Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 105/06.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 16. do 22. maja 2006. godine je donijela
O D L U K U
I
Istorijska građevina – Rustempašića kula u Odžaku, Opština Bugojno, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. broj 1599, k.o. Odžak (po novom premjeru), Opština Bugojno, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina, uključujući i prostor zaštitnog pojasa definisanog u tački III ove odluke.
Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02, 27/02 i 6/04).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, restauraciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
I zona zaštite obuhvata prostor kule definisan u tački I ove odluke. U toj zoni zaštite se utvrđuju sljedeće mjere:
- dozvoljeni su samo radovi na restauraciji i konzervaciji nacionalnog spomenika uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);
- potrebno je sprovesti statičko-konstruktivnu analizu stanja nosivih zidova kule, rekognoscirati konstruktivne i nekonstruktivne pukotine u zidu i površinska oštećenja zida, utvrditi karakter pukotina u zidovima, njihovu dubinu, širinu i smjer i utvrditi razloge njihovog nastajanja, ispitati stanje konstrukcije, izvršiti geomehanička ispitivanja ukoliko to bude bilo potrebno, te izraditi elaborat statičko-konstruktivne sanacije kule sa predlogom mjera;
- radi aktivne zaštite nacionalnog spomenika, koji trenutno nema nikakvu funkciju, moguća je adaptacija objekta u smislu revitalizacije njegove namjene. Ova mjera ne smije ni u kom slučaju da ugrozi nacionalni spomenik, a što treba da se riješi u okviru projekta tako što će se davanjem funkcije objektu produžiti život i obezbijediti čitljivost interpolisanja (dozvoljene su manje promjene u enterijeru prostorija, uklanjanje naknadno dodatih, postojećih pregrada u prostorijama soba na prvom i drugom spratu kule).
II zona zaštite se nalazi na prostoru definisanom u tački 1 stav 2 ove odluke i obuhvata prostor sjeverno od kule, površine oko 5,50 x 11 metara, koji se spaja sa kulom. U toj zoni zaštite se utvrđuju sljedeće mjere:
- moguća je obnova nekadašnjeg prizemnog objekta na njegovim temeljima, koji je bio dio kasnije razvojne faze kule, a što mora da bude samo u slučaju revitalizacije namjene nacionalnog spomenika. Ova obnova mora da bude u skladu sa arhitektonskom kompozicijom nacionalnog spomenika.
U zaštitnom pojasu definisanom na karti, koja je sastavni dio ove odluke, utvrđuju se sljedeće mjere:
- dozvoljava se eventualno arheološko istraživanje lokaliteta s ciljem pronalaženja originalnih struktura ogradnih zidova oko nekadašnjeg rezidencijalnog kompleksa kula i odžaka Rustempašića,
- na katastarskim parcelama unutar prostornog obuhvata zaštitnog pojasa nacionalnog spomenika sopstvenicima se omogućava sanacija postojećih i izgradnja novih objekata koji svojim izgledom, veličinom, upotrijebljenim materijalima i prostornim odnosima prema postojećim objektima, a naročito prema objektima koji su proglašeni nacionalnim spomenikom, ne smiju da ugroze ambijentalne vrijednosti prostornog obuhvata nacionalnog spomenika,
- nije dozvoljena izgradnja privrednih objekata,
- zabranjeno je odlaganje svih vrsta otpada, kamena, zemlje, jalovine i drugih krutih i tečnih materija i materijala.
Svi radovi na zaštiti, bez obzira na njihovu vrstu i obim, moraju da budu realizovani na osnovu prethodno pribavljenog odobrenja nadležnog ministarstva i stručno nadziranje nadležne službe zaštite.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.
V
Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VI
Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite, opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web- stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) se briše nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 159.
X
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 06.1-2-211/05-5
17. maja 2006. godine
Sarajevo
Predsjedavajuća Komisije
Ljiljana Ševo
O b r a z l o ž e nj e
I – UVOD
Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je donijela odluku o stavljanju Rustempašića kule u Odžaku na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod rednim brojem 159.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U toku vođenja postupka izvršen je uviđaj u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije,
- podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i radovima na dobru itd.,
- uviđaj u sadašnje stanje objekta,
- kopiju katastarskog plana,
- istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.
Na osnovu uviđaja u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
U plodnoj Skopaljskoj dolini, koja se proteže (27 kilometara po dužini, prosječna širina 4,5 km) od Gornjeg Vakufa-Uskoplja preko Bugojna do Donjeg Vakufa, na polovini puta između Gornjeg Vakufa-Uskoplja i Bugojna, od mjesta Vrbanja se odvojenim putem dugim 4 km dolazi do mjesta Odžak, izgrađenog na desnoj obali Vrbasa. Na udaljenosti od oko 200 metara, sjeverozapadno od džamije, smještene u današnjem centru Odžaka, izgrađena je Rustempašića kula.
Istorijski podaci
Nekropole stećaka u Šušljicima(1), stećci u Gračanici(2) i Susid grad(3), lokaliteti koji se nalaze u bližoj okolini Odžaka, svjedoče o postojanju srednjovjekovnih naseljenih mjesta. U godinama nakon turskih osvajanja Bosne (1463. godine) Skopaljska dolina potpada pod njihovu vlast. U tom periodu Uskoplje je teritorijalno predstavljalo veću nahiju, koja se prostirala dolinom gornjeg Vrbasa, sa lijeve i desne strane rijeke, kojoj su pripadala i tri zatečena srednjovjekovna grada: Susid, Vesela Straža i Prusac zajedno sa trgom u Gračanici(4). Od početka Vesela Straža je bila napuštena, Susid grad gubi značaj, a od kraja 16. vijeka Prusac je bio politički i kulturni centar Skopaljske župe i zvanično sjedište nahije(5) od 1580. do 1878. godine, Gornji Vakuf i kasnije Bugojno predstavljali su zanatske centre, a Donji Vakuf, Odžak i Jemanlići su bili sjedište feudalaca(6).
