Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 44/09.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 7. do 10. novembra 2006. godine, donijela je

O D L U K U

I

Arheološko područje – Praistorijsko naselje Donja Dolina u selu Donja Dolina, opština Gradiška, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

            Nacionalni spomenik čine ostaci Starog naselja iz perioda kasnog bronzanog doba u selu Gornja Dolina, mlađeg naselja iz gvozdenog doba na lokalitetu Gradina i pripadajućeg groblja na Timenačkoj gredi u selu Donja Dolina, te pokretni nalazi koji se nalaze u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Muzeju Republike Srpske u Banja Luci i Zavičajnom muzeju u Gradišci.

Nacionalni spomenik se nalazi na sljedećim lokacijama:

 - lokalitet Staro naselje u selu Gornja Dolina koji se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 336, 337, 338, 338/1, 343/2, 344 i 345 (novi premjer), posjedovni list br. 155/1 i 144/0, k.o. Gornja Dolina;

- lokalitet Gradina u selu Donja Dolina koji se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 619, 631, 632, 633/1, 633/2, 637, 638, 639, 640, 644, 645, 645/1, 646, 647, 648, 649, 650, 651, 654, 655, 656, 656/1 i 1914/1, posjedovni list br. 357/0, 402/0, 245/0, 421/0, 331/0, 189/3, 445/0 i 246/0, k.o. Donja Dolina;

- lokalitet Timenačka greda koji se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 780, 781/1, 781/2, 788/1 788/2, 789, 794, 795, 796/1, 796/2, 797 i 798, posjedovni list br. 118/0, 221/0, 442/0, 41/0, 36/0, 228/0 i 55/0, k.o. Donja Dolina, opština Gradiška, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

            Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 9/02).

II

            Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za istraživanje, zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.   

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se:

Prvi stepen zaštite koji obuhvata prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke. U tom prostoru sprovode se sljedeće mjere zaštite:

            - dozvoljeni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje ministarstva Republike Srpske nadležnog za prostorno uređenje (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);

            - prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti i može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe.

            Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi nastavak arheoloških istraživanja sa adekvatnom prezentacijom spomenika uz čišćenje pristupa spomeniku i terena uz obalu rijeke Save.

Drugi stepen zaštite obuhvata sljedeći prostor:

-desna obala rijeke Save na sjeveru do bare Timenac na jugu, zapadna granica zone I, do puta označenog brojem 1329, na istoku od istočne granice bare Timenac i Timenačke grede ka nasipu, te nasipom do k.č. 622 do Save. U toj zoni primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:

- dozvoljeni su poljoprivredni radovi;

- nije dozvoljena izgradnja novih objekata ili bilo koje druge radnje koje bi mogle uticati na uništavanje arheološkog sloja ili na izmjenu izgleda nacionalnog spomenika, a bez prethodnog uvida stručnjaka-arheologa na terenu i odobrenja nadležnog ministarstva i stručno nadziranje nadležne službe zaštite;

            - nije dozvoljeno odlaganje otpada.

IV

Svi pokretni nalazi koji u toku arheološkog istraživanja na nacionalnom spomeniku budu nađeni biće smješteni u najbližem muzeju ili u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu, obrađeni i prezentovani na odgovarajući način.

Iznošenje pokretnih nalaza iz prethodnog stava i nalaza iz tačke I stav 2. ove odluke (u daljem tekstu: pokretno naslijeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.

Izuzetno od odredbe prethodnog stava, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

            Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno naslijeđe.

             Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnog naslijeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima to iznošenje može da se izvede, rok za povrat u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova, te o tome obavještava Vladu Republike Srpske, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

V

            Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.

VI

            Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VII

            Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II -VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

            Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

IX

Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03), briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 98.

X

            Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

XI

Ova odluka stupa na snagu narednog dana od objavljivanja u «Službenom glasniku BiH».

            Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Predsjedavajuća Komisije

  Ljiljana Ševo

Broj: 05.2-2-208/06-3

8. novembra 2006. godine

Sarajevo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, ustanovljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini,“nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Arheološkog područja – Praistorijsko naselje Donja Dolina u selu Donja Dolina, opština Bosanska Gradiška (Gradiška), na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 98.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju, izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra

  (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),

• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

• istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1.         Podaci o dobru

Lokacija

            Selo Donja Dolina smješteno je na desnoj obali rijeke Save, oko 17 km nizvodno, od Gradiške. Ovaj predio se nalazi u jugozapadnom uglu plodne Panonske nizije, oko pedesetak kilometara sjevernije od linije sjeverobosanskih planina bogatih gvozdenom rudom. Velike plodne površine, pogodne za poljoprivredu i stočarstvo, bogatstvo šuma i divljači, te plovnost rijeke uslovili su stvaranje dugotrajnog, velikog praistorijskog naselja, koji vremenom postaje jedan od važnijih trgovinskih centara uz Savu i u ovom dijelu Evrope.

