Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 105/06.
Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika, na temelju članka V. stavak 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i članka 39. stavak 1. Poslovnika o radu Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 7. do 10. studenog 2006. godine, donijelo je
O D L U K U
I.
Graditeljska cjelina – Gazi Husrev-begova (Begova) džamija u Sarajevu, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se sastoji od: džamije, Gazi Husrev-begovog i Murat-begovog turbeta, dvorišta sa grobljem, abdesthanom sa vrućim česmama, šadrvana, muvekkithane i mjesta starog mekteba.
Nacionalni spomenik se nalazi se na k.č. broj 822 (novi premjer), što odgovara k.č. broj 3 i 6 (stari premjer), z.k. uložak broj VI/27, općina Stari Grad, Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite, utvrđene Zakonom o provedbi odluka Povjerenstva za zaštitu nacionalnih spomenika, uspostavljenog prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, broj 2/02, 27/02 i 6/04).
II.
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je osigurati pravne, znanstvene, tehničke, administrativne i financijske mjere za zaštitu i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Povjerenstvo) utvrdit će tehničke uvjete i osigurati financijska sredstva za izradu i postavljanje informacione ploče sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III.
U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite, koje se odnose na prostor definiran u točki I. stavak 3. ove odluke:
- dopušteni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na razini Federacije Bosne i Hercegovine.
IV.
Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski spisi koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V.
Svatko, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i općinske službe, suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.
VI.
Ova odluka dostavit će se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na razini Federacije Bosne i Hercegovine i općinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi provedbe mjera utvrđenih u toč. II. – V. ove odluke i nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII.
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim osobama u prostorijama i na web stranici Povjerenstva (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII.
Prema članku V. stavak 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Povjerenstva su konačne.
IX.
Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 506.
X.
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objavit će se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Povjerenstvo je donijelo u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 07.2-2-125/06-6
10. studenog 2006. godine
Sarajevo
Predsjedateljka Povjerenstva
Ljiljana Ševo
O b r a z l o ž e n j e
I. – UVOD
Na temelju Zakona o provedbi odluka Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljenog prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, članak 2., stavak 1., “nacionalni spomenik” je dobro koje je Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika proglasilo nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V. i VI. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Povjerenstvo ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.
Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika donijelo je odluku o stavljanju Gazi Hurev-begove džamije u Sarajevu na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 506.
U skladu sa odredbama Zakona, a na temelju članka V. stavka 4. Aneksa 8. i članka 35. Poslovnika o radu Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, Povjerenstvo je pristupilo provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II. – PRETHODNI POSTUPAK
U toku vođenja postupka, izvršen je uvid u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i radovima na dobru, itd.,
- uvid u sadašnje stanje objekta,
- kopiju katastarskog plana,
- povijesnu, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.
Na temelju uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Objekti Gazi Husrev-begovog vakufa nalaze se uglavnom u središnjem dijelu Baščaršije, na potezu koji je uglavnom orijentiran prema ulici Sarači.
Gazi Husrev-begova džamija je pozicionirana istočno od objekta Sahat-kule, južno od sarajevske Kuršumlije medrese, između ulica: Sarači, Čizmedžiluk, Veliki ćurčiluk i Mudželiti.
Nalazi se na k.č. broj 822 (novi premjer), što odgovara k.č. broj 3 i 6 (stari premjer), broj z.k. ul. VI/27, općina Stari Grad, Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Povijesni podaci
Svoju kulminaciju u urbanom, gospodarskom i kulturnom razvitku, Sarajevo je doživjelo u XVI. stoljeću. U to doba bilo je jedan od najvećih gradova na Balkanu i svakako najznačajniji i najveći grad Bosanskog sandžaka, kasnije ejaleta.
Iako je na ovom prostoru bilo naselja i prije dolaska Osmanlija, godina 1462., kada je napisana vakufnama Isa-bega Ishakovića, s pravom se uzima kao godina utemeljenja Sarajeva. (H. Šabanović, Dvije najstarije vakufname u Bosni, Prilozi za orijentalnu filologiju, II., 1951., Sarajevo, 1952.) Podizanjem Isa-begovih zadužbina, Sarajevo se, ustvari, i počelo razvijati kao urbano mjesto. Još 1457. godine, Isa-beg je po naređenju sultana Mehmeda Fatiha podigao džamiju, koja je nazvana Careva. Sagradio je i dvor (saray), po kome je grad dobio ime. Taj dvor nalazio se u blizini Konaka, posljednje rezidencije bosanskih vezira. Nekada se cijeli taj kraj nazivao po Begluk-saraju Begluk ili Zabegluk. Naziv Saray-ovasi (polje oko dvora) javlja se prvi puta 1455. godine u Popisu Isa-bega Ishakovića. (H. Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića, Zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Sarajevo, 1964.) (1)
Poslije Isa-bega i mnogi drugi namjesnici, predstavnici feudalne klase, bogatiji trgovci i obrtnici, podizanjem raznih objekata vjerskog, društvenog, gospodarskog, kulturnog karaktera, utjecali su da Sarajevo, posebno tokom XVI. stoljeća, kada nastaju i najznačajnija arhitektonska ostvarenja osmanskog doba, postane najveći i najznačajniji grad u Bosni i jedan od najvećih na Balkanu.
Na urbani razvoj Sarajeva utjecala je i povoljna politička situcija u Osmanskom carstvu. Naime, pomjeranje granica Bosanskog sandžaka prema sjeveru i zapadu na račun ugarskih posjeda u Bosni doprinijelo je općoj stabilizaciji u unutrašnjosti, te su bili stvoreni uvjeti za brži razvoj gradskih naselja. (Čelić, str. 371.)
Broj mahala u gradu, što je najbolji pokazatelj urbane razvijenosti jednog islamsko-orijentalnog grada, pokazuje da je Sarajevo baš u XVI. stoljeću bilo na vrhu svog urbanog razvitka(2).
Da se Sarajevo najintenzivnije razvijalo u XVI. stoljeću pokazuje i podatak da je početkom XVII. stoljeća bio već izgrađen gotovo sav prostor koji je sačinjavao gradski teritorij do početaka austrougarske okupacije.
Najmnogobrojniji objekti podizani tokom XV. i XVI. stoljeća su džamije. Pored njihove osnovne uloge kao sakralnih i kulturno-prosvjetnih objekata, džamije su predstavljale i centre mahala koje su nosile imena osnivača džamije. Bili su to visoki funkcioneri osmanske vlasti, bogati trgovci i zanatlije, kao i drugi građani Sarajeva. Većina tih Ijudi, pa i visokih funkcionera, bili su porijeklom iz Bosne, a neki su bili i u rodbinskim vezama sa carskom kućom. Kao i ostali objekti islamske arhitekture, džamije su građene kao zadužbine pojedinaca.
Ustanovljavanjem vakufa(3) omogućavala se ne samo izgradnja džamije, nego i njeno funkcioniranje. Inače, vakufi su odigrali veoma značajnu ulogu u razvitku Sarajeva. Vakufska sredstva koja su ulagana u izgradnju grada bila su impozantna(4). Ipak, najznačajnija arhitektonska ostvarenja nastala su u XVI. stoljeću(5).
Svako doba ostavljalo je svoje spomenike, no, ipak, u dugoj povijesti Sarajeva, nikad u kraćem vremenu nije nastalo toliko kulturno-povijesnih spomenika koliko u četvrtom deceniju XVI. stoljeća. Preciznije, riječ je o vremenskom rasponu od 1529. godine, kada je tadašnji bosanski namjesnik Gazi Husrev-beg počeo graditi svoje zadužbine, pa negdje do 1543./1544. godine, kada su završeni posljednji objekti koje je on utemeljio.
Ako se izuzmu vojni pohodi koje je poduzimao, Gazi Husrev-beg je sav svoj život posvetio podizanju i urbanizaciji Sarajeva. Znajući da bi njegove zasluge na bojnom polju sačuvala samo povijest i da je jedini trajni hajrat (dobro djelo) ono što se ponavlja u budućnosti, Gazi Husrev-beg je sva svoja nepokretna i pokretna dobra uvakufio(6). Po ocu Hercegovac, po majci unuk sultana Bajezida II., ovaj najpoznatiji bosanski sandžak-beg podizanjem mnogobrojnih zadužbina učinio je da Sarajevo postane grad.
Gazi Husrev-beg je bio dovoljno bogat i moćan da tokom četvrtog decenija XVI. stoljeća u Sarajevu izgradi blizu 300 objekata svog vakufa. Među ovima više je građevina koje istinski predstavljaju ne samo najviši domet u sveukupnom bosansko-orijentalnom naslijeđu, već i visoka dostignuća u širim relacijama islamske arhitekture tog vremena. Tu je u prvom redu čuvena Gazi Husrev-begova džamija, dva monumentalna turbeta pored nje – Gazi Husrev-begovo i Gazi Murad-begovo, zatim za povijest našeg školstva kao i naše arhitekture značajna Kuršumlija medresa sa Gazi Husrev-begovom bibliotekom, Hanikah (visoka škola sufijskog misticizma), pa mekteb, imaret, musafirhana, hamam, Gazi Husrev-begov bezistan, Tašli han, Morića han, Sahat-kula, muvekkithana, šadrvan, veliki broj dućana u čaršiji...
Za izdržavanje svojih hajrata uvakufio je silan imetak u Bosni i Rumeliji(7). O tome svjedoče tri njegove vakufname pisane studenog 1531. godine, siječnja 1537. godine i studenog 1537. godine. Imetak u Bosni stekao je sam Husrev-beg, a onaj u Rumeliji je naslijedio od oca Ferhat-bega. Potvrđujući islamski princip, preporučen od Muhammeda a.s., da je imetak najbolje zavještati tako da formira trajno dobro, Gazi Husrev-beg je, u svojoj vakufnami iz 1531. godine, između ostalog, napisao:
» Svakog umnog i razboritog čovjeka će se dojmiti, da je ovaj svijet prolazan i zavičaj dosade i nesreća. Nije svijet ni kuća ni stan on je tek prolaz, kroz koji se ulazi u kuću spasenja ili pakao, a za to je pametan onaj, koji se na ovome svijetu ne prevari, koji mu ne vjeruje, koji ga ne gleda ljubavnim očima, te mu se ne prilagodi. Sretan je onaj čovjek, koji na sebi priliku uzima te današnji dan na jučerašnji primjeni i koji, čekajući vrijeme smrti, u svome radu ne pogriješi. Dobra djela gone zlo, a najuzvišenije od dobrih djela je milodar, najuzvišeniji milodar je onaj, koji ostaje zauvijek, a od dobrotvornih djela opet je najljepše ono, koje jest, odnosno koje će se trajno ponavljati. Jasno je, da je od trajnih dobrotvornih djela najdulje zajamčeno dobročinstvo vakuf. Dok je svijeta i vijeka korist vakufa ne prestaje niti se njegovo djelovanje do Sudnjega dana završava.«
Prva Gazi Husrev-begova vakufnama iz 1531. godine je pisana za džamiju, imaret i hanikah.
Druga vakufnama iz 1537. godine pisana je za Kuršumliju medresu koja je sagrađena preko puta džamije. Od ostatka novčanih sredstava nakon izgradnje medrese nabavljene su knjige i utemeljena knjižnica, a trećom vakufnamom iz 1537. godine je uvakufljena dodatna imovina za izdržavanje džamije(8).
Na temelju natpisa koji se nalazi iznad ulaznog portala, odnosno brojčane vrijednosti harfova i kronostiha, dobijena je 937. po Hidžri, odnosno 1530./1531. godina, što predstavlja godinu dovršenja Begove džamije u Sarajevu. Gradnja džamije je trajala nepune dvije godine. Zna se da su prilikom izgradnje džamije bili angažirani dubrovački majstori i domaća radna snaga. Prema pisanju Abdullaha ef. Kantamirije (umro 1774./1775. godine), kamen za Begovu džamiju je vađen pod Ozrenom(9). (Mehmedović, str. 41.)
Ne zna se pouzdano ko je arhitekt ove džamije, ali se mnogi istraživači slažu da je ovu džamiju izgradio Perzijanac Adžem Esri Ali.