Rustempašića kule(7) su sagrađene krajem 17. vijeka. Braća Rustem-paša Skopljak(8) i Ali-paša Skopljak su došli na prostor koji će se kasnije nazvati Odžakom iz nekog obližnjeg mjesta iz Skopaljske(9) doline. Nešto kasnije potomci Rustem-paše prozvaće se Rustempašići: Rustem-pašin sin, Gazi Ahmed-paša, 1717. godine će se prozvati Rustempašićem. Potomci Ali-paše Skopljaka prozvaće se Alipašići sve do prve polovine 19. vijeka, kada će se prozvati Sulejmanpašići, prema imenu Sulejman-paše Skopljaka. Iz porodica Rustempašića i Sulejmanpašića potiču dva bosanska vezira, jedan beglerbeg i pet kliških sandžak-bega, a svakako, dvije najpoznatije ličnosti su Ahmed-paša Rustempašić(10) i Sulejman-paša Skopljak(11).
Kao i kod mnogih(12) drugih kula na teritoriji Bosne i Hercegovine, nadahnuće za njihovo arhitektonsko-likovno oblikovanje baštinjeno je od starijih rezidencijalnih kula srednjovjekovnog plemstva podizanih u sastavu utvrđenih gradova.
Prvo je sagrađena Gazi Ahmed-pašina kula. Nju je bio sagradio Rustem-paša (Ahmed-pašin otac): bila je visoka 15 metara i imala je tri sprata. U njenom podrumu se nalazio i bunar sa pitkom vodom, prizemlje kule je bilo kameno, spratovi su bili sagrađeni od drveta, a njeno drveno krovište bilo je pokriveno šindrom. Ta kula je zapaljena 1831. godine, u vrijeme Gradaščevićevog “pokreta za autonomiju”(13).
U njenoj neposrednoj blizini sagrađena je u isto vrijeme druga Rustempašića kula, koja je opstala do danas.
U prostranom, nekada kaldrmisanom, dvorištu u blizini kula bili su sagrađeni odžaci(14) za stanovanje, a taj cijeli rezidencijalni kompleks je bio ograđen kamenim zidom visokim tri metra(15). Danas se sačuvao samo dio zida, dužine oko 10 metara, postavljenog u pravcu sjever-jug, koji se naslanja na južni zid Rustempašića kule(16). Širenjem porodica, odnosno povećavanjem broja stanovništva, te zbog nedostatka potrebnog prostora za građenje kuća unutar zidova, grade se stambeni objekti i van utvrđenog prostora, a naselje koje se formira, prema odžacima unutar zidova, dobija naziv Odžak.
Stotinjak metara jugoistočno od nekadašnje glavne kapije se nalazio han(17). Niže od hana, na udaljenosti od oko 200 metara, jugoistočno od Rustempašića kule, prije 1754. godine izgrađena je džamija(18).
Posljednja sagrađena kula u Odžaku je kula Sulejmanpašića. Izgrađena je krajem 18. vijeka, a bila je zapaljena dva puta(19): 1814. godine i 1831. godine. Situaciono, izgrađena je oko 350 metara istočno od postojeće Rustempašića kule i nalazila se, u vrijeme kada je građena, van zidina koje su opasavale odžake i kule Rustempašića.
Prema podacima iz rada Alije Bejtića, ispod Sulejmanpašića kule bio je izgrađen “neobično veliki ahar”(20).
Promjenom društveno-političkih i ekonomskih prilika u austrougarskom periodu Odžak je izgubio pređašnji značaj. Austrougarska uprava Bosnu je podijelila na 6 okruga, koji su se dijelili na srezove i ispostave. Srezovi se dijele na opštine, a one na mahale i zaseoke. U tom periodu Odžak je ušao u sastav Bugojanskog sreza(21) i imao je status seoske opštine. U to vrijeme porodica Rustempašić, osim Husref-efendije Rustempašića(22), koji je živio u Rustempašića kuli u Odžaku, nije imala značajnijeg udjela u političkom, kulturnom i obrazovnom životu. S druge strane, porodica Sulejmanpašića održava status bogatih begovskih porodica i svoje posjede zadržava sve do kraja Prvog svjetskog rata.
Austrougarska vlast je vršila popise stanovništva prema kojim: 1879. u Odžaku ima 55 kuća i 67 stanova u kojima živi 296 stanovnika; 1885. u Odžaku imaju 54 kuće i 56 stanova u kojima živi 276 stanovnika; 1895. u Odžaku imaju 52 kuće i 50 stanova u kojima živi 228 stanovnika; 1910. u Odžaku ima 47 kuća i 40 stanova u kojima živi 257 stanovnika. Iz ovih popisa može da se zaključi da se broj kuća i stanova u Odžaku, kao i broj njegovih stanovnika smanjivao zbog iseljavanja stanovništva Odžaka u Bugojno, Gornji Vakuf i Tursku(23).
Neposredno pred II svjetski rat u Odžaku su živjeli potomci starosjedilačkih porodica Sulejmanpašića i Rustempašića, dvije porodice Mandžića i jedna porodica Ždralovića (doselili su se iz sela Ždralovići kod Prusca). U tom periodu u Rustempašića kuli je živio Ali-beg Rustempašić(24).
Kula je danas privatna svojina Semina Rustempašića(25).
2. Opis dobra
Kula pripada rezidencijalnom tipu feudalnih kula (ili «spahijskih» kula, kako ih prof. Hamdija Kreševljaković u svom radu još naziva)(26).
Prvobitno kula je bila namijenjena za smještaj vojske i posluge, a tek u 19. vijeku kula je bila prilagođena stambenoj namjeni(27).