Istorija

Pojedinačni nalazi u Donjoj Dolini potiču iz doba eneolita-bakarna sjekira počastog oblika i ranog bronzanog doba-bronzana sjekira i bodež. Nalazi ukazuju na mogućnost povremenog naseljavanja u III i prvoj polovini II milenijuma p.n.e.

            Oko 1200. godine prije naše ere, početkom kasnog bronzanog doba na ovom lokaliteu započinje kontinuirano naseljavanje i život u ravničarskom otvorenom naselju, koji traje sve do I vijeka n.e., kada je definitivno napušten. Periodi života u naselju su podijeljeni prema pokretnom arheološkom materijalu na sljedeće faze:

Kasno bronzano doba i početak starijeg gvozdenog doba 1200-700 godine p.n.e.- starije naselje;

Starije gvozdeno doba 700-360 godine p.n.e.-naselje na Gradini i grobovi na Timenačkoj gredi;

Mlađe gvozdeno doba i prodor Kelta od 360. p.n.e. do početka I vijeka n.e.- nastanjivanje i sahranjivanje se nastavlja na istim lokacijama.

2. Opis dobra

Praistorijski lokalitet Donja Dolina, koji je dobio ime prema istoimenom selu u kojem se nalazi, sastoji od starijeg i mlađeg praistorijskog naselja i nekropole iz starijeg i mlađeg gvozdenog doba. Nekropola iz kasnog bronzanog doba još nije pronađena. Lokalitet se proteže u smjeru zapad-istok od sela Gornja Dolina do istočnih padina Gradine u Donjoj Dolini u dužini od oko 1750 m, a u smjeru sjever-jug (mjereći od savske obale do južnog ruba Timenačke grede oko 370 m. Prema dosadašnjim saznanjima, naselja su se nalazila sjeverno od nasipa, a groblje sjeverno i južno od nasipa, na Timenačkoj gredi, te ispod nasipa podignutog u periodu od 1908. do 1911. godine. Između Save i nasipa prosječne širine oko 150 m (na pojedinim mjestima i do 200 m) skinut je površinski sloj uz nasip, a arheolozi pretpostavljaju da bi i se i tu mogli naći arheološki ostaci.

            Starije ravničarsko naselje, iz kasnog bronzanog doba, proteže se sjeverno od nasipa, i to u slojevima od puta, koji je nekada služio za pristup skeli u Gornjoj Dolini na zapadu, do ispod zapadnih rubova Gradine na istoku, u dužini od oko 1500 m i širine u pravcu sjever-jug oko 80-100 m. Prema konfiguraciji terena naselje se nalazi na gredi koja je nastala taloženjem naslaga usljed izgradnje nastambi i čovjekovog prisustva na tom terenu. Veći dio starijeg naselja se nalazi ispod savskog nasipa ili su u to starije naselje ukopani stanovnici iz mlađeg naselja koje je kasnije nastalo na Gradini. Za istraživanje su ostali njegov krajnji sjeverozapadni dio između desne obale Save i nasipa, na mjestima gdje nije uzimana zemlja za učvršćivanje nasipa. Pošto je lokalitet arheološki istraživan metodom manjih sondi, nije dobijen cjelovit uvid ni o lokalitetu ni o naselju, pa se pretpostalja da se naselje u raznim fazama života na ovom prostoru pomjeralo na zapad ili na istok u zavisnosti od promjena toka Save. Kuće starijeg naselja ležale su na zemlji ili bile od nje odvojene pomoću kamenja ili balvana radi očuvanja unutrašnjosti od vlage. Cijele osnove kuća sondažnim istraživanjima nisu obuhvaćene, pa se ne zna tačno njihov izgled. Do pred kraj trajanja ovog starijeg naselja voda nije plavila ovo područje, pa nije trebalo da se od nje brane. To upućuje na zaključak da je korito Save u vrijeme osnivanja ovog naselja u periodu kasnog bronzanog doba (oko 1200. godine), bilo niže i da je vode u rijeci bilo manje. Međutim, baš u vrijeme života u starijem naselju, polovinom II milenijuma prije nove ere u srednjoj Evropi je nastupilo pogoršanje klime sa zahlađivanjem i povećanjem padavina. Kulminacija tog talasa pada u vrijeme oko 850.godine p.n.e. Poslije toga nastupa postepeno poboljšanje klime. Klimatski uslovi se oko 200. godine n.e. stabilizuju, i kao takvi vladaju još i danas. Debeli slojevi mulja i rječnog nanosa na ostacima sloja iz Starijeg naselja svjedoče o pogoršanju klime koje je natjeralo njegove stanovnike da ga napuste i počnu graditi sojenice. Poplave su uslijedile oko pedestak godina poslije kulminacije pomenutog pogoršanja klime oko 800. godine p.n.e. (početak starijeg gvozdenog doba) o čemu svjedoče nalazi u najdonjem sloju sojenica na Gradini (Marić, 1964, 10-11).