Kreševljaković 1938. godine daje jednu usputnu informaciju u svom radu „Džamija i vakufnama Muslihudina Čekrekčije“, gdje kaže: „Prema rezultatima najnovijih istraživanja, nacrte za Gazi Husrev-begovu džamiju izradio je sam Mimar Sinan.“
Upravo ova bilješka navela je Husrefa Redžića da napiše: “Ispitujući ovu tvrdnju i tražeći izvore za nju, ustanovio sam da je Kreševljaković između ostalog dobio i usmene podatke o tome da su u Carigradu pronađeni originalni Sinanovi nacrti za Gazi Husrev-begovu džamiju te da je dijelom i na osnovu ovog podatka građevinu on pripisao Sinanu.“
U monografiji „Sinan“ koja je 1954. godine u Cirihu objavljena od strane prof. Ernesta Eglija, objavljena je, prema prof. Redžiću, najbolja sustavna analiza Sinanovih građevina, kao i bibliografskih podataka. Redžić dalje iznosi Eglijevu hipotezu da je vremenski bilo nemoguće da Sinan gradi u Bosni u vrijeme Husrev-bega. Međutim, analizom povijesnih podataka, kao i arhitektonskom analizom struktura i detalja džamija, za koje postoje sigurni podaci da ih je gradio Sinan, te komparativnom analizom Begove džamije sa njima, Redžić dolazi do vrlo argumentiranog zaključka da „Sinan nije graditelj ove džamije“.
Tražeći uzor sarajevskoj Begovoj džamiji među džamijama tzv. ranocarigradske škole, Redžić navodi sličnost sarajevskog primjera sa Atik Ali-pašinom džamijiom u Carigradu iz 1497. godine. Konstatira da ih povezuje tlocrt i prostorno rješenje, te način proporcioniranja, dok su arhitektonski detalji i dekor toliko različiti „da se sa sigurnošću može tvrditi da one ne potiču od istog graditelja“. Osim toga, vremenska distanca nastanka ova dva objekta je 33 godine, što je razlog više za pretpostavku da se ne radi o istom čovjeku, pa Redžić logično zaključuje: „Ostaje nam da se zadovoljimo saznanjem da je njen graditelj pripadao školi Mimar Hajrudina.“ (10)
U časopisu Arhitekt iz 1937. godine, Mimar Kemal Altan u kraćem prilogu pod naslovom „Esir Ali“ postavio je sasvim decidnu tvrdnju da je taj graditelj(11), između ostalog, sagradio i Begovu džamiju u Sarajevu, ne navodeći koje dokumente je tom prilikom koristio.
Tvrdnja koju je iznio Mimar Kemal Altan, a koju je preuzeo Meyer, bila je dugo poznata. Tu tvrdnju objavio je i Andrej Andrejević u svom djelu „Islamska monumentalna umjetnost XVI vijeka u Jugoslaviji“.
Pošto nikakva dokumentacija koja bi ovu tvrdnju potvrdila nije pronađena, zatraženo je mišljenje o spomenutom djelu i tvrdnji od Ekrema Hakki Ayverdia, koji nije mogao pružiti neke pouzdanije pokazatelje o porijeklu podataka koji su navedeni, ali je osporio neke od tvrdnji iznesenih u toj studiji (Ajas-pašina džamija i Kasim-pašina džamija...).
S druge strane, poređenjem Begove džamije sa Carskom džamijom u Manisi i nekim drugim džamijama, došlo se do zaključka da ima elemenata koji upućuju na istog graditelja. Nema sumnje da je Gazi Husrev-beg, kako po svom bogatstvu tako i po ugledu na dvoru, a posebno na značaj Sarajeva, bio u stanju da dobavi najbolje graditelje. Osmanska arhitektura je u to vrijeme sva u znaku ranocarigradske škole i nalazila se na kulminaciji svog razvoja. U nastajanju njezinih oblika, islamsko-perzijska arhitektonska škola davala je svoj pečat kako ranijoj seldžučkoj, tako i kasnijoj osmanskoj arhitekturi. S druge strane, čitav proces se odvijao na tlu na kome su bili prisutni snažni bizantijski elementi tradicije, a bizantijska kupola na pandatifima neosporno se produžava u osmansko-islamskoj arhitekuri.
Vrijeme u kome nastaju Gazi Husrev-begove zadužbine pripada vremenu ranocarigradske škole, a domininantna graditeljska ličnost je Mimar Hajrudin Stariji. Njegova Bajazadija u Carigradu je potkupolna bazilika čiji je centralni prostor pod utjecajem Aja Sofije, produžen polukupolama sa obje strane, dok su bočne lađe odvojene stupovima i pokrivene manjim kupolama. Begova džamija, kao i spomenuta Atik Ali-pašina džamija, imaju jednu polukupolu nad mihrabom, no, za razliku od Bajazadije i Atik Ali-pašine, kod kojih se pojavljuju bočne lađe odvojene od centralnog prostora stupovima, Begova džamija to nema - ima sa strana dva kvadratična prostora pokrivena manjim kupolama i povezana sa centralnim dijelom širokim, lučno završenim otvorima u bočnim zidovima.
Već prvih godina austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, Begova džamija i medresa privukle su pažnju stručnjaka dovedenih u ovaj grad. U djelu „Bauhausen in Bosnien und die Herzegovina“, Edmund Styx je objavio njihove karakteristične planove još 1887. godine. Ovi su nacrti kasnije u više navrata ponovljeni u stručnoj literaturi.
Ćiro Truhelka je 1912. godine dao relativno najkompleksniju i arhitektonsku analizu Gazi Husev-begovih građevina, dopunjenu brojnim tehničkim snimcima i fotografijama, pa je, zahvaljujući njemu, sačuvan tlocrt hanikaha i Tašli hana.
U „Spomenici Gazi Husrev-begove četiristogodišnjice“, uz iscrpne povijesne podatke, uglavnom iz pera H. Kreševljakovića, Mate Bajlon je dao poseban osvrt na „Arhitektonske osobine Gazijinih građevina“.
Alija Bejtić, u dosta obimnom radu „Spomenici osmanlijske arhitekture u BiH“ iz 1953. godine, uz kraće prikaze i ocjene, ponovno donosi tehničke snimke preuzete od Styx-a.
Snimci većine objekata mogu se naći u djelu Dušana Grabrijana i Juraja Neidhardta „Arhitektura Bosne i put u savremeno“.
Nove snimke medrese, uključujući arhitektonsku analizu te prijedlog sanacije i restauracije, objavio je Džemal Čelić 1954. godine, dok je nove crteže sa detaljnom prostornom analizom komparirao sa najznačajnijiim ostvarenjima Mimara Sinana Husref Redžić u radu „Ko je graditelj Gazi Husref-begove džamije u Sarajevu“ iz 1960. godine.
2. Opis dobra
Svojim građevinama Husrev-beg je nastojao nadmašiti sve dotad podignute u Sarajevu. Graditeljska cjelina Gazi Husrev-begove džamije sastoji se od: džamije, Gazi Husrev-begovog i Murat-begovog turbeta, dvorišta sa grebljem, vrućim česmama, šadrvana, muvekkithane i starog mekteba. Cjelina je sa svih strana okružena džamijskim zidom i četiri kapije (dvije iz Sarača, jedna iz Mudželita velikih i jedna iz ulice Čizmedžiluk) i baščaršijskom aglomeracijom dućana.
Džamija
Gazi Husrev-begova džamija pripada tipu potkupolnih džamija sa otvorenim vanjskim trijemom koji je natkriven kupolama i kamenim minaretom prislonjenim uz desnu stranu. Predstavlja jedno od najljepših djela arhitekture osmanskog perioda u Bosni i Hercegovini. Džamija ima složeno arhitektonsko rješenje.
Frontalnim dijelom džamije dominira trijem sa sofama, dimenzija 37,17x6,20 m. Konstrukcija trijema oslonjena je na dva bočna zida, širine 1,17 m i četiri mramorna stupa postavljena sa prednje (sjeverozapadne) strane. Stupovi su oslonjeni na profilirane kamene baze, a završeni su kubičnim kapitelima koji su na kutovima ukrašeni proširenim nizovima stalaktita. Svaki od kapitela trijema ima drugačije dekoracije. Visina stupova iznosi oko 4,90 m, dok je njihov prečnik oko 66 cm. Pri dnu, na sredini i pri vrhu, stupovi su opasani profiliranim obručevima od bronce.
Lukovi u trijemu imaju oblik prelomljenog luka, postavljeni su iznad stupova, te između stupova i čeonog zida džamije, pa formiraju pet traveja, širina od 5,70 – 5,95 m. Srednje polje interkolumnuma služi za ulazak u džamiju. Širina ovog srednjeg dijela iznosi 6,30 m. Prostor između kvadratne osnove i kupole premošćen je konstrukcijom pandatifa. Pokrov kupola bio je izvorno urađen od olova, a kasnije je kao pokrivač primijenjen bakarni lim. Radi boljeg preuzimanja sila pritiska, iznad kapitela su postavljene horizontalne željezne šipke, na koje su ranije vješani kandilji i svjetiljke. Visina trijema do vijenca iznosi 10,05 m, dok je ukupna visina ovog dijela objekta zajedno sa kupolom 13,25 m. Sofe su građene od tesanih blokova kamena i uzdignute su za 1 aršin od razine dvorišta. Na zapadnoj i istočnoj sofi stoje dva vanjska mihraba sa bogatom stalaktitnom dekoracijom. Mihrabi su izvedeni od pješčara žute boje. Ovi mihrabi su donedavno bili zazidani. Na njima su natpisi u sulus stilu arapskog pisma, napisani crnom tintom po kamenu.
§ Na mihrabu zapadne sofe je natpis:
فنادته الملائكه و هو قائم يصلي في المحراب
I dok se on u hramu stojeći molio, meleki ga zovnuše. (Kur'an časni, III.-39.)
§ Na mihrabu istočne sofe je natpis:
فاذا قضيتم الصلوه فاذكرواالله قياما و قعودا
A kad molitvu završite, Allaha spominjite, i stojeći, i sjedeći. (Kur'an časni, IV.-103.)
Na istočnoj sofi obično klanjaju žene.
Zapadno od glavnog ulaza u džamiju, iznad prozora, nalazi se mukebbire (Truhelka ovaj dio naziva kandiljem), odnosno balkončić sa drvenom ogradom „sa koga mujezin uči svaki dan u podne i u ićindiju“.(Truhelka, 33.) Na ovu platformu pristupa se sa mahfila preko vrata manjih dimenzija.
Na sredini trijema nalazi se portal, koji je bogato dekoriran arabeskama. Portal se, ukoliko se gleda njegova osnova, razvija u duboku nišu (sa obje strane dovratnika nalaze se dvije udubine slične mihrabu iznad kojih je stalaktitni ukras). Ulaz u džamiju uokviruju masivni kameni dovratnici koji su u gornjem dijelu presvedeni segmentnim lukom. Na dovratnike su se nadovezivali snažni dijelovi portala sa usko usječenom ivicom, koji iz ravni zida izlaze preko 1,50 m. Vanjske ivice portala uokvirene su profiliranim kamenim vijencem. Vrata su dvokrilna, drvena, bogato dekorirana(12).
Nad glavnim ulazom u džamiju nalazi se kamena ploča, veličine 120 x 60 cm, na kojoj je uklesan natpis. Tekst tariha je napisan sulus stilom arapskog pisma, podijeljen je u šest polja s zlatnim harfovima na plavoj podlozi, isklesan je u kamenu i oivičen profiliranim kamenim okvirom.
جامع الابرار خسرو بك بنا حسبه لله دار الساجدين
قاتل الاعداء معين للغزاه ناشر الاحسان نصر العابدين
الهمه الله لنا تاريخه مجمع الابرار دار الحامدين
Džamiju dobrih ljudi Husrev-beg podiže, u ime Boga kao dom onih koji na sedždu padaju.
On je utamanitelj neprijatelja, pomagač boraca za vjeru, širitelj dobročinstva, pomagač pobožnih.
