Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 90/06.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 16. do 22. maja 2006. godine donijela je

O D L U K U

I

            Istorijska građevina - crkva Sv. Save u Bileći se proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine  (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

            Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 183/14 (stari premjer) upisanoj u zk. uložak broj 564, k.o. Bileća, Opština Bileća, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske” broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, restauraciju, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu:  Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

I zona zaštite obuhvata prostor definisan u tački I stav 2 ove odluke. U toj zoni zaštite utvrđuju se sljedeće mjere: 

• na objektu crkve dozvoljeno je izvođenje konzervatorsko-restauratorskih radova i radova na tekućem održavanju, kao i radova čiji je cilj prezentacija nacionalnog spomenika uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske;
• prilikom radova na restauraciji, konzervaciji i prezentaciji objekta neophodno je sačuvati izvorni izgled objekta uz korišćenje izvornih materijala, primjenjujući izvorne  metode obrade materijala i njihovog ugrađivanja;
• dozvoljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi, kao i radovi na tekućem održavanju na spomeniku podignutom žrtvama I svjetskog rata koji se nalazi na istoj lokaciji u neposrednoj blizini crkve.

II zona zaštite obuhvata sve parcele koje graniče sa parcelom I zaštićene zone. U toj zoni nije dozvoljena izgradnja novih objekata koji bi dimenzijama, izgledom ili na neki drugi način mogli da ugroze nacionalni spomenik.

IV

            Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i restauraciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje u Republici Srpskoj i nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske, opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web- stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) se briše nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 80.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 06.2-2-72/06-5                                                                                                               

17. maj 2006. godine                                                                   

Sarajevo                                                                 

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju crkve Sv. Save u Bileći na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 80.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji je prethodio donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:

-     dokumentaciju o lokaciji imovine ( kopiju katastarskog plana),

-     podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru itd.,

-     istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1.  Podaci o dobru

Lokacija

            Istorijska građevina crkva Sv. Save u Bileći se nalazi u centru Bileće, na lokaciji koja obuhvata k.č. broj 183/14 (stari premjer), upisanoj u zk. izvod broj 564, broj posjedovnog lista 288, svojina Srpske pravoslavne crkve, Zahumsko-hercegovačka eparhija, k.o. Bileća, Opština Bileća, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

            Nacionalnom spomeniku se pristupa sa zapadne strane.

            Glavna osovina objekta crkve usmjerena je u pravcu istok - zapad sa ulazom na zapadnoj strani i oltarskom apsidom na istočnoj. 

Istorijski podaci

Prvi tragovi ljudske kulture i civilizacije na području opštine Bileća datiraju još iz mlađeg kamenog doba (neolita), o čemu svjedoče arheološki lokaliteti, još uvijek nedovoljno istraženi. Najstariji narod koji je naseljavao ovo područje su Iliri.

Administrativno, upravno i privredno sjedište cijele ove oblasti u periodu Rimskog carstva nalazilo se u selu Panik, u dolini rijeke Trebišnjice, poznato u literaturi pod nazivom Leusinium. Preko rijeke Trebišnjice, u neposrednoj blizini Leusiniuma, vodio je most od koga je sačuvan natpis na kom piše da je ovaj most obnovljen za vrijeme vladavine Flavijevaca od 79. do 84. godine, što, ujedno, predstavlja i prvi pisani izvor na području opštine.

            Prvi pomen Bileće kao naseljenog mjesta susrećemo u dokumentima dubrovačkog arhiva iz 1286. godine, kada se pominje pod nazivom Bilechia. Takođe, u istim izvorima i pod istim nazivom Bileća se pominje i u XIV vijeku kao važna raskrsnica puteva na srednjovjekovnom karavanskom putu. U neposrednoj blizini Bileće nalaze se ostaci srednjovjekovnog utvrđenog grada Toriča, za koji se navodi da je u XV vijeku pripadao porodici Pavlovića.

Bileća je potpala pod osmansku vlast 1466. godine.

Odlukom Berlinskog kongresa 1878. godine Bileća je ušla u sastav Austrougarske monarhije. U tom periodu je izgrađena kasarna u Bileći.

Crkva Sv. Save u Bileći je sagrađena 1896. godine. Pisanih istorijskih podataka o objektu crkve nema.

2. Opis dobra

Prema konceptu prostorne organizacije, crkva Sv. Save u Bileći pripada tipu jednobrodne crkve sa pripratom, naosom i oltarskim prostorom.