Kula ima kvadratnu osnovu čije su dimenzije stranice od oko 8 metara(28). Do pod krov kula je visoka otprilike 15 metara. Zidana je od kamena krečnjaka: vertikalni uglovi kule su rađeni provezanom blokovskom vezom od pravilnih klesanaca (na uglovima objekta se vide blokovi dužina oko 70-100 cm, dužine i visina otprilike 35-50 cm), od pravilnih klesanaca rađeni su prozorske šembrane i okviri vrata, lica zidova su rađena od pritesanog kamena. Ugaoni kamenovi klesanci su obrađeni finom zubljom, a sve fasade su bile malterisane. Kula ima podrumsku etažu, iznad koje se nalaze tri etaže (prizemlje, I sprat i II sprat) prilagođene stanovanju. Iznad II sprata je izgrađena posljednja etaža kule (III etaža), čija je tavanica izvedena «na kameni ćemer», u formi bačvastog kamenog svoda iznad kog je postavljena šatorasta drvena krovna konstrukcija pokrivena bakrenim limom.
U kulu se ulazi kroz hrastova, izvana gvožđem okovana, vrata. Spoljni zidarski otvor ima lučno zasveden završetak(29) i gabaritne mjere 81x165 cm (širina x visina otvora mjerenog od poda to tjemena otvora). U podrumsku etažu, na sjevernom zidu, uz sami njegov spoj sa istočnim zidom kule, naknadno, i u novije vrijeme, probijen je otvor širine oko 120 cm(30).
U prizemlju, na prvom i drugom spratu kule, nalazili su se, izvorno, hodnik (dimenzije hodnika: u prizemlju 262x607 cm; na prvom spratu 243x620 cm, na drugom spratu 259x620 cm), u kom je uz sjeverni zid smješteno drveno stepenište za vertikalnu povezanost etaža, i po jedna oveća prostorija (dimenzije prostorije: u prizemlju 345x620 cm, na prvom spratu 366x620 cm, na drugom spratu 344x620 cm) koje su odijeljene zidom debljine oko 15 cm. Rezultati prilagođavanja kule stambenoj funkciji se očituju u dijeljenju veće prostorije na prvom (prostor uz istočni zid je skraćen doziđivanjem banjice-garderobe širine oko 110 cm) i drugom spratu (prostor podijeljen zidom na dvije manje sobe), te skraćivanju hodnika na drugom spratu (ubačena prostorija banjice kojoj se pristupa iz sobe). Svijetle visine prizemlja, prvog i drugog sprata kule iznose cca 247 do 250 cm.
Posljednja etaža kule je zasvedena bačvastim kamenim svodom (debljina svoda oko 25 cm). Svod se oslanja na istočni i zapadni zid, strijela svoda iznosi oko 286 cm (mjereno od poda do tjemena- unutar prostorije). Za razliku od tri etaže ispod nje, unutrašnji prostor etaže, čija je tavanica izvedena «na kameni ćemer», osvijetljen je veoma škrtim prirodnim osvjetljenjem koje dolazi preko dva otvora(31): jednog na sjevernom zidu, sa završetkom u obliku prelomljenog luka, čije unutrašnje zidarske mjere otvora iznose 47 (osnovica) x58 cm (od osnovice do strijele luka), visine parapeta od oko 167 cm (mjereno od poda do osnovice otvora), te drugog u južnom zidu sa završetkom u obliku plitkog luka, čije unutrašnje zidarske mjere otvora iznose 43 (osnovica) x 30 cm (od osnovice do strijele luka), visine parapeta od oko 113 cm (mjereno od poda do osnovice otvora). U ovoj prostoriji su se nalazili topovi, a kroz otvore su se ispaljivali hici iz topova. Na ovu etažu se penje strmim drvenim ljestvama (imaju samo 8 stepenika), a preko otvora (pozicionisanog uz sjeverni zid kule) u svodu može da se popne u tavanski prostor.
Zidovi kule su zidani sa blagim zakošenjem ravni zidova prema unutra (u odnosu na vertikalnu ravan(32)), a posmatrano po etažama, imaju debljine koje se respektivno, posmatrano od prve do posljednje etaže, umanjuju: u podrumu njihova debljina je 95 cm, u prizemlju 91 cm, na prvom spratu 87 cm, na drugom spratu 83 cm, a na posljednjoj etaži («na kameni ćemer») imaju debljinu od otprilike 67 cm(33).
Na južnom zidu kule se nalazi 6 prozora sa demirima od kovanog gvožđa, a na zapadnoj strani 5 prozora. Posmatrajući te fasade, interesantno je naglasiti da prozori etaža, superponisani jedni drugima, ne leže u istim vertikalnim osovinama. Svi navedeni prozori izvana imaju pravougaoni zidarski otvor (svijetle mjere spoljnih zidarskih mjera variraju: u prizemlju 60x75 cm, na prvom spratu 60x60 cm, na drugom 60/71, 60/77 do 56/70 i 55/75 cm) uokviren kamenim šembranama(34), a unutrašnji zidarski otvori imaju formu sa prelomljenim lukom (svijetle mjere unutrašnjih zidarskih mjera osnovica/strijela variraju: u prizemlju 90/135 cm, na prvom spratu 80/110, 86/114 cm, na drugom 81/117, 84/126 do 83/116 i 85/135 cm).
U približnom nivou(35) prozora I etaže kule, u sjevernom, istočnom i južnom zidu su napravljena po dva otvora-puškarnice «mazgale(36)», a u zapadnom zidu etaže I sprata je napravljena samo jedna puškarnica(37). Ove puškarnice su danas sa spoljnih strana zazidane kamenom, ali su njihovi tragovi vidljivi. Unutrašnje zidarske mjere otvora puškarnica iznose oko 32 (širina) x 37 cm (visina u tjemenu-unutrašnji otvor je blago zasvođen), a sama puškarnica ima konstrukciju sasvim prilagođenu njenoj prvobitnoj funkciji: ako napravimo horizontalni presjek kroz puškarnicu, primijetićemo da otvori puškarnice imaju oblik slova «Y» (38).