Bog nam nadahnu njen kronostih: „(Ovo je ) stjecište dobročinitelja, dom zahvalnih Bogu.“
Dekoracija na ulaznom portalu Begove džamije je restaurirana dekoracija iz austrougarskog perioda. U vrhu portala, desno i lijevo, nalaze se dvije levhe Rakim-efendije Islamovića, sarajevskog kaligrafa s konca XIX. i početka XX. stoljeća. Ovaj kaligraf je napisao sve kaligrafske natpise u dekoraciji džamije iz 1879. godine. Ovo su jedina dva preostala njegova natpisa na objektu džamije.
§ Desno je natpis u sulus stilu arapskog pisma čiji je tekst:
بسم الله الرحمن الرحيم
U ime Boga, Milostivog, Samilosnog.
§ Lijevo je natpis s ovim tekstom:
و الله يدعو الي دار السلام
Allah zove u Kuću spasa.
§ Na unutrašnjem portalu centralnih ulaznih vrata, koji je potpuno pokriven ornamentima, nalaze se dva natpisa. U vrhu portala cvjetnim kufskim pismom je napisano:
ادخلوها بسلام امنين
Uđite u njega, mirni i sigurni.
§ Ispod tog natpisa, u kružnoj formi, sulus-dželi stilom arapskog pisma je natpis:
سلام عليكم ادخلوا الجنه بما كنتم تعملون
Mir vama! Uđite u Džennet zbog onoga što ste učinili! (Kur'an časni, XVI.-32.)
Centralni molitveni prostor džamije je kvadratnog oblika, dimenzija 13,40 x13,40 m, koji je pokriven centralnom kupolom. Visina kupole u ovom dijelu objekta iznosi 24,4 m(13). U visini tambura, u kutovima građevine, kose sile kupole uhvaćene su zidanim kontraforima koji jedva da izlaze iz ravni zida. Ispod kupole se nalazi kružna galerija sa drvenom ogradom koja je svojevremeno služila za paljenje džamijskih svjetiljki, a do galerije se dolazi stubama ugrađenim u masivni džamijski kameni zid, čija je debljina 2,00 m.
Središnji prostor džamije se prema jugoistoku nastavlja na drugi - napola manji prostor, širine 13,06 m, presvođen lukom, visine 16 m, na koji je oslonjena polukupola. Vanjska širina džamije na ovom dijelu iznosi 17,55 m. Debljina jugoistočnog zida u ovom dijelu iznosi 2,44 m, dok je debljina ostala dva po 2,20 m.
§ Desno i lijevo, na završnoj ravnoj plohi mukarnasa, koji kružni svod kupole spaja s ravnim zidovima džamije, sulus stilom arapskog pisma u formi ogledala je napisano:
لا اله الا الله محمد رسول الله
Nema boga osim Allaha, Muhammed je poslanik Božji.
§ Iznad mihraba, odmah ispod kupole su imena Boga Svevišnjeg i Njegova poslanika.
الله جل شانه
Allah džellešanuhu.
محمد عليه السلام
Muhammed, mir s njim.
§ U dnu polukupole nalazi se pet prozora koji dijele tekst Ajetul-kursije, napisan sulus-dželi stilom arapskog pisma, na šest polja.
بسم الله الرحمن الرحيم الله لا اله الا هو الحي القيوم لا تاخذه سنه و لا نوم له ما في السموات و ما في الارض من ذا الذي يشفع عنده الا بذنه يعلم ما بين ايديهم و ما خلفهم و لا يحيطون بشئ من علمه الا بما شاء وسع كرسيه السموات و الارض و لا يؤده حفظهما و هو العلي العظيم صدق الله العظيم
U ime Boga, Milostivog, Samilosnog. Allah je, nema boga osim Njega, Živi i Vječni! Ne obuzima ga ni drijemež ni san. Njegovo je ono što je na nebesima i ono što je na zemlji! Ko se može pred Njim zauzimati za nekoga bez dopuštenja Njegova?! On zna šta je bilo prije njih i šta će biti poslije njih, a od onoga šta On zna – drugi znaju samo onoliko koliko On želi. Moć Njegova obuhvata i nebesa i Zemlju i Njemu ne dojadi održavanje njihovo; On je Svevišnji, Veličansveni. Istinu je rekao Allah.
§ U vrhu polukupole je natpis u sulus stilu arapskog pisma, napisan tako da njegovi elifi i lamovi prave geometrijski ornament u centralnom dijelu natpisa i ujedno ga dijele na šest jednakih polja.
ان الصلاه تنهي عن الفحشاء و المنكر و لذكر الله اكبر و الله يعلم ما تصنعون
Obavljaj molitvu, molitva zaista odvraća od razvrata i od svega što je ružno; obavljanje molitve je najveća poslušnost! – A Allah zna šta radite. (Kur'an časni, XXIX.-45.)
Centralni džamijski prostor se jugozapadno i sjeveroistočno širi prema tetimama (bočnim prostorima) koji imaju zasebne ulaze. Tetime imaju kvadratnu osnovu i njihove dimenzije su različite. Istočna tetima ima dimenzije 6,37x6,40 m, dok su dimenzije zapadne 6,90 x 6,37 m. Ovi prostori su sa centralnim dijelom džamije povezani prolazima koji su zasvedeni lukovima. Tetime su prekrivene kupolama čija visina iznosi 14 m.
§ U vrhu istočne tetime je napisan zadnji ajet sure Feth, napisan kao i natpis u zapadnoj tetimi. Ovaj natpis počinje imenom Muhammed koje je u centru natpisa.
محمد رسول الله و الذين معه اشداء علي الكفار رحماء بينهم تريهم ركعا سدا يبتغون فضلا من الله ة رضوانا سيماهم في وجوههم من اثر السجود
Muhammed je Allahov poslanik, a njegovi sljedbenici su strogi prema nevjernicima, a samilosni među sobom; vidiš ih kako se klanjaju i licem na tle padaju želeći Allahovu nagradu i zadovoljstvo. (XLVIII.-29.)
§ U dnu kupole, cvjetnim kufi pismom u pet polja, napisan je tekst:
ان الله و ملئكته يصلون علي النبي يا ايهالذين امنوا صلوا عليه و سلموا تسليما اللهم صل و سلم وبارك علي سيدنا محمد و علي ال سيدنا محمد
Allah i meleki njegovi blagosiljaju Vjerovjesnika. O vjernici, blagosiljajte ga i vi i šaljite mu pozdrave. (Kur'an časni, XXXIII.-56.) Gospodaru, blagoslovi, poselami i usreći našeg prvaka Muhammeda i obitelj Muhammedovu.
§ Na pandatifima istočne tetime su ovi tekstovi:
اشهد ان محمدا عبده و رسوله
Svjedočim da je Muhammed Njegov rob i Njegov poslanik.
و انك علي كل شئ قدير
Jer ti si, zaista, najljepše ćudi . (LXVIII.-5.)
و ما ارسلناك الا رحمه للعالمين
Poslali smo te kao milost svjetovima.
شفاعه يا رسول الله
Budi nam zagovornik, Poslaniče Božji.
§ U kupoli zapadne tetime napisan je Ajeti-nur, sulus stilom arapskog pisma, tako što je u centru natpisa ime Allah kojim počinje ovaj natpis oko kojega je ornament u obliku dvanaestokrake zvijezde iz kojeg izvire ovaj natpis.
الله نور السموات و الارض مثل نوره كمشكوت فيها مصباح المصباح في زجاجه الزجاجه كانها كوكب دري يوقد من شجؤه مباركه زيتونه لا شركيه و لا غربيه
Allah je izvor svjelosti nebesa i Zemlje! Primjer svjetlosti Njegove je udubina u zidu u kojoj je svjetiljka, svjetiljka je u kandilju, a kandilj je kao zvijezda blistava koja se užiži blagoslovljenim drvetom maslinovim, i istočnim i zapadnim,
§ U dnu kupole, cvjetnim kufi pismom, napisan je nastavak ovog ajeta u pet polja.
يكاد زيتها يضيء و لو لم تمسسه نار نور علي نور يهدي الله لنوره من يشاء و الله علي كل شئ قدير صدق الله العظيم
Čije ulje gotovo da sija kad ga vatra ne dotakne; sama svjetlost nad svjetlošću! Allah vodi ka svjetlosti svojoj onoga koga On hoće. Allah navodi primjer ljudima, Allah sve dobro zna. Istinu je rekao Allah.
§ U četiri pandatifa, dželi sulus stilom arapskog pisma, napisano je:
اشهد ان لا اله الا الله
Svjedočim da nema boga osim Allaha,
وحده لا شريك له له الملك
Sam je, nema druga, Njemu pripada vlast
و له الحمد و هو علي كل شئ قدير
I hvala. On sve može.
لا حول و لا قوه الا بالله العلي العظيم
Nema ni snage, ni moći osim s Allahom, Svevišnjim, Veličanstvenim.
§ Na prednjem zidu tetime, nepoznatog autora, na pokretnom nosiocu je natpis iz 1302. (1884.) godine.
هو
On.
Uz sjeverozapadni zid nalazi se mahfil. Nosiva konstrukcija mahfila oslonjena je na horizontalnu kamenu gredu i ukupno osam mramornih stupova koji su završeni kapitelima. Iznad kapitela nalazi se niz stalaktita iznad kojih je postavljena drvena ograda. Najistureniji dio mahfila polukružnog je oblika i isturen je za oko 1 m prema jugoistoku. Površina mahfila iznosi 265 m2. Sa mahfila se ulazi u unutrašnje stube koje vode prema galeriji ispod kubeta.
Istočno od ulaznih vrata je maksura, ograđeni prostor za uzvanike koji prisustvuju svečanostima, a ne učestvuju u namazu.
Mihrab Begove džamija smješten je točno na sredini čeonog zida. Izrađen je od raznobojnih mermera. U polukružnoj udubini su dva natpisa sulus stilom arapskog pisma, s zlatnim reljefnim harfovima. Iznad ove niše je bogata stalaktitna dekoracija mukarnasa položena u sedam redova. Ova dekoracija je ukrašena bojama.
§ Na pet centralnih polja donjeg dijela mihrabskog mukarnasa piše:
كلما دخل عليها زكريا المحراب
Kad god bi Zekerijja u hram ušao. (Kur'an časni, III.-37.)
§ Na krajnjim poljima, desno i lijevo, piše:
يا خفي الالطاف نجنا مما نخاف
Poznavaoče skrivenog, spasi nas od onoga čega se bojimo.
Iznad natpisa je nojevo jaje u pletenoj korpici.
Karakteristika unutrašnjosti džamije je prekrasna stalaktitna dekoracija u kutovima ispod kubeta i u samom mihrabu, te ornamentika i kaligrafija svih zidova. Cijela unutrašnjost džamije je dekorirana kaligrafski ispisanim citatima iz Kur'ana.
Natpisi na donjim prozorima i desnim i lijevim ulaznim vratima
Svi natpisi su ispisani kvadratnim kufi stilom arapskog pisma, uklopljeni u udubljeni stubasti prostor iznad prozora.
§ Iznad prozora, desno od mihraba stoji:
يا ايهاالذين امنوا امنوا بالله و رسوله و الكتاب
O vjernici, vjerujte u Allaha, i poslanika Njegova, i u knjigu. (Kur'an časni, IV.-136.)
§ Na prozoru, lijevo od mihraba, stoji:
يا ايهاالذين امنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول
O vjernici, pokoravajte se Allahu i pokoravajte se Poslaniku. (Kur'an časni, IV.-59.)
§ Iznad prednjeg prozora, na desnom zidu piše:
يا ايها الذين امنوا اصبروا و صابروا و رابطوا
O vjernici, budite srpljivi i izdržljivi, na granicama bdijte. (Kur'an časni, III.-200.)
§ Zadnji prozor na desnom zidu nosi natpis:
يا ايهاالذين امنوا انفقوا من طيبات ما كسبتم
O vjernici, udjeljujte od lijepih stvari koje stječete. (Kur'an časni, II.-267.)