            Starije naselje pripada, unutar područja sjeverne Bosne II fazi kulture polja sa urnama. U tom periodu sreću se na keramičkom i metalnom materijalu pojedini srodni elementi sa istodobnim kulturnim grupama iz područja srednje Bosne, ali i sa područja savsko-dravskog međurječja. Prema pojedinačnim metalnim nalazima lokalne ili strane izrade, može se govoriti o uticajima ili o trgovini sa udaljenim područjima koja su situirana između ruba istočnih i južnih Alpa i Panonske nizije (Vinski-Gasparini, 1983, 499-502).

I period 1200-1000 godine p.n.e., tj. u periodu naseljavanja pojedini tipovi pokretnih bronzanih nalaza, kao što su igle, noževi, te keramika su sastavni dio inventara kulture polja sa urnama zastupljeni u savsko-dravskom međurječju, srednjem Podunavlju i zapadnoj Panoniji.

II period 1000-800 godine p.n.e. Sve više dolaze do izražaja lokalni oblici vezani za područje srednje Bosne, pa se Donja Dolina izdvaja iz općeg panonskog i srednjepodunavskog kruga kulture polja sa urnama i stvara svoj specifični kulturni izraz. Tada je nastao proizvodni metalurški centar, dokumentovan brojnim nalazima kalupa za odlivanje. U lokalnim radionicama je praveljeno bronzano oružje, oruđe i nakit koji se srodan sa materijalom tipičnim za balkanski radionički krug, ali i materijal oblika vezanih za panonsko-podunavsko i jugoistočno alpsko područje (Vinski – Gasparini, 1983, 626- 628).

III period 800-700 p.n.e. je najslabije rasvijetljena etapa razvoja u Donjoj Dolini. U to doba pada već početak pojave gvožđa i sve izraženijih uticaja sa područja srednje Bosne gdje je postojao jak kulturni centar koji su uticaji strujali i prema sjeveru i prema jugu. U to doba starije razbacano ravničarsko naselje počinje zamirati, a započinje formiranje novog naselja zbijenog tipa na Gradini. Ovom periodu pripadaju i nađeni čamci (Marić, 1964, 31).

            Grobovi stanovništva starog naselja nisu nađeni.

            Starije naselje je nastalo i život se u njemu odvijao u periodu mirnodopskog razvoja ovih krajeva, bez većih kretanja stanovništva. Na osnovu pokretnog arheološkog materijala, može se naslutiti izvjesna diferencijacija društva, stvaranje izvjesnih grupa ljudi čiji je ugled bio iznad većine ostalog stanovništva. Ustanovljeno je postojanje zanatlija koji su izrađivali metalne predmete i keramiku u količinama koje su mogle biti upotrijebljene i za razmjenu sa bližom i daljom okolinom.

            Religijske predstave stanovnika Starijeg naselja, pošto grobovi nisu nađeni, ostaju skoro nepoznate. Sačuvan je samo jedan kalup za livenje bronze na kojem je predstava labuda ili patke. Analogijom sa onovremenskim vjerovanjem i prikazima na „sunčevim barkama” na kojima vodene ptice vuku kolica u srednjem Podunavlju, pretpostavlja se da je postojala neka veza i u ovom domenu između dva područja(Marić, 1964, 53).

Mlađe naselje iz gvozdenog doba (VII do I vijeka prije naše ere) nalazi se na lokalitetu Gradina uz desnu obalu Save, koja je baš uz Gradinu prilično visoka. Za visokog vodostaja, ovaj dio obale je nadvisivao nivo vode za oko 5 metara. Gradina je jajolika humka čiji je gornji poravnati plato viši od okolnog zemljišta za 4-5.5 metara. Humka se prostire u pravcu istok-zapad u dužini od 325 m, a u sredini je široka oko 130 m (mjereno od podnožja do podnožja). Prema narodnoj tradiciji ovog kraja nekada je ovdje bio grad Marije Terezije (Marić, 1969, 11, nap. 24).