U približnom nivou(39) prozora drugog sprata kule, u istočnom, južnom i zapadnom zidu napravljena su po dva otvora-oveće puškarnice, a u sjevernom zidu drugog sprata napravljen je samo jedan takav otvor – puškarnica. Ove puškarnice imaju veće unutrašnje zidarske mjere u poređenju sa puškarnicama prvog sprata, a i geometrijski oblik unutrašnjeg zidarskog otvora je drugačiji: petougaonik čija baza ima dužinu oko 42 do 45 cm, bočne stranice su vertikalne, međusobno paralelne i imaju visinu od otprilike 25 do 30 cm, gornje stranice su kose, uglavnom simetrične, i imaju dužinu oko 32 do 37 cm a visina petougaonika od baze do tjemena je otprilike 50 do 52 cm. Zasvedene su prelomljenim svodom. Spoljni izgled ovih otvora je veoma dekorativan: sa gornje strane natkriveni su monolitnim komadom kamena čiji spoljni prodor ima formu polovine tetraedra, a bočne stranice otvora su naglašene konzolno izbačenim kamenim gredama sa polukružno profilisanim završecima (gledajući ih bočno, tj. sa strane). Inž. Alija Bejtić u svom radu ne opisuje ih detaljno, ali im pripisuje sljedeću funkciju: «...kroz koje bi posada u slučaju napada izvana, palila puške i sipala vrelu vodu na neprijatelja(40).» Ovakav opis ima smisla, naročito ako se uzme u obzir da se puškarnica drugog sprata nalazi u istoj vertikalnoj osovini sa ulaznim vratima u kulu, koja se nalaze na njenom sjevernom zidu(41).
Sve međuspratne tavanice imaju konstrukciju drvenog grednika. Nosive hrastove grede tavanice, presjeka oko 12x12 cm, postavljene na osovinskim razmacima od otprilike 75-77 cm, oslanjaju se na istočni i zapadni zid kule. Te grede su oslonjene cijelom debljinom oslonačkih zidova kule, a čela greda su vidljiva(42) na zapadnom i istočnom fasadnom zidu kule. U podrumu je pod od nabijene ilovače, u prizemlju, na prvom i drugom spratu su postavljeni drveni podovi od daske «postavljene na sudar», a na posljednjoj etaži je zemljani naboj. Na tavanici drugog sprata kule je postavljeno drveno šiše, a tavanice prizemlja i prvog sprata su malterisane.
Na sjevernoj fasadi kule se ocrtavaju konture dvovodnog krova prizemne građevine, gabaritnih tlocrtnih mjera oko 5,50x11 metara(43) (širina x dužina), koja je bila dograđena sa njene sjeverne strane. Prema iskazu Semina Rustempašića(44),dogradnja je bila komplementarna izmijenjenim potrebama njegovih predaka i u njoj su se nalazili: predulaz u kulu, mutvak sa ognjištem i soba za ručavanje sluga. Pogotkom granate ovaj dio je uništen i srušen u ratu 1992-1995.
Sa istočne strane kule, u nivou prizemne etaže, nalaze se vrata (izmjerene unutrašnje zidarske mjere ovih vrata su 90x170 cm), kojima se sa etaže I sprata ulazilo u klozet(45), koji je bio dograđen sa istočne strane kule. Na fotografiji iz 1941. godine(46) vidi se da se radilo o manjoj prostoriji izgrađenoj od drveta, pokrivenoj jednostrešnim drvenim krovom.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine iz Sarajeva broj 1453/50 od 28.10.1950. godine spomenik je pravno zaštićen objekat, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Narodne Republike Bosne i Hercegovine iz Sarajeva broj 02-744-3 od 14.1.1963. godine Rustempašića kula u Odžaku, svojina Ali-bega Rustempašića, umrlog Ferhata, upisana je u Registar nepokretnih spomenika kulture.
Pod nazivom Rustempašića kula u Odžaku i rednim brojem 159 dobro se nalazi na Privremenoj listi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Nema dostupnih podataka o izvršenim restauratorsko-konzervatorskim radovima. Sopstvenik objekta je 1997. godine zamijenio oštećenu krovnu konstrukciju ( postavljeni su novi rogovi, dužine oko 7 metara, na razmaku od otprilike 70 cm) i oštećeni pokrov od šindre je zamijenjen pokrovom od bakarnog lima postavljenog na podlozi od daske colarice. Prilikom ovih radova zadržana je prvobitna drvena konstrukcija krova i prvobitna geometrija krovnog plašta sa prelomima krovnih ravni identičnim obliku krova prije ovih radova.
5. Sadašnje stanje dobra
Uopšteno gledajući, objekat je zaštićen od daljnjeg propadanja pošto su 1997. godine zamijenjeni krovna konstrukcija i pokrivač krova, te više nije izložen štetnom dejstvu atmosferske vode(47).
Na istočnom, južnom, te djelimično zapadnom zidu vidljive su vertikalne konstruktivne pukotine (naročito na južnom i istočnom zidu) koje se protežu kroz sve etaže. Pukotine su najšire na južnoj fasadi, otprilike 1-2 cm, i oslabljuju građevinu, naročito u slučaju zemljotresa, ali direktno ne ugrožavaju stabilnost objekta.
Pošto je objekat već duže vremena van bilo kakve funkcije, unutrašnjost objekta je u prilično zapuštenom stanju: podovi, malterisane površine i mobilijar. Dalje, vidljivi su tragovi različitih vodovodno-kanalizacionih instalacija koje nagrđuju utisak o objektu.