§ U desnoj tetimi iznad prednjeg prozora stoji:
يا ايها الذين امنوا اذكروا الله ذكرا كثيرا
O vjernici, često spominjite Allaha.
§ Iznad zadnjeg prozora desne tetime je natpis:
يا ايهاالذين امنوا اتقوا الله حق تقاته
O vjernici, bojte se Allaha onako kako se treba bojati. (Kur'an časni, III.-102.)
§ Na lijevom zidu iznad prednjeg prozora je natpis:
يا ايها الذين امنوا لا تتخذوا بطانه من دونكم
O vjernici, za prisne prijatelje uzimajte samo svoje. (Kur'an časni, III.-118.)
§ Zadnji prozor na lijevom zidu nosi natpis:
يا ايها الذين امنوا لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذي
O vjernici, ne kvarite svoju milostinju prigovaranjem i uvredama. (Kur'an časni, II.-264.)
§ Prednji prozor u lijevoj tetimi nosi natpis:
يا ايها الذين امنوا لا تتبعوا خطوات الشيطان
O vjernici, ne idite šejtanovim stopama. (Kur'an časni, XXIV.-21.)
§ U lijevoj tetimi iznad zadnjeg prozora je natpis:
يا ايها الذين امنوا لا تكون كالذين كفروا
O vjernici, ne budite kao nevjernici. (Kur'an časni, III.-156.)
§ Iznad prozora na zadnjem zidu, do ulaznih vrata je natpis:
يا ايها الذين امنوا توبوا الي الله توبه نصوحا
O vi koji vjerujete, učinite pokajanje Allahu iskreno. (Kur'an časni, LXVI.-8.)
§ Iznad desnih ulaznih vrata je natpis:
سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبي الدار
Mir neka je s vama, zato što ste trpjeli, a divno li je najljepše prebivalište. (Kur'an časni, XIII.-24.)
§ Iznad lijevih ulaznih vrata je natpis:
سلام عليكم طبتم فادخلوها الخالدين
Mir vama, od grijeha ste čisti, zato uđite u nj, u njemu ćete vječno boraviti. (Kur'an časni, XXXIX.-73.)
Desni i lijevi zid sa centralnim kubetom
§ U vrhu ravne plohe desnog zida su imena prvog i trećeg halife, Ebu Bekra i Osmana, Bog bio zadovoljan s njima. Imena halifa su kružnog oblika, napisana zlatnim, reljefnim slovima.
ابو بكر رضي الله عنه
Ebu Bekir, Bog bio zadovoljan s njim.
عثمان رضي الله عنه
Osman, Bog bio zadovoljan s njim.
§ Na poziciji kao i prethodnoj, samo na lijevom zidu, su imena:
عمر رضي االله عنه
Omer, Bog bio zadovoljan s njim.
علي رضي الله عنه
Ali, Bog bio zadovoljan s njim.
Na četiri centralna pandatifa napisano je po šest Božjih imena sulus stilom arapskog pisma. Sam tekst imena podijeljen je u sferne plohe, tako da je u centralnoj napisano osobno Božje ime Allah, u sferi koja okružuje to ime su epiteti koji idu uz to ime, i na kraju, u vanjskoj sferi je šest Božjih imena.
§ U desnom prednjem pandatifu piše:
يا الله
جل شانه
يا رحمن يا حنان يا برهان يا منان يا سبحان يا سلطان
Allah
Svevišnji
Rahman, Hannan, Burhan, Mennan, Subhan, Sultan
§ Na lijevom prednjem pandatifu piše:
يا الله
جل جلاله
يا غفار يا قهار يا صبار يا جبار يا ستار يا يسار
Allah
Veličanstveni
Gaffar, Kahhar, Sabbar, Džebbar, Settar, Jesar
§ Na lijevom zadnjem pandatifu piše:
يا الله عم نواله يا قادر يا قاهر يا طاهر يا ظاهر يا ناصر يا باصر
Allah
Sveopći Dobročinitelj
Kadir, Kahir, Tahir, Zahir, Nasir, Basir
§ Na desnom zadnjem pandatifu piše:
يا الله
لا اله غيره
يا علي يا متعالي يا بارئ يا ضار يا هادي يا بادي
Allah
Nema boga osim Njega
Alijj, Muteali, Bari, Darri, Hadi, Badi
§ Sura Ihlas je napisana na cenralnoj kupoli, sulus stilom arapskog pisma. Elifi i lamovi natpisa dijele natpis na sedam polja i tvore centralni geometrijski ornament.
بسم الله الرحمن الرحيم قل هو الله احد الله الصمد لم يلد و لم يولد و لم يكم له كفوا احد صدق الله العظيم و تلغ رسوله الكريم الامين
U ime Allaha, Milostivog, Samilosnog. Reci: „On je Allah – jedan! Allah je utočište svakom! Nije rodio i rođen nije, i niko Mu nije ravan.“ Istinu je rekao Allah, a vjerno je prenio Njegov plemeniti i povjerljivi Poslanik.
Sjeverozapadni zid
§ Iznad mahfila nestalik stilom arapskog pisma napisano je ime prvog mujezina:
يا حضرت بلال حبشي
Bilal Habeši.
§ U vrhu ravne zidne plohe su imena unuka Pejgamberovih.
حسن رضي الله عنه
Hasan, Bog zadovoljan s njim.
حسين رضي الله عنه
Husejn, Bog bio zadovoljan s njim.
§ Na ovom zidu nalazi se levha Mehmed-bega Kapetanovića Ljubušaka. Velikih razmjera (cca 3x2 m), urađena pozlatom po staklu, majstorskim dželi sulus stilom arapskog pisma, na crnoj podlozi, ovo je vjerojatno najvrijednija levha na pokretnom nosiocu kod nas (vrjednovanje levhe izvršeno od strane Hazima Numanagića).
هو الله لا اله الا الله محمد رسول الله
On je Bog, nema boga osim Njega, Muhammed je Božji poslanik.
U potpisu levhe stoji:
كتبه محمد محبي1313
Napisao Mehmed Muhibi godine 1313. (1895./1896.).
Desno od mihraba je minber, urađen od sitnozrnog pješčara i mermera. Širina minbera iznosi oko 1,00 m, a visina oko 2,50 m. Minber je bogato ukrašen dekoracijama u kamenu. Iznad dvadesete stube se nalazi četverostrana kamena galerija, koja se sastoji od četiri stupa, međusobno povezana prelomljenim kamenim lukovima, koji nose tambur i poligonalni krov sa pozlaćenim alemom na vrhu. Elementi minbera su i lučno zasvedena vrata i perforirana ograda stubišta. Na ulazu u minber izveden je natpis isklesan u kamenu, nepoznatog autora, u sulus stilu arapskog pisma u formi ogledala.
لا اله الا الله محمد رسول الله
Nema boga osim Allaha, Muhammed je Poslanik Božji.
Na kapi od minbera je na žbuci sačuvan ornament koji pripada ranijoj osmanskoj dekoraciji džamije.
U istočnom dijelu džamije se nalaze dva „kruškolika„ ćursa, ograđena ukrasnom drvenom ogradom, kakvom su ograđeni mahfil i dvije maksure.
Svjetlost u unutrašnjost džamije prolazi kroz 51 prozorski otvor, raspoređen u dva niza. U donjoj zoni su prozorski otvori pravokutni, sa kamenim okvirom i ima ih ukupno 12. Širina donjih prozora džamije iznosi od 95 do 105 cm. Svi ostali prozorski otvori imaju završetak u obliku prelomljenog luka. Sa prednje i sa bočnih strana džamije postoje još tri okrugla prozorska otvora koji po izgledu podsjećaju na rozetu romaničkih građevina. Pošto ovakvih elemenata nema u osmanskoj arhitekturi koja je nastala u Turskoj, za pretpostaviti je da je ovo jedan od utjecaja dubrovačkih majstora koji su u u to vrijeme radili u Sarajevu.
Džamija je građena od tesanih kamenih kvadera nejednakih veličina i srednje precizne obrade. Iz tog razloga je sa vanjske strane ožbukana.
Minaret
Visina minareta džamije iznosi oko 45 m. Postolje minareta je četverokutno i pri vrhu je ukrašeno stalaktitima, da bi postepeno, na visini kupole koja presvođuje zapadnu tetimu, preraslo u poligonu masu samog minareta. Stubištu minareta prilazi se sa sjeverozapadne strane. Na zapadnoj strani postolja nalazi se dekoracija u vidu slijepog mihraba koji ima dimenzije ulaza u minaret. Šerefe je bez ukrasa i do njega vodi spiralno kameno stubište koje se sastoji od 140 stuba. Minaret je završen konusnim šiljatim krovom, iznad koga se nalazi alem sa pet jabuka. (Mehmedović, str. 43.)
Ezantaš
Ispred šadrvana i džamije nalazi se kameni kapitel, koji je nekada bio sastavni dio drugog stupa džamijskih sofa zapadno do ulaza. S obzirom da je bio oštećen 1755. godine kada je popravljana džamija, zamijenjen je novim. Od tada ovaj stari kapitel leži u haremu Begove džamije i ponekad služi kao ezantaš (kamen sa koga mujezin u posebnim prilikama uči ezan).
U narodu se ovaj kamen upotrebljavao i kao etalon za aršin (stara turska mjera za dužinu), jer su stranice gornje plohe kapitela približno jednake dužini aršina koji iznosi cca 72 cm.
Mekteb
U sjeveroistočnom kutu harema 1530. godine je izgrađena zgrada koja je u prizemlju imala magaze (ostave), a na katu je bio mekteb, odnosno prostorija za podučavanje djece u oblasti vjerskog obrazovanja. Mekteb je ustanovljen kada je i dovršena džamija, 1531. godine. Zgrada je više puta adaptirana. Današnji objekt je izgrađen 1843. godine i za njegovu izgradnju je utrošeno oko 3000 groša. (Mehmedović, str. 63.) Mekteb je na ovom mjestu radio sve do 1897. godine, kasnije je preseljen u zgradu Đulova hana, a nakon proširenja Medrese 1930./1931. godine u jednu privatnu kuću kraj Šerijatske škole. Danas u prizemlju ovog objekta borave mujezini i posluga. Na katu su pripremne sobe za imame.
Šadrvan
U sredini džamijskog dvorišta nalazi se šadrvan sa krovnom konstrukcijom, oslonjenom na osam drvenih stupova povezanih lukovima. Šadrvan, pored izrazito dekorativne, ima i svoju funkcionalnu ulogu jer se voda iz šadrvana koristi i za uzimanje abdesta (ritualnog pranja lica, ruku i nogu prije odlaska na molitvu). Nekoliko puta u svojoj povijesti je doživio izmjene.
Prvobitni šadrvan bio je izgrađen 1530. godine od domaćeg kamena, bosanske miljevine. Imao je kružnu osnovicu, promjera 4,00 m i visinu 1,50 m. Bio je pokriven rešetkastom željeznom kupolom. Imao je ukupno 16 lula (česmi). (Mehmedović, str. 55.) Za potrebe ovog šadrvana voda je dovedena iz vrela Crnilo (Donje Biosko – prema jednoj verziji 7 km, a prema drugoj 13 km istočno od Begove džamije)(14), koja je kroz Sarajevo bila razvedena pomoću cjevovoda napravljenog od cijevi iz pečene gline(15).
