Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u „Službenom glasniku BiH“, broj 53/08.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 4. do 10. jula 2006. godine je donijela
O D L U K U
I
Istorijski spomenik – Aškenaski hram u Sarajevu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 795/1, k.o. Sarajevo XIII (novi premjer) što odgovara k.č. 85, 26 i 24, Mahala CXIX, z.k. uložak broj CXIX/55, k.o. Sarajevo (stari premjer), Grad Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Nacionalni spomenik je vlasništvo Jevrejske vjeroispovjedne opštine aškenaskog obreda u Sarajevu.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službene novine Federacije BiH« br. 2/02, 27/02 i 6/04).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika na prostoru definisanom u tački I stav 2 ove odluke propisuju se sljedeće mjere zaštite:
- dozvoljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na objektu, te radovi koji imaju za cilj prezentaciju nacionalnog spomenika, uređenje parcele, radovi tekućeg održavanja i radovi neophodni za funkcionisanje Sinagoge, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VI
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-strani Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u »Službenom glasniku BiH«.
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 07.1-2-126/06-4
6. juli 2006. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Amra Hadžimuhamedović
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, »nacionalni spomenik« je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za to dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Sarajevo - Gradska ambijentalna cjelina, pod rednim brojem 546, na Privremenu listu nacionalnih spomenika. Aškenaski hram se nalazi u obuhvatu Gradske ambijentalne cjeline.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stava 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,
- sadašnje stanje i namjenu dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
- istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u sklopu ove odluke.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Aškenaska sinagoga nalazi se u ulici Hamdije Kreševljakovića (bivša Dobrovoljačka), na lijevoj obali Miljacke, Opština Stari Grad, na k.č. broj 795/1, k.o. Sarajevo XIII (novi premjer), što odgovara k.č. broj: 85, 26 i 24, Mahala CXIX - k.o. Sarajevo (stari premjer), Grad Sarajevo.
Istorijski podaci
U ove krajeve sefardski Jevreji se masovnije naseljavaju poslije izgona iz Španije 1492. godine. Prvi pisani trag o boravku Jevreja u Sarajevu potiče iz 1557. godine i predstavlja zapis u „Sidžilu“ sarajevskog šerijetskog suda.
Aškenaska grupacija Jevreja doselila se iz sjeverne i istočne Evrope tek poslije 1878. godine.
Aškenazi su se odvajali od Sefarda ne samo jezikom, nego i mentalitetom, profesijama, pogledom na svijet, kulturom i, donekle, obrednim običajima.
Aškenazi osnivaju svoju opštinu u Sarajevu nedugo nakon doseljavanja, tako da se već 1979. godine donosi odluka o izgradnji sinagoge i osnivanju jevrejskog udruženja. Bogosluženje se do izgradnje sinagoge obavljalo po privatnim kućama: u nekadašnjim ulicama Vase Miskina i Jugoslovenske narodne armije, a najduže, čak dvadeset godina, u jednospratnoj kući u Dobrovoljačkoj ulici (vlasnik kuće je bio Paul Pađan). (Gotovac, 1987, 27)
U septembru 1893. godine kupljeno je zemljište za gradnju hrama u Terezija (Dobrovoljačkoj ulici), (Dimitrijević, 1989, 144) današnjoj ulici Hamdije Kreševljakovića.
Jevrejska aškenaska opština ili kako su je još zvali „austrougarska jevrejska opština“, činila je oko jedne petine ukupnog jevrejskog stanovništva Sarajeva. Ostali Jevreji, Sefardi, imali su tri hrama u Sarajevu: Veliki (Il kal grandi), ili Stari hram (Il kal ježu) iz 1581. godine, zatim Novi hram (Il kal muevu), vjerovatno iz sedamdesetih godina 19. vijeka i treći hram na Bjelavama (Bet tefila) iz oko 1900-1901. godine. (Krzović, 2004, 153)
Projekat za Aškenasku sinagogu uradio je 1895. godine arhitekta Wilhelm Stiassny(1), koji je od 1870. godine projektovao nekoliko objekata čiji su investitori bili Jevreji (Sinagoga u Leopoldgasse u Beču iz 1893. kao i druge sinagoge izgrađene u 19. vijeku u Beču), pa se može pretpostaviti da je zbog toga projektovanje povjereno upravo njemu.