Na Gradini nalaze tri groblja. Najzapadnije je rimokatoličko, koje je zabilježio Truhelka. Danas je još aktivno. Uz istočni rub ovog groblja počinje veliko aktivno pravoslavno groblje. Oko 60 m istočno od njega je takođe aktivno pravoslavno groblje koje je Truhelka zatekao krajem 19. vijeka. Kad je Truhelka došao na teren, zabilježio je da je između Gradine i obale Save bilo mjesta jedva za uski put. Kraj uz desnu obalu Save, je okvirno od 850. godine p.n.e do savremenog doba, najmanje jednom godišnje plavljen, a poneku godinu i više puta. Zato su stanovnici savremenog naselja u Donjoj Dolini, podigli svoja groblja na Gradini, koja nije bila zahvaćena poplavama. Na južnom rubu Gradine koji je oštećem vađenjem zemlje za utvrđivanje nasipa 1959. godine u profilu je Z. Marić 1961. godine ustanovio grobove iz 17.vijeka n.e. Pored Gradine, za vrijeme niskog vodostaja, krajem 19. vijeka uz obalu Save i u njenom koritu kod Gradine, u dužini od oko 200 m nizvodno su primijećeni ostaci stubaca praistorijskih sojenica. Stoga je vjerovatno da je od praistorijskog doba do kraja 19. vijeka korito rijeke Save povišeno za najmanje 4 m, jer su stupci pri pronalasku bili prekriveni vodom. (Tuhelka, 1901, 227-228).

Istraživači Ć. Truhelka i Z. Marić smatraju da su krajem 8. vijeka p.n.e. klimatski i hidromorfološki uslovi razlog prestanka života u starom razbacanom ravničarskom naselju i preseljenju na Gradinu, na kojoj se formiralo novo zbijeno naselje. Uz to se može pretpostaviti da je određenu ulogu u nastanku ovog naselja odigrao i proces kulturnih i društvenih promjena, stvaranje vladajućeg vojnog sloja i širih plemenskih zajednica koje su karakteristične za period starijeg gvozdenog doba. U tom periodu zbijeno naselje donekle urbanog tipa u Donjoj Dolini dostiglo je puni zamah i važnost jakog kulturnog, proizvodnog tranzitnog centra između juga i sjevera, te istoka i zapada (Vinski-Gasparini, 1983, 629-630; Čović, 1987, 232-286).

U starijim fazama naselje na Gradini bilo je sojeničko, uzdignuto nad zemljom oko 1 m ili nešto više. Poneki kolci bili su i do tri metra zabijeni u zemlju. Truhelka je našao sojenice na sjevernoj, a Mandić na južnoj strani Gradine. Istraživanja vođena tokom druge polovine 20. vijeka su pokazala da ih nije bilo na zapadnoj strani Gradine. Sojenice su bile postavljene paralelno u nekoliko redova i upravno na tok Save. Između redova sojenica bili su iskopani duboki i široki kanali kojim je voda u periodu kiša i viskog vodostaja oticala u rijeku. Radi lakšeg održavanja kanali su bili oplaćeni hrastovim daskama. Oko sojenica, podignute na kolju, na istoj visini kao i kuće, bile su terase od greda i oblica. Preko kanala su bili mostovi koji su služili za komunikaciju između kuća. Svaka kuća imala je drvene stube koje su je povezivale sa tlom. Duž obale Save bila je zaštitna ograda podignuta u tehnici pletera. Ispred ograde su u rijeci bili pobijeni jaki piloni koji su služili za vezivanje čamaca. Izgleda da je naselje bilo ograđeno i sa kopnene strane paralelnim plotovima između kojih je bila nabijena zemlja. Sojenice su bile izgrađene od hrastova i jasenova drveta. Imale su osnovu prosječne veličine 7.7x5.5 m, ali bilo ih je i većih. Jedna sojenica je imala osnovu veliku 9x6 m. Sojenice su bile dvodjelne, podijeljene pregradnim zidom na veću južnu i manju sjevernu prostoriju. Sjeverna prostorija bila je pregradnim zidom podijeljena na dva mala prostora. U sojenicama je bilo nekoliko vrsta ognjišta: pokretna, ugrađena-nepokretna ognjišta vezana za naboj poda i snabdjevena rešetkom i lijevkom montiranim u podu kako bi žar i pepeo propadali ispod sojenice. U unutrašnjosti sojenica, nađeni su u uglovima prostorija ili u posebnim pregradama, kao redovan mobilijar veliki pitosi. Osim stambenih objekata, na stubovima su građene staje, ostave, kao i druge poljoprivredne zgrade.

