Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u „Službenom glasniku BiH“, broj 75/08.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 6. do 9. marta 2007. godine je donijela

O D L U K U

I

Istorijsko područje – Nekropola sa stećcima u zaseoku Moconje (u Gornjem Šljivnu) i Pravoslavno groblje na Stražbenici, selo Šljivno na Dobrinji, grad Banja Luka, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine srednjovjekovna nekropola sa 7 stećaka i  staro pravoslavno groblje sjeverno od nekropole.

Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 4/1 490 (stari premjer), z.k. uložak broj 89, k.o. Šljivno, grad Banja Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službene novine Republike Srpske« broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za istraživanje, zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se odnose na prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke uključujući i prostor na udaljenosti od 50 metara sa istočne, sjeverne i zapadne strane groblja, odnosno prostor do lokalnog puta sa južne strane:

-          dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i radove na tekućem održavanju i prezentaciji spomenika, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske;

-          prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik  ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje Republike Srpske, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-strani Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u »Službenom glasniku BiH«. 

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 05.2-2-37/05-3

7. mart 2007. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, „nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom shodno čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Predsjednik Društva iseljenika sa Manjače, gospodin Živko Moconja iz Banje Luke odnio je 4. 2. 2005. godine peticiju/prijedlog za proglašenje Pravoslavnog groblja na Stražbenici u zaseoku Moconje u selu Gornje Šljivno, grad Banja Luka nacionalnim spomenikom.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišno-knjižni izvadak),

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija dobra

Groblje se nalazi u predjelu jugozapadno od kasarni Vojske RS koje su smještene oko starog asfaltiranog puta, iz Banje Luke u Mrkonjić Grad preko Dobrinje i Manjače, na užem području sela Gornje Šljivno. Od kasarni se skreće ka zapadu na stari makadamski put koji vodi uz Šljivanjsku rijeku. Lokalitet je od pomenute raskrsnice udaljen oko 2,5 km, a oko 150 m južno od rijeke i makadamskog puta. Sjeverno od lokaliteta je brdo Stražbenica, a sjeverozapadno se nalazi lanac brda Rudača i Krst. Na vrhu Vlaščića se vidi mjerna sprava koja služi za gađanje. Između Šljivanjske rijeke i groblja nalazi se u jednom šibljiku nekropola sa 7 stećaka.

Istorija dobra

Planinski predio između Banje Luke i Mrkonjić Grada, u kome se nalazi i selo Šljivno pripadao je srednjovjekovnoj župi Zemljanik koja se spominje u povelji bosanskog bana Prijezde II iz 1287. godine (Klaić, 1994, 131-133; Karanović, 1936, 27-36; isti, 1937, 105-107; Skarić, 1937, 37-53; Vasić, 1962, 244-245, sa napomenom 51). Na nekoliko  nekropola stećaka na tom području kao što su one u Pervanu, Golešima, Pavićima, Lusićima, Han Kolima i Dujakovcima zabilježen je broj od 70 do 180 stećaka. To su velike nekropole seoskih opština ili rodova. U mnogim selima bile su razasute male porodične nekropole do 10 spomenika (Bešlagić, 1971, 98-99). Na teritoriji župe bili su gradovi-utvrđenja u Vilusima, Bočcu i Krupi na Vrbasu.   

Zmijanje je potpalo pod osmansku vlast padom gradova u dolini Vrbasa od Jajca na sjever 1527/28. godine. U prvom periodu do 1540. ovo područje je pripojeno nahiji Vrhovine u kadiluku Brod. U periodu između 1535-1540. kada su Osmanlije prešle Savu nahija Zmijanje je pripadala kadiluku Kobaš u bosanskom sandžaku (Šabanović, 1982, 150). Normaliziranjem prilika odvojila se nahija Zmijanje kao zasebna. Prvi puta se pominje u defteru iz 1541. godine u sastavu kadiluka Kobaš. Od  1592. nadalje je u banjalučkom kadiluku (Šabanović, 1982, 177-178). U prvim godinama osmanske vladavine nahija Zmijanje je zahvatala sav prostor između rijeke Vrbasa i Sane i planina Kozare i Dimitora i Lisine iznad Mrkonjić Grada na jugu. Nešto kasnije odvojena je nahija Trijebovo na prostorima oko Mrkonjić Grada (Vasić, 1962, 244).