Kada je sarajevska Aškenaska opština zatražila od Zemaljske vlade dozvolu za gradnju novog hrama i priložila projekat, Građevinsko odjeljenje je dalo primjedbe na projekat i zatražilo da se urade određene izmjene. Primjedbe koje su tada izložene djelimično su uvažene u novom projektu koji je 1901. godine uradio Karlo Pařik(2).(Dimitrijević, 1989, 146)
Zemaljska vlada BiH je u martu 1901. godine odobrila izdavanje građevinske dozvole za izgradnju hrama „Austrougarske Izraelitske vjerske opštine u Sarajevu“.
Graditelj sinagoge je bio Ludwig Jungwirth, dok je unutrašnja obrada i oslikavanje sinagoge djelo Ludwiga Oisnera.
Tridesetog septembra 1902. godine, završena je izgradnja i izvršeno osvećenje prvog aškenaskog hrama u Sarajevu. Osvećenje sinagoge obavio je nadrabin dr Samuel Vesel. (materijali Jevrejske opštine, 2006.)
Od sredine 16. vijeka kada se pojavljuje prvi pisani trag o Jevrejima u Sarajevu, pa do početka II svjetskog rata, broj Jevreja se povećava, da bi krajem 1940. godine iznosio oko 11.500 pripadnika jevrejske zajednice. U to vrijeme u Sarajevu su djelovale: dvije Jevrejske opštine (sefardska i aškenaska); pet sinagoga (četiri sefardske i jedna aškenaska); dvije osnovne i jedna srednja jevrejska škola; Rabinski seminar.
Iako objekti svih sarajevskih sinagoga još uvijek postoje, ovo je jedina u kojoj se sada održava obred. Šezdesetih godina 20. vijeka nastala je izmjena u unutrašnjosti objekta podjelom na dvije etaže i uklanjanjem stupova galerije. (Dimitrijević, 1989, 148)
2. Opis dobra
Objekat Aškenaske sinagoge u Sarajevu je projektovan i izgrađen u pseudomaurskom slogu, odnosno u mudejar stilu(3), koji se kao specifičan vid eklektičkog izraza javlja u Sarajevu samo nekoliko godina nakon ankesije od strane Austrougarske monarhije, krajem 19. vijeka. Uzori su uglavnom traženi u egipatskom islamskom graditeljstvu i transponirani su na nove objekte u Bosni uobičajenom historicističkom eklektičkom metodom. Jedan od najboljih predstavnika graditelja arhitekture tog izraza bio je Hans Niemeczek (objekat Više škole na Bendbaši (ruždije) iz 1885. godine). U istom periodu i ostali arhitekti u Sarajevu prihvataju takav eklektički metod (Josip Vancaš – Muhamedanska narodna čitaonica na Bendbaši, Karl Pařik – Šerijetska škola, Ćiril Iveković – Vijećnica). (Kurto, 1998, 34)
Dekorativno-plastični elementi koji su ponajviše i činili pseudomaurski slog za sve vrijeme njegova trajanja u arhitekturi BiH, preuzimani su prema afinitetima samih arhitekata u pojedinim projektima, i to iz različitih faza razvoja islamske umjetnosti i njenih regionalnih škola (najviše sjevrnoafrička i španska maurska arhitektura, čiji su elementi bili najviše i zastupljeni). (Kurto, 1998, 36)
„Islamski, odnosno maurski stilski oblici u arhitekturi aškenaskih Jevreja nisu karakteristični samo za sinagoge u sredinama gdje ima islamskog stanovništva. Od presudne važnosti je bilo jačanje duhovne, nacionalne i socijalne emancipacije Jevreja koji nastoje što aktivnije učestvovati u životu nejevrejske okoline... budući da sada Jevreji slobodno ističu svoje orijentalno porijeklo (a i okolina ih smatra orijentalnim neevropskim narodom), grade svoje bogomolje nerijetko monumentalne i bogato dekorisane u egipatskom, maurskom ili kojem drugom istočnom stilu.” (Krzović, 2004, 155)
Sarajevska Aškenaska opština se, prilikom izbora projekta za hram, rukovodila estetskim i ideološkim kriterijima zemalja i sredina iz kojih su njeni članovi doselili u BiH, tako da postoji mogućnost da je kao uzor poslužio budimpeštanski pseudomaurski hram, izgrađen 1860. godine, jer je utjecaj mađarske na bivšu jugoslovensku (Vojvodina, Slavonija, sjeverna Hrvatska) arhitekturu Aškenaskih sinagoga bio veliki. (Gotovac, 1987, 28)
Pseudomaurski slog na aškenaskoj sinagogi u Sarajevu najuočljiviji je na reljefnim ornamentima fasada, prozorskim otvorima, formi lukova, te u zidnim slikarijama enterijera. Međutim, prostorni koncept je u potpunosti po uzoru na arhitekturu zapadne Evrope – sinagoga je blago longitudalna, trobrodna dvoranska građevina sa konhom na istočnoj strani, sa tornjevima na četiri ugla pokrivenim kriškastim kupolama, tako da veza sa crkvenom arhitekturom ne može se smatrati zanemarivom.