Kada je taloženjem kulturnih slojeva nivo zemljišta porastao, na istom prostoru razvilo se ravničarsko, dobro organizovano i uređeno naselje.

To je takođe bilo dobro uređeno ravničarsko naselje s kućama poredanim u pravilne nizove u smjeru sjeverozapad-jugoistok i sa komunikacijama između redova kuća širokim oko 1.5 m. Kuće su bile velike 15x8 do 10 m podijeljene u više prostorija. Zidne konstrukcije su bile od drveta i lijepa koji je ponekad bio ornamentisan. Untra su bile glinene peći ili ognjišta. Ovo naselje datirano je u zadnji period života na Gradini – mlađe gvozdeno boba (od III vijeka p.n.e. do početka I vijeka n.e.).

Grobovi stanovnika Gradine

            Ispod sojenica u zemlji između drvenih nosača otkriveno je osam skeletnih grobova i jedna urna sa pepelom i prilozima. U skeletnim grobovima su bili sahranjeni u drvenim sanducima ili položeni u zemlju. Ni jedan pokojnik ovdje sahranjen nije bio ratnik. Za grobove kojima su sahranjene žene postavlja se pitanje da li se radilo o nekim izuzetnim osobama koje su morale biti sahranjene u naselju živih (Marić, 1964, 56).

             Na Starom naselju i južno od njega nalazi se velika nekropola iz gvozdenog doba koja je najvećim dijelom uništena gradnjom nasipa i kasnijim dosipanjima zemlje uz nasip. Oko 50-100 metara južnije od nasipa nalazi se Timenačka greda na kojoj je takođe vršeno sahranjivanje. Ukopavanje je trajalo od početka 7. vijeka p.n.e. do početka 1. vijeka naše ere.

Glavnina grobova na nekropoli otkrivena je u periodu od 1899. do 1904. godine, a istraživanjima u drugoj polovini 20. vijeka na predjelima uz južnu stranu nasipa i na Timenačkoj gredi otkriveno je još nekoliko grobova.

Tokom iskopavanja Ć. Truhelke otkriveno je 174 groba (124 skeletna i 48 spaljenih). Na površini grede i u najgornjim slojevima nađeno je mnogo predmeta koji su pripadali grobovima uništenim oranjem. Grobovi su bili plitko ukopani na dubini od 0,2 do 0.4 m ispod površine, a pošto se ukopavanje vršilo na uskom terenu, mnogi mlađi grobovi bili su ukopani u starije. Nekropola spada u tip ravnih nekropola, što je u praistoriji ovih krajeva pravilo.

Spaljeni grobovi

Na gredi je nađen 41 grob sa urnama, 4 groba paljevine mrtvaca bez poklopaca ili urne,1 paljevina pokrivena urnom i 2 paljevine mrtvaca pokrivene zdjelom. Spaljeni pokojnici su bili stavljani u jamu i zasuti zemljom. U grobovima sa urnama, urna je bila pokrivena zdjelom sa otvorom okrenutim nadolje. Ponekad su uz grob uvijek šalice i zdjele, a rjeđe lonci. U jednom grobu nađeno je kao prilog čak deset komada glinenog posuđa. Dna urni su bila na dubini od 0.6 do 0.8 m, što je i razlog očuvanja donjih dijelova ukopa. Poklopci su uništeni oranjem. U urne se stavljalo pepela i kosti u zavisnosti od veličine posude. Iako ima nekih indicija o mjestu spaljivanja pokojnika, koje nisu dovoljno dokumentovane, za sada se to pitanje ne može riješiti. Prilozi su stavljani u grobove u skoro svim slučajevima tek nakon spaljivanja, jer na njima nema tragova oštećenja od vatre, osim u nekoliko slučajeva, a oni se uvijek nalaze na predmetima od metala. Posude za jelo i piće stavljane su na pepeo pokojnika, rjeđe u jamu pored pepela ili urne. Metalni prilozi stavljani su uvijek u pepeo, osim oružja. Koplja i mačevi su postavljani vertikalno pored urne, a samo ponekad na poklopac ili u urnu.