U osmanskim popisima iz 1541. i 1563/64. godine primjetna je stabilnost naselja i prirodan priraštaj stanovništva u nahiji Zmijanje. U međuvremenom osnovan je i samostan Zalužje sa dvojicom kaluđera. Imena u ovoj nahiji neizmijenjena su do danas. U popisu iz 1541. godine navedeno je i selo Šljivno. Također se porodična imena navedena u ovim popisima iz polovine 16. stoljeća susreću do novijih vremena, što svjedoči da je ova oblast kasnije bila pošteđena većih promjena. Islamizacija je u ovaj kraj slabo prodrla. U navedenim popisima zabilježena su svega četiri slučaja, a selo Crljani je zadržalo do danas muslimanski karakter (Vasić, 1962, 244-246). O daljoj starini, tj. prošlosti i porijeklu srednjovjekovnog stanovništva na Zmijanju „teško je reći nešto određenije” ali analizirajući razne historijske činjenice „ima osnova za tvrdnju da su ih tu Turci zatekli”. Ipak „ostaje i dalje otvoreno pitanje da li se radi o doseljenicima iz predturskog doba ili možda o starosjediocima (Vasić, 1962, 246-247).      

Stanovnici Zmijanja su kroz cijeli period osmanske vladavine bile filuridžije, sa knezovima i primićurima na čelu. To je jedina oblast u Bosni i Hercegovini čiji su stanovnici zadržali navedeni status i poslije ukidanja filurije u drugim krajevima, „a poznato je da takve povlastice nisu očuvane u oblastima sa mlađim stanovništvom” (Vasić., 1962, 246-247). Po Vasiću stanovnici u popisima s polovine 16. stoljeća su pravoslavci, vlasi, pod kojima podrazumijeva Srbe (Vasić, 1962, 248, nap. 67).

2. Opis dobra

Pravoslavno groblje ispod Straževice u zaseoku Moconje nalazi se na padini, koja zauzima površinu preko 15 hektara, i koja blago pada od sjevera ka jugu, tj. ka Šljivanjskoj rijeci. Groblje je orijentisano u osnovnom pravcu zapad–istok (dužine oko 150 m, širine od oko 40 m na zapadu do 19 m na istoku), i zauzima površinu od oko 4000 m2 Gustina grobova na groblju je neravnomjerna kao i raspored starijih i novijih grobova. Grobovi su orijentisani zapad–istok. Krstovi postavljeni na zapadnoj strani groba kod uzglavlja. Na istočnoj strani krstova su ukrašeni, a mlađi spomenici imaju i natpise.

Na groblju su tri osnovna tipa nadgrobnih spomenika. Najstariji su krstovi raznih veličina isklesani u sedri i lokalnom šupljikavom, sivom kamenu. Osnovne karakteristike ovih krstova su: na vrhu sa proširenim gornjim krakom na čijim su krajevima urezi, dok su poprečni krakovi srazmjerno kratki. Poneki imaju isklesanu jabuku na bočnim stranama krakova. Ukras na istočnoj strani ovih krstova je izveden ili u plitkom reljefu ili je jednostavno tanko urezan. Motiv je uvijek krst. Na sedrenim krstovima je izveden u polureljefu ili je urezan, a oblik ukrasnog krsta prati oblik krsta na kojem se ukras nalazi. Najčešće su smješteni u gornjoj polovini spomenika tako da se sredine oba krsta poklapaju. Na nekim spomenicima je donji krak produžen do donje trećine krsta. Na kamenim krstovima ili se nalazi jednostavan urezan krst, ali najčešće je cijela istočna strana obrubljena tankim urezom koji prati oblik spomenika. Među sedrenim krstovima ističe se najviši krst na groblju, visok 2,7 m, raspona poprečnih krakova 0,95 m i debljine 0,3 m. U najstarije spomenike može se ubrojiti nekoliko običnih kamenih, visokih, jedva oklesanih ploča pravougaonog oblika. Na jednoj je urezan mali krst. Na ovim spomenicima nema natpisa. Kojem periodu pripadaju ovi spomenici nije moguće tačno ustanoviti, ali vjerovatno stanovništvu od 17. do početka 19. vijeka. Najveći broj tih najstarijih spomenika je nagnut.

U drugi tip spadaju spomenici u obliku ploča, datirani natpisima u vrijeme prije II svjetskog rata. To su kamene ploče koje imitiraju stilizovane krstove, serijske izrade. Visoke su oko metar, tanje od rukom klesanih starijih krstova, jedva naglašenih stilizovanih poprečnih krakova. Od poprečnih krakova nagore tijelo ploče se koso sužava i završava krstom. Krakovi krstova su na rubovima stesani.

Treći tip spomenika je uglavnom iz perioda četrdesetih i pedesetih godina 20. vijeka. To su manji tipski krstovi sa tri jednako dugačka kraka, te nešto dužim i širim donjim krakom. Natpisi su u visini poprečnih krakova. Tri kraka završavaju ispupčenim polukuglama.   

