do kraja 19. stoljeća. (Hivzija Hasandedić, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, str. 146 i 147)

Džamija se u narodu zove Hana ili Džamija hadži Hane hanume Ljubović ili Ljubovića džamija.

Džamija je tokom svoje historije više puta bila predmetom rušenja i obnavljanja. 

Prvi put je oštećena 3. jula  1876. godine, tokom ustanka u Hercegovini.

Za vrijeme II svjetskog rata džamija je značajnije oštećena i tom prilikom je u potpunusti srušen krov džamije, dijelovi zidova i šerefa munare. U periodu od 1970. do 1973. godine izvršena je obnova džamije bez nadzora pripadnika službe zaštite. Obnova je podrazumijevala rekonstrukciju nedostajućih dijelova, šerefe munare, zidova i krova džamije, izvedbu betonskog serklaža u gornjoj zoni zidova džamije, betonskih doprozornika na pojedinim prozorskim otvorima i upotrebu betona za gornji dio mihraba. Obnovljena džamija je svečano otvorena 23. septembra 1973. godine. Ne postoji tehnička dokumentacija o navedenoj obnovi objekta.

Tokom II svjetskog rata značajnije je oštećen i objekat mekteba sa stanom za imama džamije. Nakon II svjetskog rata kameni blokovi iz zidova objekta mekteba su iskorišteni za izgradnju objekta Društvene zadruge u Odžaku.

Džamija je značajnije oštećena i tokom rata 1992-1995. godine. Čišćenje lokaliteta džamije je izvedeno u septembru 2006. godine.

2. Opis dobra

Mjesto i ostaci graditeljske cjeline Džamije hadži Hane hanume Ljubović smješteni su na manjoj parceli, u centru sela Odžak. Cjelina je ograđena betonskim zidom koji je sa jugoistočne strane dvorišta tokom rata 1992-1995. godine u potpunosti srušen.

Ulaz u mjesto i ostatke graditeljske cjeline je sa sjeveroistočne strane.

Džamije hadži Hane hanume Ljubović

Prema konceptu prostorne organizacije, Džamija hadži Hane hanume Ljubović u Odžaku pripada jednoprostornim džamijama sa otvorenim trijemom i kamenom munarom. Natkrivena je četverovodnim krovom.

Dimenzije objekta, mjerene izvana, iznose oko 13,70 x 10,70 m (dimenzije mjerene sa trijemom; stranice objekta džamije iznose oko 10,70 m).

Kameni džamijski zidovi su građeni iz dva sloja. Unutrašnji sloj zida je građen od grubo klesanog kamena, koji je sa unutrašnje strane malterisan i krečen. Vanjski sloj zida je izveden od pravilno klesanog kamena čija struktura je ostavljena vidljiva sa vanjske strane. Blokovi koji definiraju uglove objekta, otvore i munaru su pravilno klesani i veći od ostalih upotrebljenih kamenih blokova.

Volumen unutrašnjeg prostora zatvaraju četiri zida koja primaju opterećenje od ravne tavanice i konstrukcije četverovodnog krova.

Trijem džamije, dimenzija 3,55 x 10,70 m, je otvoren isključivo sa ulazne, sjeverozapadne strane.  Na uglovima vanjskih sofa su postavljeni drveni stupovi koji nose krovnu konstrukciju trijema(2). 

Vanjske sofe, dimenzija 3,55 x 3,50 m lijeva, odnosno 3,55 x 3,80 m desna, izvedene su od pravilno klesanih kamenih blokova.

Trijem je pokriven jednovodnim krovom.

Kao pokrov za objekat džamije korišten je crijep.

Pravougaona baza munare, dimenzija oko 1,10 x 1,95 m, izvedena je od velikih blokova pravilno klesanog kamena. Dvanaestostrano stablo munare izvedeno je od pravilno klesanog kamena i ima blagi konusni oblik.

Struktura munare je ostavljena vidljiva sa vanjske strane i ukrašena je kamenom plastikom. Mjesta promjene prečnika munare su naglašena jednostavnim vijencem. Dio između tijela munare i ograde šerefe je dekoriran stalaktitnom dekoracijom. Ograda šerefe je dekorirana plastičnim rombovima(3).