U arhitektonskom smislu crkva je građena u eklektičkom stilu, pravougaone osnove, sa spolja trostranom, a iznutra polukružnom apsidom, jednostavnim izduženim i lučno završenim prozorima i kamenim portalom. 

Objekat crkve ima pravougaonu osnovu. Dimenzije stranica objekta, mjerene izvana, iznose oko 9,5 x 22,0 m. Na istočnoj strani se nalazi apsida koja je sa spoljne strane trostrana, a sa unutrašnje polukružna. Visina objekta, mjerena od nivoa terena do krovnog vijenca, iznosi oko 9,0 m.

Crkva ima masivne kamene zidove, debljine oko 60 cm. Zidovi su izrađeni od pravilno tesanih kamenih blokova sa cementnim fugama čija je struktura vidljiva sa spoljne strane objekta, a sa unutrašnje strane zidovi su malterisani. Na južnoj i sjevernoj fasadi objekta su izrađeni jednostavno profilisani kordonski vijenci koji dijele podužne fasade objekta na donju i gornju zonu. U donjoj zoni podužnih fasada se nalaze lučno završeni južni i sjeverni portal, a u gornjoj zoni nalazi se šest lučno završenih prozora. Prema vertikali, podužne fasade su izdijeljene sa po šest lezena (dijelovi stubova koji su vidljivi na fasadama). Lezene izlaze iz ravni fasadnih zidova za otprilike 10 cm, a njihova širina iznosi oko 60 cm. Između njih je prostor širine 2,7 m i u gornjoj zoni su smješteni prozori. Na sva četiri ugla crkve prislonjeni su tornjići kvadratnog presjeka, koji su znatno viši od zabatnog zida crkve. Tornjići su kameni i imaju piramidalni oblik ispod kog se nalaze dva naglašena kamena vijenca.

Crkva je natkrivena dvovodnim krovom. Krovna konstrukcija je drvena sa pokrovom od crijepa. Krov se završava profilisanim kamenim krovnim vijencem koji ima niz arkadica.

Trostrana apsida koja se nalazi na istočnoj strani objekta je prekrivena trostrešnim krovom čiji je pokrov crijep. Širine bočnih strana apside iznose oko 3,2 m i na sredini njihove visine je izrađen kordonski vijenac. Na istočnoj strani apside, čija širina iznosi 2,8 m, nema kordonskog vijenca, ali je na njegovoj visini postavljen lučno završen prozor.

U prostor crkve se ulazi sa zapadne strane. Tu se nalazi glavni ulazni portal crkve čije dimenzije iznose, otprilike, širina 1,5 m i visina 3,00 m. Vrata su dvokrilna, pravougaonog oblika, izvedena od masivnog drveta. Njihova visina iznosi otprilike 2,0 m. Svako krilo je izrađeno sa po četiri reljefno dekorisana polja. Vrata su bojena smeđom bojom. Iznad vrata se nalazi polukružno izvedeno nadsvjetlo visine oko 1,0 m. Portal je uokviren kamenim ramom širine oko 10 cm. Na zapadnoj fasadi, u gornjoj zoni iznad portala, nalaze se dva velika lučno završena prozora. Dimenzije ovih prozora iznose: širina je oko 115 cm i visina oko 320 m. Iznad ovih prozora, smješten u osovini između dva prozora, nalazi se okrugli prozor.

Na vrhu zabatnog zida zapadne fasade, na dijelu sljemena krova, nalazi se zvonik na preslicu. Zvonik je izrađen od dva tornjića između kojih je prostor u kom je smješteno jedno zvono sa kamenim krstom na vrhu.

Prozori na fasadama objekta su postavljeni u jednom horizontalnom pojasu.

Na sjevernoj i južnoj fasadi je postavljeno po šest prozora koji se završavaju lučno. Prozori su sastavljeni od dva dijela, donji dio sačinjavaju dvokrilni prozori pravougaonog oblika, a gornji dijelovi imaju lučni završetak. Izrađeni su od drveta. Sa spoljne strane su uokvireni kamenim doprozornicima bez profilacija. Pravougaoni dio prozora je podijeljen u osam polja i u svakom od njih je oslikan krst, a lučni dio je konstrukcijom prozora podijeljen na tri dijela i bojen bijelom, plavom i crvenom bojom.