Na groblju ima još ponekih većih tankih kamenih krstova, takođe serijske izrade, i jedna novija veća porodična grobnica. Svi natpisi su ćirilični.

Mnogi od spomenika su nagrizeni zubom vremena, nekima su odlomljeni poprečni krakovi. Mnogi spomenici su nagnuti a poneki su izvaljeni. Na pojedinim mjestima teren je izrovan, a uz jedan spomenik  iz grupe najstarijih na površini je razbacano nekoliko ljudskih kosti.  

Iako se na mnogo mjesta, na ovom prostranom groblju miješaju svi tipovi nadgrobnih spomenika, može se uočiti na zapadnom i istočnom kraju groblja koncentracija spomenika najstarijeg tipa. Ostali spomenici su pomiješani po cijelom groblju.  

Na prostoru južno od pravoslavnog groblja nalazi se na malom uzvišenju zaraslom u šibljik mala nekropola sa sedam stećaka u obliku sanduka. Spomenici su dobro obrađeni, prosječne visine do 0,75 m, dužine 1,8, a širine od 1,2 do 0,90 m. Orijentisani su zapad–istok bez ukrasa. Neki spomenici su utonuli.  

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Nije bilo zaštite.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Istraživački radovi nisu rađeni.   

5. Sadašnje stanje dobra

Pedesetih godina 20. vijeka šire područje Dobrinje u koje spada i naselje Gornje Šljivno je opustjelo. Stanovnici su iseljeni zbog potreba gradnje poligona tadašnje Jugoslovenske narodne armije. Od tada je groblje postajalo sve zapuštenije. Od 1996. do 2001. u kasarni u Šljivnu bile su smještene snage SFOR-a a potom Vojske RS. Na vrhu Vlaščić se vidi mjerna sprava koja je služila pri gađanju. Meta se nalazila oko 10 m udaljena od sjeverozapadnog ruba groblja, i to bliže sjeverom uglu groblja. U saradnji Vojske RS, Pravoslavne srpske crkve i Društva iseljenika sa Manjače sa sjedištem u Banjoj Luci, groblje je ograđeno. Uz odobrenje Vojske RS, radi bezbjednosnih razloga, organizuju se pojedinačne ili grupne posjete groblju, naročito povodom praznika koji su značajni za posmrtni kult ili povodom vjerskih praznika.     

6. Specifični rizici

Ukoliko i dalje groblje bude prepušteno vremenu, bez konzervatorskih intervencija i neodržavanja groblja u ovom iseljenom kraju, doći će do daljnjeg urušavanja starih nadgrobnih spomenika.

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH« br. 33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A) Vremensko određenje

B) Istorijska vrijednost

C) Umjetnička i estetska vrijednost

iii.         Proporcije

v.          Vrijednost detalja

D) Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.          Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim razdobljima

iv.         Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

v.          Značaj za identitet grupe ljudi

F) Ambijentalna vrijednost

G) Izvornost

 vi.        Duh i osjećanja

E) Simbolička vrijednost

iii.         Tradicionalna vrijednost

iv.         Vezanost za rituale i obrede

v.          Značaj za identitet grupe ljudi

I) Cjelovitost

iii.         Zaokruženost (kompletnost)

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana,

-          z.k. izvadak Opštinskog suda u Banjoj Luci

-          fotodokumentacija, (fotografije  sa terena načinjene 13. 2. 2007.)

-          7 fotografija gospodina Živka Moconje

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:

1936.    Karanović, Milan, "Granice srednjovjekovne župe Zemljanik", Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XLVIII, 1936, sv. 1, Sarajevo, 1936, 27-36.

1937.    Skarić, Vladimir, "Župa Zemljanik i stara nahija Zmijanje", Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XLIX, sv. 1, Sarajevo, 1937, 37-53.

1937.    Karanović, Milan, "Još koju o župi Zemljanik", Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XLIX, sv. 1, Sarajevo, 1937, 105-107.

1962.    Vasić, Milan, "Etničke promjene u Bosanskoj krajini u XVI vijeku", Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, godina III /1962. Sarajevo, 1963, 233-250

1971.    Bešlagić, Šefik, Stećci, kataloško-topografski pregled, Sarajevo, 1971.

1982.    Šabanović, Hazim, Bosanski pašaluk, Sarajevo, 1982.

1994.    Klaić, Nada, Srednjovjekovna Bosna, politički položaj bosanskih vladara do Tvrtkove krunidbe (1377. god.), Zagreb, 1994.