Prozori na fasadama objekta su postavljeni u dva horizontalna pojasa.

U prvom horizontalnom pojasu, na ulaznom (sjeverozapadnom), mihrabskom (jugoistočnom) i sjeveroistočnom zidu džamije postavljena su po dva prozorska otvora. Prozorski otvori su izvedeni kao pravougaoni, izvana uokvireni jednostavno izvedenim kamenim doprozornicima – šembranama(4). Sa vanjske strane prozora su postavljeni demiri od kovanog željeza. Na jugozapadnom zidu džamije je izveden jedan prozorski otvor, u svemu isti kao i prozori na ostalim fasadama objekta.

            Prozori drugog horizontalnog pojasa su postavljeni u istim vertikalnim osovinama kao i prozori prvog pojasa. Prozori su izvana uokvireni jednostavno izvedenim kamenim doprozornicima – šembranama i lučno završeni. Prozori drugog horizontalnog pojasa nisu izvedeni na ulaznoj, sjeverozapadnoj, fasadi.

Ulazni portal, prema svojoj općoj koncepciji i tipološkim odlikama pripada četvrtoj grupi portala (podjela po A. Andrejeviću, iznijeta u Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji). Portal, dimezija 2,40 x 2,70 m (širina x visina), se iz ravni zida izdvaja za 17 cm. Uokviren je profiliranim kamenim okvirom, širine 60 cm. Otvor portala, širine 1,21 m, zasvođen je polukružnom lunetom.

U osovini luka portala, a na pravougaonom okviru, vidljivi su tragovi mjesta na kojem se vjerovatno nalazio tarih, o kojem nema nikakvih pisanih tragova.  

Glavni molitveni prostor džamije je skoro pravilni kvadrat, sa dimenzijama, mjerenim iznutra, 9,40 x 9,20 m.

Nivo poda džamije je za oko 20-ak centimetara niži od nivoa vanjskih sofa(5).

Unutrašnji prostor džamije je podijeljen na dva dijela, na unutrašnje sofe sa kojih se pristupa na mahfil i na glavni molitveni prostor(6).

Prostor unutrašnjih sofa je za 20-ak cm podignut od nivoa molitvenog prostora, od kojeg ga dijeli drvena ograda.

Prema smještaju u prostoru, mahfil džamije pripada prednjim mahfilima, odnosno mahfilima postavljenim uz samo jedan, ulazni, zid. Konstrukciju mahfila nose drveni stupovi.

Mimber je izveden od drveta i bogato je dekoriran.

Prostor mihraba je izveden kao polukružni, sa jednostavno profiliranim kamenim pravouganim ramom.

Ispred mihraba se s obje strane nalazi drveni podijum, za 20-ak cm podignut od nivoa molitvenog prostora. Prostor širine 50-ak cm je od ostatka molitvenog prostora odvojen drvenom ogradom.

Ulaz u munaru, smješten na jugozapadnom zidu, je izveden od pravilno klesanih, velikih blokova kamena. Ulazni otvor, širine 60 cm, je zasveden blago prelomljenim lukom, izvedenim u jednom kamenom bloku.

Mezarje uz Džamiju hadži Hane hanume Ljubović

Hivzija Hasandedić navodi da su se u haremu džamije ukopavali članovi porodica Ljubović i Pašić, i da se svojevremeno ovdje nalazilo više lijepo dekoriranih nišana sa natpisima koji su vremenom nestali.

Danas je u mezarju vidljivo tek nekoliko nišana, od kojih je većina uništena ili slomljena. Ostaci nišana su razbacani po lokalitetu.

3. Dosadašnja zakonska zaštita           

Nema podataka o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Na objektu nisu vršeni nikakvi istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi pod nadzorom službe zaštite.

Poznate obnove objekta džamije su se desile nakon što je objekat bio oštećen od strane ustanika 1876. godine i u periodu od 1970. do 1973. godine, nakon oštećenja objekta u II svjetskom ratu. Prilikom posljednje obnove objekta, obnovljeni su zidovi, izveden je betonski serklaž u gornjoj zoni zidova, pojedini kameni doprozornici su zamijenjeni betonskim, izvedena je nova krovna konstrukcija sa pokrovom od crijepa i šerefa džamije.