Wilhelm Stiassny je 1895. godine izradio projekat za Aškenasku sinagogu, u kojem je objekat projektovao kao trobrodnu građevinu sa galerijom, koja je služila za žene, nad bočnim brodovima i nasuprot svetišta. Galerija se oslanjala na deset metalnih (bronzanih) stubova kružnog presjeka koji su povezani gredama. Pravougaoni prostor svetišta sa nišom za Toru, koja je iznutra polukružna, a izvana osmougaona, uzdignut je bio za tri stepenika od nivoa naosa. Nasuprot svetišta nalazilo se predvorje sa bočnim stepeništem za galeriju. Na spratu, iznad predvorja, predviđena je sala za sastanke.
Kvaderska forma građevine prekrivena je četvorovodnim krovom. Fasade su raščlanjene bočnim rizalitima, lezenama, vijencima između etaža, a u završnici je izrađen bogati krovni vijenac. Uglove markiraju lukovičaste kupole. Unutarnja i spoljna dekoracija, zasnovana na maurskim uzorima, vrlo je kitnjasta, a raspoređena je tako da naglasi otvore, svetište i mjestimično pune zidne plohe. Potkovičasti lukovi nad otvorima, dekorativni motivi i oblik kupole ukazuju na direktne uzore iz Alhambre, ali uočavaju se i motivi sa Forsterove sinagoge u Templgasse, kao što je i rješenje galerije na metalnim stubovima takođe viđeno u toj sinagogi. (Dimitrijević, 1989, 145)
Ipak, nakon primjedbi i zahtjeva za izmjenom projekta, izrečenih od strane Zemaljske vlade - Građevinskog odjeljenja, Karlo Pařik radi novi projekat 1901. godine, u kojem su dimenzije tlocrta i dispozicija ostali isti. Postavka objekta, paralelno sa Terezija ulicom, takođe je zadržana. Stepenice za galeriju u Pařikovom projektu premještene su u prostor sjeverno od predvorja. Uvažena je primjedba Građevinskog odjeljenja u vezi sa nivoom poda građevine, pa je postament viši nego u prvobitnom projektu. Iako je zahtijevano od strane Građevinskog odjeljenja, nije došlo do izmjene niše za Toru.
Izmjene postoje i u stropnoj konstrukciji – umjesto vidljivih greda oslonjenih na konzole pojavljuje se ravan strop. Međutim, bitne izmjene nastale su u oblikovanju unutarašnjeg i spoljašnjeg izgleda građevine. Ritam prozorskih osovina po Pařikovom projektu je gušći, izostali su horizontalni vijenci, prozori prizemlja i sprata povezani su dekoracijom u vertikalna polja, a ugaone kule su nadograđene i oblik kupola na njima je izmijenjen. Dekoracija zidova u unutrašnjosti i na fasadama riješena je u strogoj geometrijskoj kompoziciji koja obuhvata i dijeli na segmente cjelokupno zidno platno. „Oblik prelomljenog nadvoja i dekoracija nad prozorima prvog sprata gotovo su identični obliku i motivu iznad niša na munari grobna džamije Kait-Beja u Kairu. Kružna udvojena traka sa prepletima upisana u kvadrat (Pařikov detalj na završnom vijencu) je motiv koji je preuzet sa inkrustacija na fasadama nekih građevina u Damasku.” (Dimitrijević, 1989, 147) „Kriškaste kupole sa dekorativnom trakom na tamburu vrlo su slične kupolama na medresi Sangar el-Gauli u Kairu. Oblik kapitela stupova pod galerijom sličan je kapitelima polustupova uz mihrab gradske džamije Kait-Beja u Kairu.” (Dimitrijević, 1989, 148)
Motivi iz Kaira, Pařiku su mogli biti dobro poznati iz studija arhitekte Aleksandra Witteka, odnosno nakon njihove primjene na Vijećnici u Sarajevu, čiju je izgradnju Pařik vodio. Druge motive mogao je upoznati iz bečkih časopisa koji su objavljivali originalne detalje sa sjevernoafričkih islamskih građevina. (Dimitrijević, 1989, 148)