6. Specifični rizici
Objekat trenutno nema nikakvu namjenu i neuslovan je za stanovanje, pa sopstvenik objekta u njemu ne živi.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
Vremensko određenje
(dobra nastala od praistorije do kraja XX vijeka)
Istorijska vrijednost
(veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)
Umjetnička i estetska vrijednost
i. kvalitet obrade,
ii. kvalitet materijala,
iii. proporcije,
iv. kompozicija,
v. vrijednost detalja,
vi. vrijednost konstrukcije.
Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
i. materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima,
ii. svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,
iii. svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.
Simbolička vrijednost
i. tradicionalna vrijednost,
ii. značaj za identitet grupe ljudi.
Ambijentalna vrijednost
i. odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,
ii. značenje u strukturi i slici grada,
iii. objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.
Izvornost
i. oblik i dizajn,
ii. materijal i sadržina,
iii. tradicija i tehnike,
iv. položaj i smještaj u prostoru,
Sastavni dio ove odluke su foto-dokumentacija i grafički prilozi navedeni u popisu priloga kako slijedi:
- Imovinsko-pravna dokumentacija
o Karta sa prostornim prikazom zona zaštite,
o Rustempašića kula, kopija katastarskog plana, k.č. broj 1599, k.o. Odžak, broj plana 9, mjerilo 1:2500, koju je izdala 17.8.2005. godine Opštinska geodetska uprava Bugojno, Opština Bugojno, Srednjobosanski kanton, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina,
o Rustempašića kula, zemljišnoknjižni izvod k.č. broj 67/2, katastarska opština Gornji Odžak, nar. br. 2269/05, br. zk. uloška 1566, koji je izdala 17.8.2005. godine Zemljišnoknjižna kancelarija Opštinskog suda u Bugojnu, Srednjobosanski kanton, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina,
o Rustempašića kula, izvod iz posjedovnog lista broj 521/06, parcela broj 1599 (po novom premjeru), k.o. Odžak, koji je izdala Opštinska služba za imovinsko-pravne, stambeno-komunalne, geodetsko-katastarske i poslove urbanizma, Opština Bugojno, Srednjobosanski kanton, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina, 16.8.2005. godine pod brojem 05-30-3/2106,
o Rješenje Zavoda za zaštitu spomenika kulture Narodne Republike Bosne i Hercegovine iz Sarajeva br. 02-744-3 od 14.1.1963. godine o zaštiti Rustempašića kule u Odžaku.
- Fotografije nekadašnjeg stanja (izvori: iz knjiga navedenih u spisku korišćene literature)
- Fotografije objekta snimljene 17.8.2005. godine (snimio: arhitekta Emir Softić)
- Skice - snimci postojećeg stanja-tlocrti etaža Rustempašića kule (arhitektonske skice sa osnovnim kotnim mjerama, 17.8.2005. godine izmjerio i napravio : arhitekta Emir Softić)
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja istorijske građevine - Rustempašića kule u Odžaku kod Bugojna nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:
1900. Bašagić, Safvet-beg, Kratka uputa u prošlost Bosne i Hercegovine: (od g. 1463-1850) / Safvet-beg Bašagić-Redžepašić (Mirza Safvet), Sarajevo.
1931. Bašagić, Safvet-beg, Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj carevini, Zagreb, 1931.
1941. Bejtić, Alija, Odžak na Vrbasu, El-Hidaje, Sarajevo.
1954. Kreševljaković, Hamdija, Kule i odžaci u Bosni i Hercegovini, «Naše starine», II, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
1990. Klaić, Vjekoslav, Povijest Bosne / Vjekoslav Klaić; [priređivač i autor pogovora Dubravko Lovrenović], «Svjetlost», Sarajevo, 1990.
1995. Isaković, Alija, Rječnik bosanskoga jezika, Sarajevo.
2001. Kico, Ahmed, Nastanak, razvoj i vakifi Gračanice Skopaljske, Godišnjak 2005, str. 291-310, «Preporod» Bugojno, Bošnjačka zajednica kulture «Preporod», Opštinsko društvo Bugojno.
2004. Hadžibegović, Iljas, Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu između 19. i 20. stoljeća, Historijske monografije 1, Institut za istoriju u Sarajevu.
2005. Rustempašić, Selma, Odžak i najpoznatije porodice Rustempašići i Sulejmanpašići, Godišnjak 2005, str. 275-290, «Preporod» Bugojno, Bošnjačka zajednica kulture «Preporod», Opštinsko društvo Bugojno.
2005. Drino, Dževad, Granica i naselja nahije Uskoplje, Godišnjak 2005, str. 171-198, «Preporod» Bugojno, Bošnjačka zajednica kulture «Preporod», Opštinsko društvo Bugojno.
(1) Nekropola stećaka sa 23 očuvana stećka, na 1.050 metara nadmorske visine, 4 km udaljenosti, sjeveroistočno od Odžaka.
(2) Mjesto 2 km udaljeno od Odžaka. Razvilo se od nekadašnjeg srednjovjekovnog trga i podgrađa tvrđave Susid. Pominje se 1444, te u turskim defterima 1469, 1574. i 1604. godine (Dževad Drino, Granica i naselja nahije Uskoplje, Godišnjak 2005, “Preporod” Bugojno, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod”, Opštinsko društvo Bugojno, str. 179).
(3) Tvrđava iznad sela Gračanica, sagrađena na uzvisini u kanjonu rječice Bunte i u blizini sela Kordići. Godine 1800. u tvrđavi je bilo 5 mustahfiza, dizdar i ćehaja trđave. Tvrđava je napuštena prije 1833. godine (Dževad Drino, Granica i naselja nahije Uskoplje, Godišnjak 2005, “Preporod” Bugojno, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod”, Opštinsko društvo Bugojno, str. 188, 197).