Unutrašnji prostor crkve ima dimenzije oko 15,30 x 8,0 m. U funkcionalnom smislu prostor crkve je podijeljen na prostor priprate, naosa i oltarski prostor. Prostor naosa ima dimenzije oko 13,10 x 8,0 m, a dimenzije priprate su oko 2,5 x 8,0 m. Priprata je zidom odvojena od naosa, a iznad nje se nalazi galerija (hor). Spiralnim stepeništem, koje je smješteno u jugozapadnom dijelu priprate, dolazi se horu (galeriji), koja ima istu širinu  kao i priprata. Galerija je visoka oko 4,0 m. Oslonjena  je na dva kamena stuba između kojih se nalaze lučni prolazi. Zatvorena je kamenom ogradom. Pod je izrađen od dasaka.

Crkva ima ravnu tavanicu, a na bočnim, podužnim zidovima se nalaze lezene između kojih su smješteni prozori. Lezene se završavaju profilisanim kapitelima, a zatim se pružaju cijelom dužinom stropa, kao ojačavajuća rebra, i istovremeno dijele tavanicu na kasete. Visina stropa iznosi oko 8,5 m. 

Unutrašnje zidne površine crkve su malterisane i okrečene. Svod je bojen svijetloplavom bojom, zidovi svijetložutom, a lezene i vijenci bojeni su bijelo.

Pod u unutrašnjosti crkve je izveden sa završnom obradom od kamenih ploča.

Oltarski prostor od prostora naosa je odvojen zidanim ikonostasom. Za tri stepenika je uzdignut od prostora naosa. Čine ga tri polukružne niše. Njegova dubina iznosi oko 4,5 m. Središnje mjesto u oltaru zauzima časna trpeza.

Ikonostasna pregrada je smještena u lučni otvor između oltara i naosa crkve.

Zidne slike na ikonostasnoj pregradi i dvije zidne slike na pomenutom lučnom otvoru tokom 2004. godine izradio je Bogoljub Arsenijević.

Raspored zidnih slika na ikonostasnoj pregradi:

• donja zona posmatrano u pravcu S→J:

1.          Presveta Bogorodica – prestona ikona

2.          scena Blagovijesti:

-     sv. arhangel Gavrilo

-     Presveta Bogorodica

3.         Hristos – prestona ikona

• gornja zona posmatrano u pravcu S→J:

1.          Sv. otac Nikola

2.          Sv. Sava Srpski

3.          Sv. apostol Petar

4.          Sv. prorok David

5.          Sv. trojica

6.          Sv. prorok Solomon

7.          Sv. Vasilije Ostroški

8.          Sv. apostol Pavle

9.          Sv. Jovan Krstitelj

Iznad pomenutog lučnog otvora su simetrično urađene dvije predstave anđela sa krilima. Pored svakog anđela je ispisan natpis tamnom bojom: sv. anđeo gospodnji nebeski čin.

Arhijerejski presto i drvena pjevnica su ukrašeni umjerenim klasicističkim ukrasom.

U crkvenom dvorištu, sjeverno od crkve, nalazi se spomenik žrtvama Prvog svjetskog rata. Spomenik je napravljen u obliku stepenasto izduženog obeliska po kom su ispisana imena žrtava.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

            Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika objekat crkve Sv. Save u Bileći je upisan pod rednim brojem  80.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Nema podataka o istraživačkim ili konzervatorsko-restauratorskim radovima.

5. Sadašnje stanje dobra

Objekat crkve Sv. Save u Bileći je u dobrom stanju.

6. Specifični rizici

            Nema specifičnih rizika.

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH» br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

B. Istorijska vrijednost

(veza građevine sa značajnim događajem u istoriji)

C. Umjetnička i estetska vrijednost

iii. proporcije,

iv. kompozicija,

v.  detalj.

E. Simbolička vrijednost

i. ontološka vrijednost,

ii. sakralna vrijednost,

iii. tradicionalna vrijednost,

iv. vezanost za rituale ili obrede,

v. značaj za identitet grupe ljudi.

F. Ambijentalna vrijednost

i.   značenje u strukturi i slici grada,

iii. objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.

G. Izvornost

i.  oblik i dizajn,

ii. materijal i sadržina,

vi. duh i osjećanja.

Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija geodetske podloge,

-     foto-dokumentacija Komisije snimljena u aprilu 2006. godine

-     skica osnove prizemlja koju je snimila i izradila Komisija

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja istorijske građevine-crkve Sv. Save u Bileći nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:

2006.  Popović, Čedomir, Zena, Izvod iz monografije o Bileći (još nije objavljena, pronađena na Internetu)