Skeletno sahranjivanje vršeno je dvojako: polaganjem pokojnika u zemlju ili u drvenim sanducima.Orijentacija grobova je različita, ali prevladava istok-zapad i obrnuto. Uz većinu skeleta nije bilo priloga. Neki pak skeletni grobovi oba pola bili su bogato opremljeni, nakitom u ženskim i oružjem u muškim grobovima. Pored predmeta i opreme koja se nosila u svečanim prilikama, u grobovima su polagane posude za jelo i piće i glineni pršljenovi, vezani za određene religijske predstave.

Na osnovu pokretnog arheološkog materijala ustanovljene su faze starijeg gvozdenog doba naselja na Gradini (od. 700. do 360. godine.

1. faza 700-600 godine p.n.e.

2. faza 600-500 godine p.n.e.

3. faza 500-360 godine p.n.e.

1. faza razvoja naselja na Gradini i ukopavanja na Gredi i Timenačkoj gredi je slabije poznata. Njoj pripada najstariji sloj sojeničkog naselja. Nalazi keramike i metalnih predmeta jasno dokazuju da se na Gradini nastavlja razvoj započet na Starijem naselju, tj. kontinuitetu stanovništva koje je ovdje i ranije živjelo. Metalni objekti ukazuju na održavanje tradicija i starih veza sa Panonijom, ali i na uspostavljanje novih veza, naročito sa glasinačkim područjem kao i sa Italijom. Donja Dolina nije bila samo primalac, već i žarište kulturnih elemenata. O tome svjedoče predmeti lokalne proizvodnje, pogotovo predmeti od bronze. Gvozdeni predmeti se više uvoze iz drugih radionica, ali se povećava sve više i njihova proizvodnja u naselju, što će u sljedećoj fazi rezultirati jačom proizvodnjom gvozdenih predmeta u samom naselju (Marić, 1964, 36; Čović, 1987, 240-243).

2. faza razvoja naselja na Gradini je karakteristična po punom procvatu naselja. Ono i dalje ostaje važan privredni centar, a trgovina zauzima vrlo značajno mjesto. Direktne i indirektne trgovinske veze sa bližim i daljim krajevima su raznovrsne, o čemu svjedoče metalni i keramički predmeti. Bronzani i gvozdeni proizvodi lokalne proizvodnje su u većem broju zastupljeni, naročito kao prilozi u grobovima. Istorodnost gvozdenog oružja Donje Doline i Sanskog Mosta u ovoj i tokom naredne faze utvrđuje njihovu međusobnu zavisnost. U isto vrijeme oružje nađeno u grobovima na Glasincu dokazuje povezanost Glasinca sa sjeverozapadnom Bosnom, vjerovatno kao kupca gotovih proizvoda. Isrovremeno sa Glasinca dolaze impulsi u sjeverozapadnu Bosnu. Veze Donje Doline proširuju se i na krajeve u Makedoniji, Bugarskoj i Grčkoj – pojava kaciga i određenog tipa fibula, te na istoku na Olteniju. Sa zapada dolaze uticaji iz Sjeverne Italije koji preplavljuju Alpe i zapadni dio Panonske nizije, a sa sjevera, sa Baltika su u Donjoj Dolini nađene brojne jantarske perle. Sigurno datirani ženski grobovi ove faze sadrže znatno više priloga nego u prethodnoj fazi (u najbogatijim je po nekoliko pari sljepoočnih kolutova, tordirane bronzane ogrlice, ogrice od jantarskih perli,masivne narukvice fibule, kompozitni pojas i 1 do 2 zemljane posude), a muški grobovi su bogati ratnom opremom. Bogatiji grobovi imaju kao prilog kacigu, štit sa bronzanom ili gvozdenom oplatom, 2 koplja, mač i nož. Inače, prosječno naoružanje sastojalo se od dva koplja, mača noža i vjerovatno štita (Marić, 1964, 36-40; Čović, 244-252). 

3. faza je karakteristična po vezama sa raznim krajevima iz prethodne faze, sa kojima se trgovinska razmjena intenzivira. Na keramici se prvi puta javljaju i grčki uticaji, između kojih je i pojava kukastih krstova na grijalicama i pokretnim pećima (Marić, 40-43; Čović, 252-266).

Najmalađi period naselja tokom 3, 2, i 1. vijeka p.n.e. se ne može prikazati kao koherentna cjelina, a još nije sigurno da je to i bila. Nalazi iz mlađih slojeva nalaženi iskopavanjima tokom 70-tih i 80-tih godina 20. vijeka su objavljeni kao kratki izvještaji i kao takvi ne daju dovoljno podataka. Prodorom Kelta ili uticajem njihove kulture na krajeve na desnoj obali Save nije prekinut život u Donjoj Dolini. Izgleda da nadzemne kuće pripadaju ovom periodu. Keltski metalni (nakit i oružje) i keramički materijal se javlja u znatnoj količini u periodu od 250. p. n.e. do početka naše ere, uporedo sa domaćim keramičkim materijalom. (Marić, 1964, 44; Čović, 1987., 266).