(4) Iljas Hadžibegović, Bosanskohercegovački gradovi na razmeđu između 19. i 20. stoljeća, Historijske monografije 1, Institut za istoriju u Sarajevu, 2004, str. 260.
(5) Nahija Uskoplje je bila u sastavu Kliškog sandžaka od osnivanja 12. marta 1537. godine (Dževad Drino, Granica i naselja nahije Uskoplje, Godišnjak 2005, “Preporod” Bugojno, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod”, Opštinsko društvo Bugojno, str. 171).
(6) Ahmed Kico, Nastanak, razvoj i vakifi Gračanice Skopaljske, Godišnjak 2005, “Preporod” Bugojno, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod”, Opštinsko društvo Bugojno, str. 295-296.
(7) Ukupno se pominju tri kule Rustempašića:
Zapadno od postojeće Rustempašića kule postojala je još jedna, starija kula: “…Uz ovu kulu, na njenoj zapadnoj strani, raspoznaje se u zemlji trag još jedne starije kule Rustempašića, na čijoj se srijedi doskora raspoznavaše i trag zdenca sa vodom,…” (Alija Bejtić, Odžak na Vrbasu, El-Hidaje, Sarajevo, 1941, str. 66).
“Nekada su u Odžaku bile dvije kule Rustempašića, a imali su i jednu kulu u Kordićima pored Susida. …” (Selma Rustempašić, Odžak i najpoznatije porodice Rustempašići i Sulejmanpašići, Godišnjak 2005, “Preporod” Bugojno, Bošnjačka zajednica kulture “Preporod”, Opštinsko društvo Bugojno, 2005, str. 281).
(8) “…O precima današnje porodice Rustempašić se može govoriti tek od 1683. godine kad je Rustem-paša Skopljak bio namjesnik u Karamaniji, a godine 1689. muhafiz Sofije gdje je i umro. Njegova genealogija potomaka je potpuno utvrđena. Zna se da je njegov brat Ali-paša 1694. godine bio na dužnosti hercegovačkog sandžaka. Rustem-pašin sin Gazi Osman-paša bio je, takođe, na istaknutom mjestu u Bosanskom ejaletu, kao i njegov sin Ibrahim paša. …”( Selma Rustempašić, 2005, str. 278).
(9) “… što potvrđuje i njihov nadimak – Skopljak” (Selma Rustempašić, 2005, str. 287).
(10) Godine 1717. bio je muhafiz tvrđave Novi, a 1725. je imenovan hercegovačkim sandžak-begom. Početkom 1727. na osmansko-perzijskoj granici ponovo je izbio jedan od brojnih međusobnih ratova. Bosna je morala da opremi i pošalje na perzijsko ratište 5.200 spahija i drugih vojnika. Oni su aprila 1727. pod komandom hercegovačkog sandžaka Gazi Ahmed-bega Rustempašića i njegovog sina kliškog sandžaka Rustem-bega otišli put Perzije, da bi ugušili pobune u pokrajinama Hamadan i Isfahan. Godinu dana kasnije, aprila 1728, od te se vojske u Bosnu vratilo svega pet stotina bolesnih i iscrpljenih ljudi. Godine 1728. Ahmed-beg Rustempašić je imenovan vezirom Bosanskog ejaleta. Godine 1730. imenovan je za beglerbega Rumelije, a umro je na položaju muhafiza Niša 1732. godine (Selma Rustempašić, 2005, str. 278-279).
(11) Carskim beratom 1804. postavljen za beglerbega Ćustendila. Godine 1808. postavljen za mutesarifa Kliškog sandžaka, te iste godine za kajmekana tadašnjeg bosanskog vezira Ali-paše Derendelije. Odigrao značajnu ulogu u slamanju I srpskog ustanka (zapovijedao vojskom koja je ponovo osvojila Beograd). Nakon toga bio je postavljen na položaj vezira Bosanskog pašaluka u Travniku. Godine 1818. opozvan je sa mjesta bosanskog vezira i postavljen na funkciju vezira u Solunu, gdje je i umro. Ukopan je na Kosovu Polju. Njegovi sinovi: Ćor-Mustafa-paša, Ibrahim-beg i Osman-paša (bio posljednji vezir Bošnjak u Bosni) su, takođe, obnašali visoke funkcije u Bosanskom ejaletu (Selma Rustempašić, 2005, str. 279-281).
(12) “…Takvih objekata, koji u arhitektonskom pogledu zaslužuju posebnu pažnju, bilo je nekada do preko tri stotine, na području Bosne i Hercegovine.…”( Hamdija Kreševljaković, Kule i odžaci u Bosni i Hercegovini, “Naše starine”, II, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1954, str. 71).
(13) Selma Rustempašić, 2005, str. 281.
(14) “…Ali kako te kule daju malo prostora za stanovanje, građene su u tu svrhu posebne zgrade u neposrednoj blizini kule, tzv. odžaci ili konaci. … Kule su se dizale u vis, a odžaci su se sterali u širinu. Kula je uvijek građena na više spratova, a odžaci (konaci) su redovito jednospratne zgrade. Osnovica kule je s vrlo malom iznimkom kvadrat, rjeđe pravokutnik, a u odžaka uvijek pravokutnik. … Kule su građene od kamena, a odžaci od kamena, ćerpića i drveta. …” (Hamdija Kreševljaković, 1954, str. 71).