Stari šadrvan je temeljito obnovljen 1772. godine po uzoru na originalnu izvedbu. Njegova opravka je koštala 1000 groša.(Mehmedović, str. 55) Ovako obnovljeni šadrvan je krajem XIX. stoljeća, zbog jakih sarajevskih zima i čestih zamrzavanja, bio oštećen, pa je na mjestu starog, 1893. godine, izgrađen novi od mramora sa otoka Brača (Dalmacija). Šadrvan ima dvanaestokutnu osnovicu i na sredini svake od strana postoji po jedna lula, ispod koje se nalazi kameno postolje gdje se staje prilikom uzimanja abdesta. Bazen šadrvana je ograđen željeznom ogradom, a na sredini bazena se nalazi mramorna trodijelna čaša sa tri bazena koji se prema visini smanjuju. Bazeni su ukrašeni kamenom plastikom u vidu arabeske. Mjesta na kojima se nalaze lule su ukrašena stiliziranom rozetom. Šadrvan je natkriven drvenom konstrukcijom, na koju je oslonjena kupola, pokrivena olovnim limom. Kupola je oslonjena na horizontalnu konstrukciju i osam drvenih stubova. Prostor između stubova popunjen je elipsastim lukom. Između stubova ranije su postojale drvene klupe sa naslonima. Strop i streha ove konstrukcije su urađene od drveta. Na svakoj ravnoj strani stropa ispisan je natpis na svim vrstama arapskog pisma:“Sve što živi, potječe iz vode“. Arhitektonski gledajući, ovaj današnji šadrvan je blizanac onome koji se nalazi ispred Ulu džamije u Bursi. Prilikom ove rekonstrukcije, šadrvan je priključen na moderni gradski vodovod. Tri oštećena korita starog šadrvana mogu se vidjeti pored zapadnog ulaza u harem.
Abdesthane
U zapadnom dijelu dvorišta nalaze se zatvoreni objekti za uzimanje abdesta – koji su podijeljeni na muški i ženski dio. To su abdesthane ili prostorije za obavljanje ritualnog pranja prije molitve. Abdesthane su na ovome mjestu kao natkriveni i prema haremu otvoreni prostor, bile u upotrebi još od 1530. godine. To su bile tzv. vruće česme iz kojih je izlazila zagrijana voda. Voda je isticala iz niza česama postavljenih na zapadni dio haremskog zida, a doticala iz velikih bakrenih kazana ugrađenih u zidanu peć u samom kutu zida. U zimskom periodu voda se loženjem drva zagrijavala. Usljed štednje se danas voda ne zagrijava. Dimenzije objekta iznose približno 5x14 m. Sa vanjske strane zida – prema jugozapadu, ističe voda iz dvije lule, koje postoje još iz vremena nastanka džamije. To je tzv. čifte ili dupla česma.
Muvekkithana
Muvekkithana (ustanova u kojoj je izačunavano vrijeme molitvi, ramazana, blagdana i sl.) je podignuta uz abdesthanu 1858./1859. godine. Predstavlja prizemnu zgradu koja je podignuta uz sjeverozapadni džamijski zid. Ulaz u objekt se nalazi sa jugoistočne strane. Na tri zida nalaze se po dva izdužena prozorska otvora sa završetkom u vidu polukružnog luka. Na prozorima se nalaze željezni demiri. Objekt ima dimenzije približno 5,00 x 5,00. Pokriven je četverostrešnim krovom sa bakarnim limom kao krovnim pokrivačem. U objektu se čuvaju instrumenti kojima se mjeri visina Sunca. Nekada je taj instrument bio jednostavna drvena daska, to jest astrolab u obliku kvadranta, proračunat za sarajevski meridijan. Kasnije je upotreba ovog instrumenta zamijenjena sa modernim sekstantom, koji je dopuštao potpuno precizno određivanje visine Sunca. Precizno mjerenje visine Sunca je potrebno da bi se moglo odrediti točno vrijeme zalaska Sunca, odnosno doba početka klanjanja akšama, molitve koja počinje nakon astronomskog zalaska Sunca. Na temelju vremena početka akšama, određuju se i vremena početaka ostala četiri namaza. Ovo određivanje točnog vremena početka klanjanja namaza je bila dužnost muvekkita (onoga koji određuje vrijeme), a što je on, za pojedine datume, dobivao preračunavanjem rezultata mjerenja visine Sunca.
Turbeta
Na istočnoj strani džamije nalaze se dva turbeta. U većem turbetu je grob osnivača džamije, Husrev-bega, a u manjem Gazi Murat-bega Tardića, prvog mutevelije i najboljeg Gazi Husrev-begovog prijatelja.
Gazi Husrev-begovo turbe
Osnovica turbeta je pravilan osmokutnik sa unutrašnjim stranicama dužine 2,53 m. Turbe je izvedeno od klesanog kamena, sa dva niza prozora, na svakoj strani po dva. Donji prozorski otvori imaju pravokutnu formu i imaju izvedenu dekoraciju u vidu slijepog natprozornika. Gornji prozorski otvori imaju završetak u vidu prelomljenog luka. Zidani dio turbeta završen je jednostavnim profiliranim vijencem iznad koga se nalazi osmokutni tambur na koji je oslonjena kupola sa olovom kao krovnim pokrivačem.
Na tarihu iznad ulaznih vrata u turbe, na zelenoj podlozi zlatnim slovima je napisano:
بات خسرو بك بحال ليس نوم و هو معروف بعدل بين قوم
يسر الله له في فبره راحه الروح و عفوا قبل لوم
قال داع في الدعا تاريخه رحمه الماجد عليه كل يوم
Husrev-beg je omrknuo u stanje koje nije san, među svijetom je bio poznat po pravednosti.
Neka mu Bog olakša stanje u grobu, i dadne mir duši njegovoj i oproštaj.
Molitelj mu izreče u molitvi kronostih: „Neka je milost Slavnog na njega svaki dan.“
Na unutrašnjim zidovima turbeta ostala je slikarija iz austrougarskog perioda, koja je iza ovog rata restaurirana. Ispod kupole turbeta, zlatnim slovima na bijeloj podlozi, Ali Fagin, sarajevski kaligfaf s kraja XIX. Stoljeća, napisao je ova imena:
الله جل جلاله
Allah Svevišnji.
محمد عليه السلام
Muhammed, mir s njim.
ابو بكر رضي الله عنه
Ebu Bekir es Sidik, Bog bio zadovoljan s njim.
عمر رضي االله عنه
Omer el Faruk, Bog bio zadovoljan s njim.
عثمان رضي الله عنه
Osman Zu n nurejn, Bog bio zadovoljan s njim.
علي رضي الله عنه
Ali el Murteda, Bog bio zadovoljan s njim.
حسن رضي الله عنه
Hasan el Mudžteba, Bog bio zadovoljan s njim.
حسين رضي الله عنه
Husejn, Bog bio zadovoljan s njim.
Ispod ovog natpisa je potpis kaligrafa i godina kada su nastale ove levhe. Godina je 1311. po Hidžri (1893./1894.).
Na sredini zidnih ploha, u formi kruga, zlatnim slovima na plavoj podlozi, su natpisi:
انه من سليمان و انه بسم الله الرحمن الرحيم
Ono je od Sulejmana i ono je u ime Boga, Milostivog, Samilosnog.
رب اغفر و ارحم و انت ارحم الراحمين
Gospodaru, oprosti i smiluj se, Ti si najmilostiviji Milosnik.
فالله خير حافظا و هو ارحم الراحمين
Allah je najbolji čuvar i On je najmilostiviji Milosnik.
فاعلم انه لا اله الا الله محمد رسول الله
Znaj da je On onaj osim koga nema drugog boga, a Muhammed je Poslanik Božji.
حسبي الله و نعم الوكيل نعم المولي و نعم النصير
Dovoljan mi je Allah, divan li je On zastupnik, divan Gospodar i divan Pomagač.
لا حول و لا قوه الا بالله العلي العظيم
Nema ni snage ni moći osim sa Allahom, Svevišnjim i Veličanstvenim.
الهي انت مقصودي و رضاك مطلوبي
Gospodaru, Ti si moj cilj i Tvoje zadovoljstvo tražim.
اللهم صل و سلم و بارك علي سيدنا محمد
Bože blagoslovi, poselami i usreći našeg prvaka Muhammeda.
U donjem dijelu zidova, zlatnim slovima po bijeloj podlozi, sulus stilom arapskog pisma (kao i svi natpisi u turbetu), napisani su ovi stihovi:
الموت شراب كل ناس شاربون
Smrt je napitak koji će svako ispiti,
و الكفن ثياب كل ناس لابسون
Ćefini su odjeća koju će svako obući,
و الجنازه مركب كل ناس راكبون
Dženaza je jahalica koju će svako jahati,
و القبر باب كل ناس داخلون
Kabur su vrata kroz koja će svako proći,
و البعث حق كل ناس مبعوثون
Proživljenje je istina, svi će biti proživljeni,
و المحشر موقف كل ناس واقفون
Skupljanje je boravak u kojem će svako boraviti,
و الصراط ممر كل ناس مارون
Sirat (ćuprija) je prolaz koji će svako proći,
و الرب حاكم كل نلس حاكمون
Gospodar je sudija koji će svakom suditi.
Gazi Husrev-begov mezar je izveden u vidu sarkofaga, ograđen klesanim kamenim kvadrima i pokriven bogato ukrašenim platnom. (Mehmedović, str. 67.) Prekrivač je, prema nekim podacima, iz vremena njegove smrti. Uzglavni nišan je umotan u platno u formi kauka. U enterijeru su urađene i keramičke pločice iz Iznika, što predstavlja jedinstven slučaj u Bosni i Hercegovini. (Mehmedović, str. 67.)
U turbetu se čuvaju određene relikvije, poput tzv. emaneta i dijela pokrivača sa kabura (groba) Muhammeda a.s. U turbetu se nalazi i jedan rezbareni stalak sa vrijednim primjerkom Kur'ana velikog formata.
Murat-begovo turbe
U ovom turbetu pokopan je Murat-beg Tardić, prvi mutevelija Gazina vakufa. Turbe je šestokutnog oblika. Građeno je od iste vrste kamena. Ima samo donje prozore. Iznad ulaznih vrata je tarih sa ovim tekstom:
مير مراد جونكم دنيادن ايتدي رحلت
هر كم اشتدي جان مراده رحمت
Kad se Murad-beg preseli sa ovog svijeta,
Ko god ču reče: „Neka se Bog smiluje duši Muratovoj.“
Na unutrašnjim zidovima su ovi natpisi, napisani zlatnim harfovima na zelenoj podlozi:
سيدخلهم الله في رحمته ان الله غفور رحيم
Allah će ih uvesti u okrilje svoje milosti. Allah je zaista Oprostitelj Milostivi.
ان الله يغفر الذنوب جميعا انه هوالغفور الرحيم
Allah prašta sve grijehe, On je Oprostitelj Milostivi.
ربنا امنا فاغفر لنا و ارحمنا و انت خير الراحمين
Gospodaru naš, vjerujemo u Tebe, pa oprosti nam, smiluj nam se, Ti si najmilostiviji Milosnik.
عسي الله ان يتوب عليهم ان الله غفور رحيم
Možda će Allah oprostiti njima, On je Oprostitelj Milosni.
و ان تعدوا نعمه الله لا تحصوها ان الله لغفور رحيم
Kada biste brojali Božje blagodati ne biste ih mogli prebrojati, zaista je Allah Oprostitelj Milostivi.
و قل رب اغفر و ارحمو انت خير الراحمين
Reci: «Gospodaru oprosti i smiluj se, Ti si najmilostiviji Milosnik».
Iznad ulaznih vrata s unutrašnje strane nalazi se potpis autora ovih levhi. To je Muhamed Akif, sin Salihov, Sarajlija, muvekkit begove muvekkithane. Natpisi su urađeni godine 1320. po Hidžri (1902./1903.).
Mezar je skoro identičan mezaru Gazi Husrev-bega.
Mezaristan Begove džamije
Na zapadnoj strani harema Begove džamije nalazi se deset kabura.
1. Kameni muški nišan sa derviškim turbanom postavljen na kamenu kubura.Na obe strane nišana nalaze se kronogrami. Veći od njih glasi:
هو الباقي
متولي وقف غازي خسرو خيرات اثر
ايتميوب دنيا ده رغبت جلب مال و دولته
تازه ايكن سالك اولمشدي طاريق نقشيه
التمات ايتمزايدي هم جاه و شاب و رفعته
ذكر دائم ايله قلب باكي بولمشدي حيات
زادراه اخرتله حاضر ايدي رحلته
نيجه مدت تا مراح اولوب رجا ره عاقبت
مرغ روحي عشقله روان قيلدي جنته
احرف منقوطله زهدي ديدي تاريخني
حي ديوب عزم ايلدي محمد رحنائي رحمته
سنه 1269
On je Vječan.