Od religijskih predstava se nastavio kult predaka, nosilaca kulture polja sa urnama. To je kult sunca (pločice u obliku tačka-simbol sunca, kukasti krst na mangalama kao izvor sunčeve topline). Objekti kojima se vjerovatno pripisivalo magijsko značenje su privjesci u obliku životinja i bronzani objekti sa shematizovanim prikazom ljudskih figura. Ove dvije grupe predmeta imaju izvor u oblikovnom krugu zapadnopanoskoih i istočnoalpskih predjela, što nam govori da se Donja Dolina i tokom gvozdenog doba uklapala u ovaj prostor. Ljudski likovi javljaju je na metalnim trapezoidnim privjescima, te ljudskim i životinjskim (goveče i konj) glinenim statuetama. Što se tiče sahranjivanja, tokom vremena skeletno sahranjivanje je preovladalo nad spaljivanjem pokojnika, tendencija koja se odvijala i na drugim područjima čija su prethodna ili prvobitna osnova bili nosioci kulture polja sa urnama u bronzanom dobu. O vjerovanju u zagrobni život svjedoči i stavljanje posuda za jelo i piće u mnoge grobove. (Marić, 1964, 53-57).

            Stanovnici sjeverozapadne Bosne pripadali su velikom etničkom stablu Panona, a stanovnici Donje Doline smatraju se južnim ogrankom panonskih Oserijata (Marić, 1964, 61-73; Čović, 1987, 286).

3. Dosadašnja zakonska zaštita

            Arheološko područje – Praistorijsko naselje Donja Dolina u selu Donja Dolina, opština Bosanska Gradiška, nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika, pod imenom Donja Dolina i pod rednim brojem 98.

U Prostornom planu BiH do 2000. godine uvršten je kao spomenik I kategorije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

-1896. god. prvi, slučajno iskopani nalaz pri obradi poljoprivrednog zemljišta na gredi sa nekropolom. F. Fiala je izvršio probno sondažno iskopavanje. (Fiala, 1897., 662; Marić, 1964., 2, nap. 6).

-1899.-1904. god. Truhelka vrši velika arheološka na Gradini (Truhelka, 1901.,1902.,1904.,1906; Marić, 1964., 6, nap. 3,4).

-1908., 1909., 1911. god. prilikom gradnje nasipa pored Save nađeni su mnogi slučajni nalazi, ali su vršena i manja arheološka istraživanja, sa kojih nije objavljen materijal sve do 1964. godine. Tom prilikom je otkriveno i „Starije naselje” iz kasnog bronzanog doba, a uništen je južni dio Gradine. Materijal nađen tih godina zaveden je u inventarnim knjigama Zemaljskog muzeja (Marić, 1964., 6 nap. 5-8).

-1927.-1928. god. na lokalitetu je vršio iskopavanja M. Mandić, kustos Zemaljskog muzeja.

-1959. god. dosipavanjem nasipa oštećeni su slojevi Starijeg naselja.

-1961. god. Z. Marić je sondirao teren na lokalitetu „Starije naselje” koje je tada identifikovano i hronološki određeno kao naselje iz kasnog bronzanog doba.

-1963.-1964. god. Z. Marić i V. Nikolić, tadašnji kustos Muzeja Bosanske krajine u Banjoj Luci, vršili su sondažna reviziona iskopavanja u Gornjoj Dolini, na južnom i sjevernom dijelu Gradine, te na Timenačkoj gredi u Dornjoj Dolini.

-1975.-1987. god. Z. Žeravica, tadašnji kustos Muzeja Bosanske krajine u Banjoj Luci, kasnije arheolog u Republičkom zavodu spomenika kulture i prirodne baštine BiH, vršio je manja sondažna istraživanja na Gradini i na Timenačkoj gredi. Neobjavljeno.

5. Sadašnje stanje dobra

 -Na sjevernom kraju lokaliteta uz obalu Save djelimično je skinut površinski sloj, ali bi se još arheološki mogli provjeravati slojevi, ukoliko ih je bilo. Mjestimično ovaj predio je obrastao rastinjem.

Na Gradini su tri groblja i napuštene zgrade seoske škole i poljoprivredne zadruge, ali je ostalo dosta mjesta za dalja istraživanja.