Ibrahim Krzović daje drugačije tumačenje stilskih ishodišta za oblikovanje ovog hrama: „Sarajevska sinagoga nema srednju kupolu, ali kupole iznad uglova podsjećaju na bizantsku simetričnu šemu. Spomenuta je mogućnost uticaja budimpeštanskog hrama. Ipak ta bizantska komponenta je dosta sakrivena iza raskošnog neomaurskog dekora i oblika. Izostajanje centralne kupole u velikoj je mjeri umanjilo sakralnu simboliku objekta, pa ugaoni tornjevi i kupole mogu da vuku misao i na rezidencije islamskih vladara s kojih potiču uski prorezi prozora na kupolama – karakteristični za gradnje toplog podneblja. Tu je i zupčasti friz, takvi su žlijebom označeni uglovnici tornjeva sa glavicama, takvi su dekorativni sadržaji rozete, bogata arabeskna polja iznad prozora, ravni i segmentni lukovi kojima nema ni sadržaja ni oblika judaističke simbolike izuzev šestokrakih zvijezda na alemu kupola, kamenih ploča i zvijezde na zapadnoj fasadi.” (Krzović, 2004, 155)
Za objekte koje je projektovao arhitekta Pařik karakteristična je pojava da su otvori u prvim etažama sa manjom stilizacijom, često završeni ravnim nadprozornikom iznad koga je slijepa luneta. Posebno bogata dekoracija se javlja oko i iznad prozora druge etaže, odnosno galerije. Biforni otvori na tornjevima završeni su trolisno. Floralna i geometrijska dekoracija je u nekim dijelovima objekta tretirana kao arhitektonska plastika, koja se razvija unutar zidne ravni kao intarzija ili duborez. Sve fasade su dekorisane. Dominantni dekorativni elementi su: frizevi sa rozetama, floralni motivi, petlja sa poluloptom, elementi strehe i slično.
Slična dekoracija se javlja i u enterijeru objekta (bogata slikana dekoracija sa nešto skromnijom arhitektonskom plastikom koja po obliku i motivima čvrsto korespondira sa dekoracijama na fasadama objekta) – dvorani: potkovičasti i nazupčeni luk iznad oltara, stilizovani lađarski luci iznad prozora, bogata dekoracija ravne tavanice koja podsjeća na raskošne štuko i duborezne tavanice reprezentativnih stambenih objekata. Nekadašnji jedinstveni unutrašnji prostor visoki unutrašnji prostor kasnije je (1964. godine) po horizontali pregrađen na prizemni i spratni dio.
U enterijeru objekta, na istočnoj strani, okrenutoj prema Jerusalimu, smješten je Aron Hakodeš (ormar u kojem stoji Tora), koji je odvojen od srednjeg molitvenog prostora poprečnim zidom u kojem je izveden visoki potkovičasti luk iz kojeg se isticalo svetište.
Zidovi podruma i vidljivi dijelovi temelja su, do visine sokla, izgrađeni od kamena debljine 75-90 cm. Od istog materijala su rađeni i stupovi unutar podrumske etaže. Kameni soklovi južne, istočne i zapadne fasade su zidani kao kvaderi, dok je sjeverna strana zidana u „kiklop“(4) zidu. Svi ostali zidovi su rađeni od opeke formata 15 x 30 cm, i imaju različite debljine: 30, 50 i 75 cm.
U podrumskoj etaži pod je rađen nabijenom zemljom. Pod prizemlja je rađen od vinas ploča, dok je na spratu parket od hrastovih dužica. Podovi podesta stepeništa su rađeni teracom(5).
Međuspratna konstrukcija iznad podruma izvedena je sa čeličnim nosačima i segmentnim lukovima od opeke. Međuspratna konstrukcija iznad prizemlja, nastala 1964. godine, je spregnuta konstrukcija čeličnih profila i armirano-betonskih ploča. Stropna konstrukcija iznad sprata je drvena.