Mutevelija Gazi Husrev-begovih vakufskih dobara,
Nije težio za bogatstvom i slavom ovog svijeta,
U mladim danima je stupio u red nakšija,
Ne obraćajući pažnju sjaju i slavi.
Kroz cio život bio je zaokupljen spominjanjem Boga,
I uvijek bio pripravan za seobu sa ovoga svijeta,
Pa je konačno s veseljem poslao dušu u Džennet.
Sa menkut slovima Zuhdi mu izreče kronogram smrti:
Izgovarajući „Ja Haj“ Mehmed Rizai ode Božijoj milosti.
Godina 1269. (1852./1853.)
Tekst manjeg natpisa, s druge strane nišana glasi:
ركن اشراف خاندان سراي
افتخار اماثل و اقران
متوللي بو شهرتله شهير
محمد افندي بر كزيده جان
حيف اوذات هنوز تازه ايكن
بويله تقدير خداي منان
قفس تنده اولوركن محروس
طير روحي اوجوب سوي جنان
حرف جوهرايله ديدم تاريخ
اوله صنعي مقام فاتحه خوان
قيلدي رحلت بسوي عتباهم
بوله فردوس جنتده مكان
سنه 1269
Stup sarajevskog ešrafa i hanedan,
Ponos svojih vršnjaka, odličnik,
Svijetla pojava Mehmed-efendija,
Još u cvijetu mladosti je,
Po odredbi Milostivog,
Lišio svoju dušu zemaljskih okova.
Duša mu je odletjela u vječnost.
Kronogram smrti izrekoh mu dževher slovima,
Sun'ijo, sjeti se pokojnika Fatihom:
Preseliv se u vječnost,
Neka mu je mjesto u Dženetu Firdevsu.
Godina 1269. (1852./1853.)
(M. Mujezinović: „Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine I“)
2. Nišani u kamenu postavljeni na kameni sarkofag sa natpisom na arapskom jeziku i prevodom tog natpisa napisanog arebicom predstavljaju kabur reisul-uleme Džemaludina Čauševića.
هو الحي الباقي المرحوم و المغفور له رئس العلماء و اما المله الحاج جمال الدين جاؤشهويج ولد في 4
شوال سنه 1287 و ارتحله الي دار البقاء في 26 محرم سنه 1357 لله الفاتحه
On je Vječni, Živi. Allah se smilovao i oprostio reisul-ulemi hadži Džemaludinu Čauševiću. Rođen je 4. listopada 1287. (28. prosinca 1870.), a umro je 26. siječnja 1357. (28. ožujka 1938.) godine. Fatiha.
مرحوم جمال الدين جاؤشهويج رئس العلماء روديو سه 27 ده جه مبرا 1870 و ارابوشي بوس. قروبا بره سهليو نا اخرت 28 مارتا 1938 (26 محرما 1357) و سارايه وو لله الفاتحه
Merhum Džemaludin Čaušević, reisul-ulema rodio se 27. prosinca 1870. U Arapuši, Bosanska Krupa, preselio na ahiret 28. ožujka 1938. (26. muharema 1357.) u Sarajevu. Fatiha.
(M. Mujezinović „Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine I“)
3. Muški mramorni nišani sa turbanom postavljeni na kameni sarkofag sa tarihom na turskom jeziku, kojeg su atmosferije učinile skoro nečitljivim.
اه من الموت سراي بوسنه ده اعيان و اشراف مواليدن جناب باكي باشا زاده فاضل تقي سيرت سمي مسطفي مير جميل جميل القدر خير الدين مثال ارجعي به امتثالا ايلدي رحلت فناده زاد عقبايي تدارك ايلمش ذاتي بقا ملكنه جان اتدي اوله منزلكهي جنت ذنوبني مغفرت قبريني بور نور ايله يه مولي قبيله سيله ماواره اوله لر مظهر نعمت دعا ايت فاتحه اوقو قمو ارواح اسلامه مقر ردر سكاده موت كجمشلردن ال عبرت نحيفي سويله تاريخ كوهر بويله مناجات ايت الهي مير خير الديني سن قيل نائل رحمت سنة 1310
Ah, smrti. Ugledna ličnost Sarajeva, potomak ešrafa,
Prezivao se Fadilpašić i bio vrlo pobožna osoba,
Emir Mustafa Hajrudin bijaše cijenjen i poštovan.
Kad mu stiže poziv „Vrati se“ rado se odazva glasu,
Jer je za života prikupio obskrbu za vječnost,
I predao dušu, neka mu je mjesto u raju.
A Gospodar nek mu oprosti grijehe i osvijetli grob,
Pa da tako trajno uživa u zaštićenom raju.
Pomoli se učeći Fatihu za sve muslimane
I pomisli da ćeš i ti smrtnu čašu popiti.
Nahife, izreci dževher tarih i ovako zamoli:
„Bože Mir.Hajrudina primi Svojoj milosti“
Godina 1310.
(M. Mujezinović „Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine I“)
4. Muški nišan sa fesom na sarkofagu, izrađen od prilepskog mermera, nosi natpis i na uzglavnom i nožnom nišanu.
كل من عليها فان
قف بالقبور الساكتان و عدد من كان حيا من فقير و سيد فاقطع رغائبك التي هي خدعة متخليا و عش معيش محرف او ما تري الدهر الخؤن مهد ما ة مبدد ما ليس بالمتبدد او ما رايت فعله مع صاحب القبر الوزير ذي العلي و السودد في حزبه يطيعه اصحابه ة بعقله كل جميعا يقتدي في عام الف مع ثلث مئتين و الثمان و الخمسين سار المرقد فعليه منا الف الف تحية و رحمة الرحمن غير محدد سنة 1357
Sve na ovom svijetu je prolazno.
Stani kraj nijemih i šutljivih grobova i nabrajaj koga sve znaš da je bio živ od siromaha i odličnika.
Razmisli i otresi se svih želja koje te mogu zavarati i živi bez njih slobodno.
Zar ne vidiš kako nevjerni vrijeme ruši sve što neporušeno stoji.
Pa zar ne vidiš kako vrijeme postupa i sa vlasnikom ovog groba, visokim ministrom Mehmedom.
Smrt ga je iznenada otela kad je udobno uživao u časti i gospodstvu.
I kad su ga pristaše pokorno slijedile i povodile se za njegovim mišljenjem.
Godine hiljadu tri stotine pedeset i osme legao je u grob.
Od nas neka mu je hiljadu pozdrava, a od Milostivog boga neizmjerna milost.
Godine 1358. (1939.)
Na nožnom nišanu je natpis na arapskom jeziku..
المرحوم و المغفور له الدكتور محمد سباهو رئيس الحزب الاسلامي ببوسنه و هرسك و زعيمه السياسي و وزير المواسلات في يوغوسلافيا المتوفي في 11 شهر جماد الاولي سنة 1358 الحجرية الموافق 29 يونيو سنة 1939 الملادية لروحه الفاتحة
Umrli dr. Mehmed Spaho, predsjednik i politički predsjednik Jugoslavenske muslimanske organizacije u Bosni i Hercegovini i ministar prometa u Jugoslaviji. Umro je 11. džumadel-ula 1358. po Hidžri, što odgovara 29. lipnju 1939. godine.
Ženski nišani postavljeni nad kamenim sarkofagom sa bogato ukrašenim biljnim ornamentima i lijepim natpisom, isklesanim nestalik stilom arapskog pisma.
(M. Mujezinović „Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine I“)
5. Na mjestu starih ruiniranih nišana postavljeni su novi nišani na kojima stoji:
«Alibeg Firdus 1864.-1910.»
6. Na mjestu starih ruiniranih nišana postavljeni su novi nišani na kojima stoji:
«Mahmudbeg Fadilpašić 1855.-1912.»
7. Muški nišan sa fesom stoji na kamenom sarkofagu sa tarihom u stihu na turskom jeziku s jedne strane i tarihom u prozi s druge srane nišana.
هو الحي الباقي
ملتي ايقاظ ايجون همت بلند ساعر سهير
مرزا ضفوت بذل سكوت ايلدي مانند شير
ملتك حفظ مزايا سنده بو عالي امير
خامه صمصام النده جهد ايدردي بو شهير
مجلس عرفان ايجنده جالس صدر سرير
نزهتي بخش ايليور دي جمله يه ميرزا
عمريني سرف ايلدي نشر ايده خاميه كير
بونجه اثاري مكمل اولدي بر باغ نصير
يك بديع اثار و اشعاري حكمده بي نظير
از معان براقدي عمومه حضرت صفوت دار
ذو قيله اشعاريني ترتيل هب اندر شاب و بير
روح ملتده ياشار بوتا ابد ورشن ضمير
موتنه تاريخ تام اولدي بو مصراع بشير
جنت عليايه اوجدي عندليب نازي شهير
سنة 1356
On je Vječni i Živi.
Poznati pjesnik, visokog poleta, da bi pobudio narod,
Mirza Safet, borio se kao lav.
Na braniku narodnih interesa stajao je s perom u ruci ovaj poznati Emir,
A u prosvjetiteljskim krugovima je bio u pročelju.
I svakom pružao svoju pomoć.
Život je proveo u širenju lijepe knjige,
Tako da njegova djela sliče svježem vrtu.
Brojne pjesme i djela puna mudrosti
Ostavio je na dar svakom hrabri Safet.
I stari i mlado s užitkom čita njegove pjesme
Pa će tako u narodu stalno živjeti lijepa uspomena na njega.
Ovaj lijepi potpuni kronogram izrečen je povodom njegove smrti:
Slavuj, lijepog glasa odlepršao je u raj visoki.
Godina 1351. (1934.)
Drugi, manji tarih u prozi je:
الفاتحة مملكت سراي اشراف خاندانلرندن شاعرشهير باشاغيج دوكتور مرزا صفوت بك بوراده مدفوندر ايليه سنه 1352
Fatiha. Ovdje počiva pjesnik dr. Safet-Mirza Bašagić. Neka je na njega Božija milost. Godina 1352.
(M. Mujezinović „Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine I“)
Na suprotnoj strani harema, u zaleđu turbeta, nalazi se omanji mezaristan. U njemu su pokopani:
8. Dječiji mezar sa malim nišanima koji stoje na kamenom sarkofagu.
هو الباقي مير ميران كرام معالي اتسامدن ازوورنيق متصرفي رؤف باشانك نخدومي محي الدين بكك روحنه فاتحه سنه 1285 رمضان 8
On je Vječan. Muhjudin-beg, sin visokog mir-mirana, zvorničkog mutesarifa Reuf-paše. Fatiha za njegovu dušu. 8. ramazana 1285. (23. prosinca 1868.).
(M. Mujezinović „Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine I“)
9. Bogato ukrašeni ženski nišani stoje na kamenom sarkofagu na grobu Hatidže.
هو الحي الباقي رجال دولت عليه دن بوسنه مجاسبه جيسي عزتله الحاج ناشد افندينك حرم محترم لري خديجه فردانه خانم افندي روحيجون فاتحة 13 شعبان 1280
On je Vječni i Živi. Za dušu Hatidže Ferdane-hanume, ugledne supruge bosanskog muhasebdžije koji je cijenjena ličnost, prouči Fatihu. 13. šaban 1280. (23. siječanj 1864.).
(M. Mujezinović „Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine I“)
10. Muški nišan sa turbanom stoji na kamenom sarkofagu na grobu reisul-uleme Hadžiabdić Naima. Tarih je na arapskom jeziku, napisan u sulus stilu arapskog pisma rukom Ešref-efendije Kovačevića.
و اجعلني من ورثة جنة النعيم سبجان من يحيي العظام و هي رميم و بينهم المرحوم حاجيعبديتش الحاج نعيم كان له في حيوة الدنيا امر عظيم صار رئيس العلماء بيوغسلافيا و حمل رسالته العليا بالغر و التكريم تاريخه في الدعاء الي رب الرحيم بالفردوس نعيم مقيم
„Učini me nasljednikom Dženeti-neima. Slava Onome koji će oživjeti istruhle kosti među kojima su i kosti pomilovanog Hadžiabdić hadži Naima koji je u dunjalučkom životu obavljao odgovornu dužnost. Bio je reisul-ulema u Jugoslaviji i u dužnost je časno i plemenito obavio. Tarih njegov je u dovi upućenoj Gospodaru Milostivom: „Nastani Naima u Firdevsu.“
Na nožnom nišanu je latinični tekst:
Naim ef. Hadžiabdić, reisul-ulema 1918.-1987.