- Na mjestu Timenačka greda, na kojem se nalazi nedovoljno istražena nekropola su uglavnom privatne obradive poljoprivredne površine.

6. Specifični rizici

- Eventualno širenje groblja na Gradini,

- Obrada zemljišta - duboko oranje na Timenačkoj gredi i na površinama starijeg naselja u Gornjoj dolini.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br.33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A) Vremensko određenje

B) Istorijska vrijednost

C) Umjetnička i estetska vrijednost

i. Kvalitet obrade,

ii. Kvalitet materijala,

iii. Proporcije,

iv. Kompozicija,

v. Vrijednost detalja

vi. Vrijednost konstrukcije

D) Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i. Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima

ii. Svjedočanstvo o istorijskim promjenama

iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

v. Značaj za identitet grupe ljudi

G) Izvornost

i. Oblik i dizajn

ii. Materijal i sadržaj

iii. Namjena i upotreba

v. Položaj i smještaj u prostoru

H) Jedinstvenost i reprezentativnost

i. Jedinstven i rijedak primjerak određenog tipa

Sastavni dio ove odluke su:

            -kopija katastarskog plana,

-z.k. izvadak Opštinskog suda u Bosanskoj Gradišci,

- fotodokumentacija, (fotografije sa terena načinjene 02.12.2005)

-Fotografije kopirane iz članaka Ć. Truhelke objavljenig u Glasnicima Zemaljskog muzeja br. XIII; 1901., XIV,1902.; XV, 1903; XVI, 1904; XVIII, 1906; Z. Marića, GZM (A), nova serija, br. XIX,1964.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:

1897. Fiala, Franjo, “Nekoliko grčkih šljemova, nađenih u Bosni i Hercegovini”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, IX, Sarajevo, 1897., 657-663.

1901. Truhelka, Ćiro, “Prehistorička sojenica u koritu Save kod Donje Doline”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XIII, Sarajevo, 1901., 227-287.

1902. Truhelka, Ćiro, “Sojenica u Donjoj Dolini. (Drugo iskopavanje god. 1901)”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XIV, Sarajevo, 1902., 129-144; 257-274; 519-540.

1903. Truhelka, Ćiro, “Sojenica u Donjoj Dolini. (Treće otkopavanje god. 1902)”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XVI, Sarajevo, 1903., 143-152; 373-384; 529-558.

1906. Truhelka, Ćiro, “Sojenica u Donjoj Dolini. (Četvrto otkopavanje god. 1903)”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XVI, Sarajevo, 1904. (1906), 91-98; 225-235; 441-447.

1906.a Truhelka, Ćiro, “Sojenica u Donjoj Dolini. (Peto otkopavanje god. 1904)”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XVIII, Sarajevo, 1906., 99-106; 218-228; 343-347.

1914. Truhelka, Ćiro, “Kulturne prilike u Bosni i Hercegovini u doba prehistoričko”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, XXVI, Sarajevo, 1914., 43-139.

1952. Bižić, Ružica, “Grobovi u Donjoj Dolini”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, nova serija, sveska VII, Sarajevo, 1952.,201-229.

1961. Marić, Z., “Donja Dolina, Bosanska Gradiška-naselje perioda Polja sa urnama”, Arheološki pregled, 3, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd, 1961.,41-44.

1964. Marić, Zdravko, “Donja Dolina”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Arheologija, nova serija, sveska XIX, Sarajevo, 1964.,5-128.

1964. Nikolić, Vera, “Izvještaj sa iskopavanja u Gornjoj i Donjoj Dolini 1963. i 1964. godine”, Zbornik krajiških muzeja, II, 1963.-1964., Banja Luka, 1964., 202-204.

1976. Žeravica, Zdenko, “Gradina u Donjoj Dolini – sojeničko naselje”, Arheološki pregled, 18, Beograd, 1976.,49-50.

1976. Žeravica, Zdenko, “Timenačka greda, Donja Dolina – nekropola mlađeg gvozdenog doba” Arheološki pregled, 18, Beograd, 1976.,50-51.

1983. U: Vinski-Gasparini, Ksenija, “Kultura polja sa žarama sjeverne Bosne”, Praistorija jugoslovenskih zemalja, IV, Bronzano doba. Sarajevo, 1983., 626-637.

1987. Čović, Borivoj, “Grupa Donja Dolina- Sanski Most”, U: Praistorija jugoslovenskih zemalja, V, Gvozdeno doba. Sarajevo, 1987., 232-288.