(15) “…Po kazivanju Tahira Rustempašića, 72-godišnjeg ekonomiste u penziji sa kojim sam razgovarala u više navrata zadnjih par mjeseci, ove dvije kule i odžaci bili su opasani debelim kamenim zidovima visokim tri metra, a širine do devedeset centimetara. Kameni zidovi su bili pokriveni šindrom. Tahir se veoma dobro sjeća ostataka ovog zida. Do danas je sačuvan samo mali dio zida do mjesta gdje se nekad nalazila glavna kapija. U zidu su inače bile dvije kapije, glavna i teretna kapija za potrebe vojske. Prema kazivanju Azemine Rustempašić, službenice u penziji, sa kojom sam takođe više puta razgovarala, glavna kapija bila je od željeza i na njoj je bila velika halka koja se zadržala sve do četrdesetih godina prošlog stoljeća. …” (Selma Rustempašić, 2005, str. 277).
(16) Evidentirano 17. avgusta 2005. godine, prilikom obilaska lokaliteta nacionalnog spomenika (op. E. Softić).
(17) Zapravo, u svom radu Selma Rustempašić ga pominje kao ahar (=konjušnica; Alija Isaković, Rječnik bosanskoga jezika, Sarajevo, 1995, str. 5), ali se, na osnovu opisa navedenog kasnije, može da zaključi da se radi o hanu. Prema Aliji Isakoviću, “Ako se kaže ahar-odaja onda ima značenje samo: gostinjska soba” (op. E. Softić).
“…Građen je kao utvrda opasana debelim zidom, a služio je kao konačište za putnike namjernike. Boravak u aharu bio je besplatan tri dana za putnika i njegovu pratnju. Ahar je bio dug trideset, a širok deset metara i bio je na dva sprata. Prvi sprat ahara bio je od tesanog kamena i služio je kao prostorija za smještaj konja. Na drugom spratu koji je bio građen od drveta nalazile su se prostorije prilagođene za putnike. Na južnoj strani ahara nalazile su se puškarnice. I danas su vidljivi ostaci ahara, a na dijelu zida je napravljena porodična kuća koja sad pripada Ibrahimu Rustempašiću” (Selma Rustempašić, 2005, str. 277-278).
(18) U svom radu Odžak na Vrbasu inž. Alija Bejtić o džamiji piše: ”… Naprijed smo pomenuli da se u Odžaku od starina, osim dviju kula, nalazi i jedna džamija sa kamenom munarom. Nutarnjost džamije je izrađena više skromno, a do ulaza je povelik, ali jednostavan trijem. Džamijski harem je ograđen debelim kamenim zidom, a ulaz u harem je presveden u vidu polukruga kamenim tesanikom. U desnom kraju harema je mekteb, koji je iz novijeg vremena. Za džamiju Sulejmanpašići tvrde da ju je sagradio Sulejmanpaša Skopljak, a njegovi sinovi da su načinili trijem i zid oko harema. Za ovu drugu tvrdnju ne znam, da li je sigurna (možda i jest?) ali za onu prvu, da je, naime, džamiju gradio Sulejmanpaša Skopljak, bit će prije da je pogreška. Evo zašto. Uz džamiju, između ostalih grobova nalazi se i jedan ženski s nadgrobnim natpisom i oznakom 1168. godine po Hidžri, a to je 1754.-5. godina po Isa a.s. Kao neko pravilo, skoro bez izuzetka, može se usvojiti činjenica, da su grobovi oko džamija nastajali tek poslije osnutka tih džamija. A i da je u Odžaku bio puki slučaj, da su ti grobovi postojali prije osnutka džamije, sumnjam, da bi se nadgrobni spomenik sa natpisom iz 1168. (1754.-5.) godine mogao očuvati čitav dok se je džamijska zgrada izvela, tim manje što se taj grob nalazi tik same džamije. Po svemu se čini da je džamija sagrađena do 1754. godine, a Sulejmanpaša Skopljak, kad uzmemo u obzir da je umro 1818. u visokoj starosti, mogao se je tek roditi, ili je pak bio u ranoj mladosti” (Alija Bejtić, Odžak na Vrbasu, El-Hidaje, broj 2-3, Sarajevo, 1941, str. 69).
(19) “…Vrli starac Mehmedbeg Rustempašić pričao mi je, da je ta kula dva puta gorjela, što se potpuno sa historijom slaže. Bez ikakve sumnje prvi požar zadesio je kulu godine 1814. za vrijeme bosanskog vezira zloglasnog Alipaše Derendelije. Tada su Sarajlije zajedno sa Visočanima u jednom sukobu, u Pirotu kod Travnika porazili vezira Alipašu, na čijoj strani stajahu Sulejmanpašići, te davši se u potjeru za njima nešto Sarajlija i Visočana sađoše do u Odžak i zapališe im kulu. Drugi, još katastrofalniji požar desio se je 1831. g. u danima pokreta Husejin-kapetana Gradaščevića protiv reformi sultana Mahmuda II. Kad je Husejin-kapetan sa ustašama unišao u Travnik i uhvatio vezira Ali Namik-pašu, budući da su sinovi Sulejman-paše Skopljaka i ovom prilikom stajali uz bok travničkog vezira i na strani sultanovih reforama, otpornici tjerajući Sulejmanpašiće dospješe čak u Odžak i nemilosrdno im popališe dvore. Odžačani su se tom zgodom veoma iznenadili. Zato Sarajlije pustiše telala da po Odžaku razglasi, da oni neće nikome ništa, do li Sulejmanpašićima. Još se i danas često priča o Odžaku, kako su žene prilikom toga napada metale u prozore kule dušeke i jorgane da ih puščani meci ne bi dostigli. Nakon što su Sarajlije i Visočani popalili kulu i konak, i tim ogromnu štetu Sulejmanpašićima nanijeli, te se zaputili prema Travniku, pod gorom Vranicom ih dočekaše Srbi, kmeti Sulejmanpašića, i na tom im mjestu mnogo jada zadadoše. Nakon toga katastrofalnog požara kula nije više renovirana, nego je Sulejmanpašići napustiše, te niže nje sagradiše veću kuću bosanskog stila. Od tada je kula prepuštena nesmiljenom zubu vremena, i s kule kamen po kamen pada, dok se ona najposlije sa zemljom ne sravni. …” (Alija Bejtić, 1941, str. 68).