11. Muški nišan sa fesom stoji na kamenom sarkofagu od miljevine. Tarih je napisan nestalik stilom arapskog pisma na turskom jeziku.
هو الحي الباقي روم ايله اوردوي همايوني اركان متحيزاتندن سعادتلو امحد باشا حضرتلرينك مخدومي ياور يوزباشيسي ابراهيم توفيقي بك روحيجون الفاتحة سنة 1280
On je Živi i Vječni. Ibrahim Tevfik-beg, javer juzbaša, sin Ahmed-paše, rumelijskog erkana. Fatiha za njegovu dušu. 5. šabana 1280. (15. siječnja 1864.).
(M. Mujezinović „Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine I“)
12. Muški nišan sa turbanom stoji na kamenom oštećenom sarkofagu.
هو الحي الباقي
الراجي لمرضاة الرب الرحيم سباهو فهيم افندي ابن الحاج حسن افندي رئيس العلماء في بلاد يوغسلافيا ولد في 20 محرم الحرام سنة 1294 الموافق لرابع فبرائر سنة 1877 و انتقل الي جوار الملك القدير في 28 محرم الحرام سنة 1360 الموافق لثالث عشر فبرائر سنة 1942
On je Živi i Vječni. Pun nade u milost Gospodara Milostivog Spaho Fehim-efendija, sin hadži Hasan-efendije, reisul-ulema u Jugoslaviji koji je rođen 20. muharema 1294. godine (4. veljače 1877.) preseli se u susjedstvo Moćnog Vladara 28. muharema 1360. godine (13. veljače 1942.).
13. Bogato ukrašeni nišani na kamenom sarkofagu sa tarihom u nestalik pismu stoje na grobu Hajrije, žene Huršid-pašine.
هو الحي الباقي وزراي عظام سلطنت سنيه دن بوسنه ايالتي واليسي دولتلو خورشيد باشا حضرتلرينك خليله محترمه سي و يكي شهر فنار خواندانندن نقيب الاشراف نجيب بكك كريمه سي اولوب شهادة ارتحال دار جنان ايليان مرحومه و مغفوره لها خيريه خانم روحيجون الفاتخة في سنه 1272 في ربيع الاخر
On je Živi i Vječni. Umrla i pomilovana Hajrija-hanuma, supruga bosanskog valije i carskog vezira Huršid-paše, kći nekibul-ešrafa, preselila se u vječnost. Za njezinu dušu prouči Fatihu. Mjeseca rebiul-ahira 1272. godine. (1855./1856.)
(M. Mujezinović „Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine I“)
14. Muški nišan sa turbanom stoji na kamenom sarkofagu na grobu reisul-uleme Sulejmana Kemure. Tarih je sulus pismom na arapskom jeziku napisao Ešref ef. Kovačević.
هو الخلاق الباقي يا زائرا مثوي فقيد المسلمين ادع اسم ربك مترحم حينا علي روح الفقيد و ملء قلبك هنا المرحوم سليمان بن ابراهيم كنورا عالم رئيس علماء المسلمين رجل محنك و اجل ما به يعني انشائه كلية علياء اسلامية بسراي فاقصدها بحبك .....
On je Vječni Tvorac. Ti koji stojiš na grobu umrlog muslimana zamoli ponekad imenom svog Gospodara za milost za dušu umrlog i napuni svoje srce. Ovdje je pomilovani Sulejman, sin Ibrahima Kemura, alim, reisul-ulema muslimana, iskusan čovjek. Podigao je visoku islamsku školu..... (ostatak natpisa mi je nečitljiv)
Latinicom je na nožnom nišanu napisan tekst:
Merhum Sulejman ef. Kemura reisul-ulema 1908.-1998.
15. Muški kameni nišan poboden u zemlju sa natpisom:
Hadži Ibrahim Jakuba Halilović, muftija banjalučki 1946.-1998.
2. Dosadašnja zakonska zaštita
Gazi Husrev-begova džamija i prateći objekti u Sarajevu su rješenjem broj 670/50, 672/50, 673/50, 754/50, 755/50, 756/50 od dana 9. i 17. lipnja 1950. godine, izdatim od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Sarajevo, stavljeni pod zaštitu države pod reg. brojem 15.
Rješenjem broj 02-616/3 od dana 18. travnja 1962. godine, dobro je upisano u Registar nepokretnih spomenika kulture. Rješenje je postalo pravomoćno 24. listopada 1962. godine.
Prostornim planom BiH iz 1980. godine Gazi Husrev-begova džamija u Sarajevu je valorizirana u I. kategoriju.
Gazi Husrev-begova džamija u Sarajevu nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 506.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
§ 1755. godine – restauracija enterijera džamije – oslikavanje;
§ 1772. godine – obnova starog šadrvana. Opravka koštala 1000 groša;
§ 1861./1862. – obnovljena i proširena istočna vrata na džamiji;
§ 1885. godine – urađene levhe koje je izradio kaligraf Muhammed Rekim Islamović;
§ 1886. godine - unutrašnje uređenje džamije (slikarski radovi) nakon požara iz 1879. godine. Austrougari su ovom prilikom skinuli staru žbuku sa zidova, stavili novu žbuku i nanovo oslikali džamiju. Ta dekoracija stajala je sve do pred posljednji rat 1992./1995.;
§ 1898. godine – uvedena električna rasvjeta u objekt;
§ 1997. godine - napravljen novi krov na šadrvanu, po uzoru na stari koji je bio oštećen u ratu. Sa donje strane drvenog krova je dodat kaligrafski izveden citat iz Kur'ana. Isti ovaj citat je ispisan u svih osam potkrovnih polja krovne konstrukcije, ali svaki put drugim stilom arapskog pisma;
§ 2001./2002. godine – konzervatorsko-restauratorski radovi u i oko džamije:
- nakon što na zidovima džamije nisu pronađevi tragovi ranijih oslikavanja, skinuta je dotrajala austrougarska slikarija. Sadašnju kaligrafiju Begove džamije uradio je Hazim Numanagić, a ornamentiku su radili Nihad Čengić, Hazim Numanagić i Nihad Babović;
- mihrab, minber, mahfil i ulazni portal su restaurirani. Restauratorske radove radio je Nihad Čengić;
- na ulaznom portalu ostavljeni su dijelovi austrougarske slikarije;
- izvršeno demontiranje kompletnog zida harema sa označavanjem blokova i sanacijom podloge;
- izvršena promjena drvenih greda natprozornika novim betonskim gredama koji su nakon toga sakrivene drvenom daskom;
§ 2002. godine šadrvan je doživio definitivnu restauraciju kada je potpuno rastavljen i kada je zamijenjena vodovodna instalacija koja je ispucala.
5. Sadašnje stanje dobra
Dobro je nakon posljednjih intervencija u dobrom stanju.
6. Specifični rizici
Nema ih.
III. - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, broj 33/02 i 15/03), Povjerenstvo je donijelo odluku kao u dispozitivu. Odluka je utemeljena na sljedećim kriterijima:
A. Vremensko određenje
B. Povijesna vrijednost
C. Umjetnička i estetska vrijednost
C. I. Kvaliteta obrade
C. II. Kvaliteta materijala
C. II. Proporcije
C. IV. Kompozicija
C. V. Vrijednost detalja
C. VI. Vrijednost konstrukcije
D. Čitljivost
D. II. Svjedočanstvo o povijesnim mijenama
D.III. Djelo značajnog umjetnika ili graditelja
D. IV. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru
D. V. Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju
E. Simbolička vrijednost
E. I. Ontološka vrijednost
E. II. Sakralna vrijednost
E. III. Tradicionalna vrijednost
E. IV. Vezanost za rituale ili obrede
E. V. Značaj za identitet skupine ljudi
F. Ambijentalna vrijednost
F. I. Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline
F.II. Značenje u strukturi i slici grada
F.III. Objekt ili skupina objekata je dio cjeline ili područja
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana,
- posjedovni list,
- fotodokumentacija,
- grafički prilozi:
- fotografije Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, uradio Mirzah Fočo.
Korištena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja Gazi Husrev-begove džamije nacionalnim spomenikom, korištena je sljedeća literatura:
1912. Truhelka Ćiro, Gazi Husrev-beg – njegov život i njegovo doba, GZM XXIV, 1,2 , 1912.
1932. Spomenica Gazi Husrev-begove četiristogodišnjice
1952. Šabanović, H., Dvije najstarije vakufname u Bosni, Prilozi za orijentalnu filologiju, II, 1951., Sarajevo, 1952.
1964. Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića, Zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Sarajevo, 1964.
1973. Bejtić, Alija, Ulice i trgovi starog Sarajeva, Sarajevo, 1973.
1981. Ayverdi, Ekrem Hakki, Avrupa'da Osmanli mimari eserleri, Yugoslavya, Istanbul, 1981.
1983. Redžić, Husref, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Sarajevo
1988. Čelić, Džemal, Graditelj Gazi Husrev-begov, Radio Sarajevo, III. program, broj 60/1988, godina XVI
1990. Bećirbegović, Madžida, Džamije sa drvenom munarom u BiH, Sarajevo, 1990.
1997. Zlatar, Behija, Zlatni period Sarajeva, Prilozi historiji Sarajeva, Institut za istoriju, 1997.
1998. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine I, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1998.
2005. Mehmedović, Ahmed, Gazi Husrev-beg i njegove zadužbine, Sarajevo, 2005.
dokumentacija Gazi Husrev-begovog vakufa u Sarajevu
printani materijali – brošura Gazi Husrev-begov vakuf
(1) To upućuje da je dvor već tada bio podignut. Kako je izgledao dvor bosanskih namjesnika iz ranijeg vremena, zna se samo na temelju svjedočanstva suvremenika, kako putopisaca, tako i dubrovačkih poslanika. Oni su, snabdjeveni kredencijalnim pismom, raznim dokumentima koji su sadržavali privilegije dobivene od sultana, dolazili kod paše u saray sa raznim poklonima.
(2) Krajem XV. stoljeća grad je imao tri muslimanske mahale, džemat kršćana i džemat Dubrovčana, a krajem XVI. stoljeća 91 muslimansku mahalu, dvije kršćanske i jednu Jevreja. (Ankara, Tapu ve kadastro (TK), no. 474, Popis bosanskog sandžaka iz 1604. godine)
(3) Broj vakufa u BiH neosporno je bio veći od 1000, broj vakufnama koje su do danas sačuvane u originalu ili prijepisu cijeni se na oko 400. Uz ime vakifa i podatke o zavještanju, u svakoj je označen kadija kod koga je spis legaliziran, označeni su svjedoci, no imena graditelja se nigdje ne spominju. Na mnogim objektima danas srećemo spomen-ploče sa kronogramom i imenom utemeljitelja, a najčešće i pjesnika koji je sročio kronogram, no ni u jednom slučaju se ne spominje graditelj koji je objekt ostvario. (Čelić, str. 371.-372.)
(4) To pokazuje nekoliko popisa vakufa sadržanih u defterima Bosanskog sandžaka. Tokom XV. i XVI. stoljeća u Sarajevu je sagrađeno 70 mesdžida i 35 džamija. Vremenom, neki mesdžidi su pretvoreni u džamije, i u tom slučaju je traženo dopuštenje od Porte u Carigradu.