5. Sadašnje stanje dobra

Objekat Džamije hadži Hane hanume Ljubović je tokom rata 1992-1995. godine značajno oštećen miniranjem i paljenjem. Obilaskom lokaliteta, u februaru 2007. godine, utvrđeno je sljedeće:

-          u potpunosti je uništena krovna konstrukcija objekta,

-          munara je srušena do nivoa baze,

-          jugoistočni (mihrabski) zid je u potpunosti srušen, kao i dijelovi jugozapadnog zida džamije,

-          jugoistočni dvorišni zid je u potpunosti srušen,

-         do nivoa krovnog vijenca su sačuvani bočni zidovi trijema i ulazni zid u džamiju, dok su ostali zidovi sačuvani do visine od oko 2,20 m,

-          vidljivi su manji ostaci mihraba,

-          ne postoje ostaci mimbera i mahfila,

-          svi fragmenti džamije se nalaze na lokalitetu,

-          predstavnici Islamske zajednice su zajedno sa mještanima sela Odžak početkom septembra 2006. godine očistili lokalitet od otpada i složili dio fragmenata džamije.

U toku je izrada projekta obnove džamije. Projekat finansira Islamska zajednica, a arhitekta Mustafa Štukan je glavni i odgovorni projektant.

6. Specifični rizici

Ne postoje specifični rizici po mjesto i ostatke graditeljske cjeline.

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», broj 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A. Vremensko određenje

B. Historijska vrijednost

(veza građevine sa značajnim događajem u historiji)

C. Umjetnička i estetska vrijednost

iii.         Proporcije

iv.         Kompozicija

D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iv.         Svjedočanstvo o određenom tipu,  stilu ili regionalnom maniru

E. Simbolička vrijednost

ii.         Sakralna vrijednost

iii.         Tradicionalna vrijednost

v.          Značaj za identitet skupine ljudi

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana broj 7, posjedovni list broj 278 i zemljišnoknjižni uložak broj 10,

-          fotodokumentacija (fotografije stanja objekata u trenutku donošenja konačne odluke Komisije o dobru, februar 2007. godine),

-          grafički prilozi (nacrti mekteba i kuće imama iz austrougarskog perioda i iz 1935. godine; skica objekta nastala tokom obilaska lokaliteta u februaru 2007. godine).

Korištena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja mjesta i ostataka graditeljske cjeline Džamije hadži Hane hanume Ljubović u Odžaku kod Nevesinja nacionalnim spomenikom BiH,  korištena je sljedeća literatura:

1990.    Hasandedić, Hivzija, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, El Kalem, Sarajevo, 1990.

1996.    Čelebi, Evlija, Putopis, Izdavačko preduzeće Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1996.

Navodi i dokumentacija Hasana Eminovića, posljednjeg imama džamije

(1) Naučnoistraživački institut Ibn Sina, novembar 2006. godine, “Znakovi vremena”, broj 26-27, Časopis za filozofiju, http://ibn-sina.net/index.php?option=com_content&task=view&id=53&Itemid=41, pristup 2. marta 2007. godine

(2) Postojanje drvenih stupova potvrđuju vidljivi ostaci mjesta na kojima su stajali kao i navodi posljednjeg imama džamije, Hasana Eminovića.

(3) Opis munare i dekoracija izvedenih na njoj je dat na osnovi starih fotografija objekta i fragmenata na lokalitetu. Ograda šerefe (kao i krov i gornji dijelovi objekta) je obnovljena 1973. godine i ne postoji dokumentacija po kojoj bi se utvrdilo da li je obnova izvedena prema autentičnom izgledu.

(4) Vanjski kameni doprozornici na prozorima sjeverozapadne i sjeveroistočne fasade su prilikom obnove objekta u periodu od 1970. do 1973. godine zamijenjeni betonskim.

(5) Do promjene u nivou poda džamije i vanjskih sofa je vjerovatno došlo podizanjem nivoa vanjskih sofa prilikom obnove džamije u periodu od 1970. do 1973. godine.

(6) Opis unutrašnjosti džamije, kao i mahfila i mimbera, je zasnovan na informacijama dobivenim u razgovoru sa posljednjim imamom džamije, Hasanom Eminovićem.