Zgrada poznata kao Papagajka(6), sagrađena u neposrednoj blizini Sinagoge, svojim neprimjereno velikim gabaritima i neprimjerenim oblikovanjem ugrozila je iskaz koji je Sinagoga imala, pa čak i njen značaj za gradski pejzaž.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Prostornim planom Bosne i Hercegovine, Faza »B« - valorizacija prirodne i kulturno-istorijske vrijednost, iz 1980. godine, Aškenaski hram u Sarajevu je valorizovan kao spomenik II kategorije pod nazivom »Jevrejski hram na Obali«.
Aškenaska sinagoga i zgrada Jevrejske opštine, ul. H. Kreševljakovića nalaze se na Listi evidentiranih, prethodno zaštićenih i zaštićenih nepokretnih spomenika kulture i prirodne baštine Kantona Sarajevo pod brojem 8 2 0 2 0 0 4 E – 1.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
- 1927. godine, povodom proslave 25-godišnjice izgradnje i osvećenja Sinagoga je restaurisana;
- 1933. godine sa zapadne strane sinagoge sagrađena je zgrada za smještaj administracije Aškenaske jevrejske opštine, biblioteke, stana za rabina i ostale prateće službe;
- povodom obilježavanja 400. godišnjice dolaska Jevreja u BiH, 1964-65. godine Sinagoga je pregrađena po visini, tako da je gornji sprat osposobljen za religijske obrede, a prizemlje za društveni život zajednice;
- 1966. godine dogradnjom ulaznog hola, zapadna fasada Sinagoge je izgubila karakter njene „glavne“ fasade. Izgradnjom spojnog mosta između Sinagoge i zgrade Jevrejske opštine uništen je portal, što je značajno devastiralo zapadnu fasadu;
- nakon ovih intervencija vršene su nestručne intervencije na samoj fasadi objekta: preprskavanjem nekom vrstom plastičnih materijala (teraplast, fasadplast, fasadex i sl.) što je onemogućilo fino retuširanje dekorativne i arhitektonske plastike;
- u toku i nakon rata 1992-1995. godine, izvršena je potpuna zamjena dotrajalog krovnog pokrivača koji je zamijenjen bakarnim limom.
5. Sadašnje stanje dobra
Na fasadama su vidljiva oštećenja malterisanih površina i dekorativne plastike nastala većinom usljed dotrajalosti. Oštećenja su takva da je moguće izvršiti njihovu restauraciju.
Najveća oštećenja vidljiva su na zapadnoj fasadi koja je oštećena 1966. godine dogradnjom ulaznog hola.
Kao rezultat nestručnih intervencija na fasadi neophodno je izvršiti skidanje i zamjenu naknadno dodatih slojeva plastičnih masa na fasadama objekta.
Na istočnoj fasadi su probijeni otvori za ventilaciju na parapetima druge etaže, i postavljene plinske instalacije.
Na zapadnoj i istočnoj fasadi objekta uočava se nedostatak dekorativnih snjegobrana koji su vremenom nestali a koji su sačuvani na ostalim dijelovima fasade objekta.
Svi zidovi objekta su bez većih konstruktivnih oštećenja. Jedina vidljiva oštećenja se javljaju u vidu pukotina na malteru i oštećenja dekorativnih fasadnih elemenata.
Na međuspratnim konstrukcijama: podruma prizemlja i sprata, nisu uočljive deformacije niti vidljiva veća oštećenja, ni pukotine.
Vidljiva oštećenja u enterijeru objekta na spratu (u prostoru svetišta) uočavaju se na zidovima u gornjoj zoni i iznad prozora u vidu pukotina u malteru.
6. Specifični rizici
Potencijalni rizici (konstruktivna oštećenja, atmosferska i kapilarna vlaga). U narednom periodu je potrebno praćenje stanja spomenika i briga o njegovom redovnom održavanju.
III – ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH«, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje (dobra nastala od praistorije do 1960. godine)
C. Umjetnička i estetska vrijednost
iii. Proporcije
iv. Kompozicija
v. Vrijednost detalja
D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
iii. Djelo značajnog umjetnika ili graditelja
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru
E. Simbolička vrijednost
i. Ontološka vrijednost
ii. Sakralna vrijednost
iii. Tradicionalna vrijednost
iv. Vezanost za rituale ili obrede
v. Značaj za identitet grupe ljudi
G. Izvornost
iii. Namjena i upotreba
vi. Duh i osjećanja
H. Jedinstvenost i reprezentativnost
i. Vrhunsko umjetničko ili arhitektonsko djelo
ii. Djelo vrhunskog umjetnika ili graditelja
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana,
- z.k. izvadak, posjedovni list,
- fotodokumentacija,
- grafički prilozi.