(5) Prva monumentalna građevina bila je Džamija Mustafa-paše Skenderpašića, sina poznatog bosanskog sandžak-bega Skender-paše, čiji je otac bio iz Đenove, a majka Grkinja. Obrazovan na dvoru sultana Mehmeda Fatiha, ovaj slavni vojskovođa, nakon silnih ratovanja po Bosni, sagradio je niz zadužbina u Sarajevu. Na lijevoj obali Miljacke podigao je tekiju nakšibendijskog reda, do nje imaret i musafirhanu, do kojih je doveo vodu sa Soukbunara, te nekoliko česama. Na desnoj obali Miljacke sagradio je dvor, karavan-saraj, dućane i sve te zadužbine povezao mostom preko Miljacke. Na Skender-pašu i njegovog sina Mustafu danas nas podsjeća samo lokalitet Skenderija. Ubrzo poslije izgradnje džamije Skenderije, sagrađene su u Sarajevu još dvije potkupolne džamije, i to Muslihudina Čekrkčije 1526. i džamija Havadže Duraka pod imenom Baščaršijska, 1528. godine.
(6) Uvakufljenjem se čovjek svojom voljom odriče svoga imetka i zavještava ga za opću dobrobit i za sva vremena. Uvakufljenjem se imetak stavlja van svakog prometa koji ga može skrnaviti.
(7) europski dio Osmanskog carstva
(8) Ove tri vakufname predstavljaju dokumente koji čine pravni temelj formiranja Gazi Husrev-begovog vakufa kao jedne do u detalja organizirane složene institucije. Ove vakufname također predstavljaju, gledajući iz kuta suvremenih propisa, sve neophodne pravilnike potrebne za funkcioniranje bilo koje suvremene organizacije. Zbog ovoga je Gazi Husrev-begov vakuf specifičan kao institucija kod koje su pri njezinom formiranju opisana sva radna mjesta. U doba uvakufljenja, ovih radnih mjesta je predviđeno ukupno 46, i to vezanih za upravu vakufa, džamiju, hanikah, medresu, mekteb i imare. Jasno je da se ovaj broj službenika vakufa vremenom morao mijenjati i prilagođavati aktuelnim potrebama. Tako je u spomenici proslave 400-te godišnjice vakufa iz 1932. godine u prikazanom budžetu iskazano 65 službi, a na popisu angažiranih izvršitelja ukupno 121, jer je tada vakuf posjedovao i poduzeće za eksploataciju šume. Gazi Husrev-beg je u svojim vakufnamama detaljno opisao sve što je neophodno za trajno funkcioniranje vakufa. Ovim vakufnamama su ustanovljeni hajrati (dobrotvorne ustanove) koji će biti njegova ostavština za budućnost. Opisane su sve djelatnosti koje treba da se izvršavaju u vakufu kao i objekti u kojima su uspostavljene pojedine djelatnosti i to:
- džamija i funkcije vezane za džamiju,
- medresa i funkcije medrese u oblasti obrazovanja,
- hanikah (škola za derviše) i ibadeti koji se obavljaju u hanikahu,
- imare i musafirhana (humanitarna kuhinja i prenoćište) sa obavezama i načinom rada.
Sve službe u okviru organiziranih djelatnosti su detaljno opisane i definirano je pojedinačno nagrađivanje za svako radno mjesto izraženo u dirhemima (1 dirhem = 3,207 g srebra). Uvjeti za zapošljavanje na pojedinim radnim mjestima kao i potrebna školska sprema opisani su do posljednjih detalja. Definirani su dodatni vjerski ibadeti (obredi) koji treba da se obavljaju u džamiji mimo propisanih 5 vakata namaza (dnevnih molitvi) i opisani na koji način se provode. Ovdje je važno napomenuti da su učenje hatme i tevhida Gazi Husrev-begu ibadeti koji se u džamiji svakodnevno obavljaju od njegovog preseljenja (smrti) 1541. godine do danas. Prema odredbama prve vakufname, hatma se uči tako što iza podne namaza, svaki dan, 30 džuzhana (učača džuza) istovremeno prouči svaki svoj džuz (30-i dio Kur'ana od 20 stranica) i zajednički predaju hatma-dovu pred dušu Gazi Husrev-bega. Opstanak i izdržavanje objekata i propisanih djelatnosti u njima je predviđeno da se ostvaruje iz prihoda od druge uvakufljene imovine kao i da se ta imovina dobrim upravljanjem oplođuje i uvećava. Detaljno je pobrojana i opisana sva uvakufljena imovina. Za izdržavanje vakufnamama ustanovljenih hajrata Gazi Husrev-beg je uvakufio ogroman imetak koji je osobno posjedovao, a neka državna zemljišta (erazi mirije), koja su mu bila data na uživanje mulknamom (odlukom) sultana Sulejmana, upisana su mu u mulk (vlasništvo) da bi ih mogao uvakufiti radi izdržavanja hajrata. Na taj način su ogromni zemljišni prostori oko grada Tešnja, Teslića, izmedu Ključa i Ostrovica, oko Obrovca, Mlinovi na rijeci Zrmanji i drugi prostor »koji nisu u nečijem posjedu, nego pusti, osvojeni carevom snagom, te leže neki blizu grada Kobaša, a neki međaše sa hrvatskim vilajetom«, pridodati već ogromnom imetku vakifa. Tako je nastao ovaj, kod nas najveći vakuf.
Ovu mulknamu potvrdili su i svi nasljednici sultana Sulejmana. Jedna originalna mulknama sultana Osmana II. nalazila se je do Drugog svjetskog rata u državnoj knjižnici u Drezdenu, a vjerojatno je odnesena prilikom upada princa Eugena u Sarajevo 1697. godine. Ovom vakufu, kao i drugima, zadavali su teške udarce razni požari, a najkatastrofalniji je bio onaj iz 1697. godine kada je upadom austrijske vojske Sarajevo popaljeno, a iz ovog vakufa odneseni mnogi izvorni dokumenti i razne uvakufljene dragocjenosti. Vakufu su strašne udarce zadali i drugi požari i to: 1724., 1759., 1765., 1769., 1776., 1788., 1831., 1842., 1852. i 1879. godine, ali svaki put se ovaj vakuf oporavljao, zahvaljujući jakim temeljima na koje je postavljen Gazi Husrev-begovim vakufnamama.
(9) „Pod Ozrenom imade češma a više nje se nalazio majdan, iz koga je Gazi Husrev-beg vadio mramor i za džamiju i za hamam. To mi je kazao jedan stari rob Kalauz-zade Ahmed efendija. Bilježim, neka se znade.“(Mehmedović, str. 41.)
(10) Ovdje se misli na Mimar Hajrudina Starijeg koji je bio vodeći graditelj u vrijeme Bajazita II. (1491.-1512.). U nekim povijesnim djelima govori se da je gradio Bajazitovu, Firuz-aginu i Atik Ali-pašinu džamiju, dok se kod nekih drugih autora može pročitati da je ovu posljednju gradio Mimar Kemaludin. Ovaj Hajrudin se u svakom slučaju razlikuje od Mimara Hajrudina Mlađeg koji je radio most u Mostaru.
(11) Esir Ali je kao glavni graditelj carstva sagradio, koliko se zna, unutarnju kapiju u Top-kapi saraju zvanu Bab-us-selam, monumentalan portal na kome nalazimo detalje koji podsjećaju na iransko-azerbejdžanske oblike tog vremena. Godine 1523. dovršio je Džamiju sultana Selima u Istanbulu, vrlo seriozno ostvarenje jednostavnih i strogih oblika. U djelu „Islamic architects and their works“ Leona Meyer-a (Ženeva, 1956.), gdje su inače najpotpunije sažeti podaci o ovom graditelju, citira se da je gradio: Džezari Kasimovu džamiju, Bali-pašinu džamiju, Piri Mehmed-pašinu džamiju, sve u Isanbulu, Sulejmaniju u Čorlu-u, Ajas-pašinu u Tekirdagu, Sejfudin kadijinu u Sofiji, Carsku džamiju u Manisi, Čoban Mustafa -pašinu u Gebze-u... Mimar umire u Istanbulu 1537./1538. godine, a sahranjen je uz džamiju koju je sagradio iz vlastitih sredstava na svoje ime, nedaleko od mevlevijske tekije na Jenikapu u Istanbulu. U vakufnami koju je ostavio sam se nazvao Esir Ali.
(12) Truhelka daje sljedeći opis ovih vrata: “Vrata su vrlo umjetnički izrađena i lijepo urešena ornamentiranim klincima sa širokim plosnatim glavicama, a gornje polje svakog krila urešeno je krasno stilizovanim arabeskama, bogato ornamentiranim pozlaćenim natpisom, koji je izrađen u reljefu. „
(13) Prvi opširan opis Gazi Husrev-begove džamije dao je Ćiro Truhelka. U svojoj monografiji «Gazi Husrev-beg», ovaj autor između ostalog piše: „Tambur je prasvođen oblim kubetom, kome je unutarnji vrh nadvisio osnovicu za 4,5 m. I tako je to kube nadvisilo podnicu džamije za 26 m. Sravnimo li tu mjeru sa širinom pri dnu, opažamo da je visina upravu prema osnovici u razmjeru kao 2:1, a tom razmjeru, štu ga je graditelj jamačno svjesno i pomno proračunao, pripisao bi upravo veličanstveni dojam, kojim se ova kupola doimlje promatrača, jer čudo, i ako tu nema golemih dimenzija, čini se taj prostor daleko većim, nego je u istini." Ćiro Truhelka pripisuje uspjelo prostorno rješenje proporcioniranju potkupolnog prostora u odnosu 1:2, gdje prvi broj označava stranicu kvadrata, a drugi visinu od poda do tjemena kupole. Mjere koje navodi nije poslije njega niko provjeravao, pa su brojni autori koji su poslije njega pisali o Gazi Husrev-begovoj džamiji ponavljali iste konstatacije. U ovom slučaju bilo je realno posumnjati u date mjere, pošto renesansni arhilektonski omjer 1 : 2 nije karakterističan za osmanske građevine. Ako shematiziramo prostorne proporcije mnogih velikih i srednjih osmanskih džamija, vidjet ćemo da se njihovi bočni presjeci baziraju na istostraničnom trokutu. Ovaj način proporcioniranja primijenjen je kod Atik Ali-pašine džamije, a također i kod Gazi Husrev-begove džamije. Truhelka očigledno nije imao točne visinske mjere Gazi Husrev-begove džamije, a kasniji obrađivači uzimali su ove njegove mjere kao točne, bez provjeravanja. Vršeći detaljno arhitektonsko snimanje Gazi Husrev-begove džamije, dobili smo mjere koje se i u tlocrtu donekle razlikuju od njegovih, te visinske koje se bitno razlikuju. Visina od poda do tjemena kupole ne iznosi 26,00 m nego 24,40 m. Dakle, proporcijskog odnosa l : 2 nema, nego je proporcioniranje izvedeno na principu istostraničnog trokuta. Za proporcioniranje nije uziman u obzir samo glavni potkupolni prostor, nego i bočni potkupolni prostori. (Redžić, str. 202)
(14) Na temelju satelitskog snimka sa aplikacije GoogleEarth izračunata je zračna udaljenost ovog vrela od objekta koja iznosi 4,8 km.
(15) Prije ovog vodovoda postojali su u Sarajevu Skender-pašin, Isa-begov, Ajaz-begov i Firuz-begov vodovod, ali niko u gradnji vodovoda nije sustigao Gazi Husrev-bega. (Kreševljaković) Voda je sa izvora najprije vođena putem drvenog akvadukta, a zatim keramičkim cijevima napravljenim na konus. Vodovod je napajao sjeveroistočni dio tadašnjeg Sarajeva, do tada izgrađene objekte Gazi Husrev-begovog vakufa, dio stare sarajevske čaršije i završavao se u Tašli hanu i pred Ferhadijom džamijom. Na ovoj trasi vodovoda bilo je više terezija (rezervoara) nasutih šljunkom za pročišćavanje vode, a od ovih terezija odvajali su se krakovi vodovoda za napajanje javnih česama rasutih po Sarajevu. Na zapadnoj strani džamije, izvan zidova harema, 1529. godine je izgrađen javni toalet – Begove hale. Ovaj javni toalet se od tada do danas, uz povremene adaptacije, kontinuirano koristi. Kanalizacioni odvodi su u to vrijeme zidani od lomljenog kamena, imali su pravokutni presjek, bili su prekriveni kamenim pločama i svedeni u rijeku Miljacku.
|