Korišćena literatura
1966. Levy, Moritz, Sefardi u Bosni i Hercegovini, Bosanska biblioteka, Sarajevo, 1966.
1966. „Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu”, NP Oslobođenje, Sarajevo, 1966.
1980. Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Urbanistički zavod BiH Sarajevo, Prostorni plan Bosne i Hercegovine, Faza »B« - valorizacija prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Sarajevo, 1980.
1987. Gotovac, Vedrana, Sinagoge u Bosni i Hercegovini, katalog izložbe Sarajevo, 1987.
1989. Dimitrijević, Branka, Arhitekt Karl Pařik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Sarajevo, 1989.
1997. Kurto, Nedžad, Sarajevo MCDLXII – MCMXCII 1462 – 1992., OKO – Grafičko izdavačka kuća d.d., Sarajevo, 1997.
1998. Kurto, Nedžad, Arhitektura Bosne i Hercegovine, razvoj bosanskog stila, Sarajevo Publishing, Međunarodni centar za mir, Sarajevo, 1998.
1999. Spasojević, Borislav, Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu, RABIC, Sarajevo, 1999.
2004. Krzović, Ibrahim, Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 2004.
2005. Pelja, Nataša, Elaborat za rekonstrukciju – restauraciju fasade Aškenaske sinagoge u Sarajevu, Jevrejska opština, Sarajevo, 2005.
2006. Materijali dobijeni iz Jevrejske opštine, Sarajevo
(1) Wilhelm Stiassny, arhitekt i građevinski savjetnik, studirao je na Politehnici i Akademiji likovnih umjetnosti u Beču. Projektovao je, između ostalog i: bolnicu jevrejske opštine u Beču (1870/75), Jevrejski institut za slijepe u Beču (1871/72), bolnicu Rothschild u Smyrni (1875/76), Sinagogu u Gablonzu u Mađarskoj (1886/87), Sinagogu u Leopoldgasse u Beču (1893), Sinagogu u Weinbergu kod Praga, Dom za jevrejsku siročad u Beču (1902/04), itd. (Dimitrijević, 1989, 145)
(2) Karl Pařik, arhitekt (Veliš, Češka, 4. juli 1857 - Sarajevo, 16. juni 1942.); Završio Arhitektonski odsjek Umjetničke škole u Beču, a zatim i Akademiju likovnih umjetnosti, Arhitektonski odsjek u Beču 1882. godine kod profesora Hansena. U državnoj slubi proveo od 1886. godine do penzionisanja 1916. godine u Građevinskom odjeljenju Zemaljske vlade, Odsjek za visoku gradnju. Predavao na Državnoj srednjoj tehničkoj školi u Sarajevu građevinsko crtanje, osnivanje i nauku o arhitektonskim oblicima školske 1890/91. i 1919/20. godine. (Spasojević, 1999, 202)
Karl Pařik je posebno zapažen po dosljednosti gradnje u istorijskim stilovima neorenesanse, neogotike i sl. Iako neke objekte projektuje i u drugim stilovima (pseudomaurski idr.). Njegovi značajniji objekti su: zgrada Penzionog fonda, zgrada Skupštine grada, zgrada Velike Gimnazije, pravoslavna Bogoslovija (sadašnja zgrada Ekonomskog fakulteta), Evangelistička crkva (sadašnja Akademija likovnih umjetnosti), Beledija. Kao najuspješnije ostvarenje ovog arhitekte izdvaja se kompleks zgrada Zemaljskog muzeja iz 1913. godine. (Spasojević, 1999, 20)
(3) Riječ je o perifernoj i prilično zakasnjeloj pojavi stila u izgradnji sinagoga, pojavi raširenoj u centralnoj i zapadnoj Evropi već u 18. i 19. vijeku. (Gotovac, 1987, 28)
(4) »Kiklop« zid – zid rađen od velikih (masivnih, grubo obrađenih kamenih blokova.
(5) Teraco je obloga koja se izrađuje na licu mjesta od čvrstih granulata prirodnog kamena, povezanih cementom, koji se nakon polaganja brusi i pokazuje sve karakteristike betonskih ploča. Kod većih površina se izrađuju dilatacijske fuge.
(6) Arh. Mladen Gvozden, 1982. godine
|