U pokretu Husein-kapetana Gradaščevića za autonomiju Bosne aktivno su učestvovali i Gornjovakufljani i svi su bili uz Gradaščevića osim bega Sulejmanpašića iz Odžaka, čija su imanja tad opustošena.
(20) “…Odmah ispod ove kule stajao je u svoje vrijeme i neobično veliki ahar. Ako je vjerovati pričanju mještana, da se je protezao od brijega do brijega, gdje oni u zemlji pokazuju i širinske temelje, onda je dužina toga ahara – konaka iznosila ništa manje nego 120, a širina 40 metara. Dijelio se je u tri dijela. U prvom dijelu ahara, desno od kule, stanovala je begovska posluga, a pod tim dijelom u prizemlju bijahu i magaze. Druga trećina ahara služila je kao musafirluk (svratište) za putnike. Ispod ovog i prvog dijela ahara, uprav gdje se oni sastaju, bješe od zapada prema istoku toliki prolaz, da su tuda prolazila puna kola sijena. U zadnjoj trećini ahara bio je ženski harem. U ahar su vodila dva ulaza i to jedan sa jedne, a drugi s druge širinske strane njegove. Uz ulaze stajale su velike i neobično jake stepenice. Stari Mehmedbeg pripovijeda, kako je neki Arifbeg Miralem iz Jemanlića od Donjeg Vakufa, kada je sa svatovima došao u Odžak, da vodi Azeminu, kćer Mustajbega Sulejmanpašića, na konju izlazio uz te stube na gornji dio ahara. U pozadini desnog dijela ahara stajale su štale i druge nuzgredne prostorije. I aharu je onaj požar 1831. udario pečat propasti. Jedan dio napštenog ahara zapamtio je i Mehmedbeg Rustempašić i jedino se ima zahvaliti njemu, što se danas znade kakav je taj ahar bio. On priča kako se je posljednji dio toga ahara srušio uprav onda kad je on kao dijete sjedio u mektebu pred muallimom, a to je bilo nešto prije 1890. godine” (Alija Bejtić, 1941, str. 68-69).
(21) Obuhvatao je cijelu Skopaljsku dolinu.
(22) Bio je 1898. šerijatski sudija u Bugojnu.
(23) (Selma Rustempašić, 2005, str. 284-287.)
(24) (Alija Bejtić, 1941, str. 63-65.)
(25) Sin Šemse Rustempašića (prema zk. izvodu, nar. br. 2269/05, br. zk. uloška 1566, koji je izdala 17.8.2005. godine Zemljišnoknjižna kancelarija Opštinskog suda u Bugojnu).
(26) “ …Osim kula feudalne gospode građene su takve kule i kao uredske zgrade, u kojima su sjedili kapetani i sa svojom posadom čuvali granicu. …
…Kulama su nazivane i ishodišne kuće, građene oko većih gradova, gdje su bogatiji građani ljetovali. U takvim je kulama ponekad u prizemlju staja. Osim prizemlja imali su samo jedan ili dva kata. I na takvim je kulama bilo puškarnica. Veći broj takvih kula bio je i oko Sarajeva, naročito u kraju ispod Igmana od Hrasnice do Vrela Bosne. A istim imenom zvahu se i stražarnice uz važnije drumove, i građene su na isti način kao kule feudalne gospode. …” (Hamdija Kreševljaković, 1954, str. 71-73).
(27) Selma Rustempašić, 2005, str. 281-282.
(28) Na terenu je 17. avgusta 2005. godine izmjerena dužina sjeverne stranice osnove kule u nivou prizemlja i iznosila je 7,94 metra (op. E. Softić).
(29) Strijela luka iznosi oko 23 cm.
(30) S obzirom na: veliku širinu otvora (u poređenju sa širinom otvora vrata u prizemlju), koja bi u vrijeme izgradnje kule umanjila nivo njene bezbjednosti; povezanost prizemlja sa podrumom drvenim ljestvama, preko otvora u podu pokrivenog kapkom; te njegov nepravilan oblik (s obzirom na to da je kula korišćena u ratu 1992-1995. u odbrambene svrhe, vjerovatno je tada taj otvor i probijen u podrumskom zidu); te, konačno, imajući u vidu činjenicu da inž. Alija Bejtić navedeni otvor ne pominje u svom radu, zaključak o naknadnom probijanju otvora u podrumskom zidu ima osnova (op. E. Softić).
(31) Na spoljnoj strani zida ovi otvori imaju oblik okulusa promjera oko 22 cm.
(32) Opservacija sa terena a vidljivo je i na fotografijama postojećeg stanja objekta snimljenim 17.8.2005. godine.
(33) Sve ove dimenzije su izmjerene na terenu 17. avgusta 2005. godine (op. E. Softić).
(34) Na dijelovima fasade sa koje je opao malter, u dijelu zidnog platna neposredno iznad spoljnih prozora, kamenovi su zidani u formi rasteretnog luka (op. E. Softić).
(35) Tačno izmjereno, parapetna visina (visina od kote poda do donje ravni otvora puškarnice) puškarnice iznosi oko 120 cm i očito je prilagođena antropometrijskim mjerama čovjeka-strijelca koji kroz otvor puškarnice nišani i gađa iz puške (op. E. Softić).
(36) Ovakav termin koristi prof. Kreševljaković u glavi I svoga rada (Hamdija Kreševljaković, 1954, str. 73).
(37) Opisujući Rustempašića kulu, arhitekta Alija Bejtić ove otvore naziva puškarnicama: “Sa sve četiri strane kule nalaze se po dvije oveće puškarnice, kroz koje bi posada u slučaju napada izvana, palila puške i sipala vrelu vodu na neprijatelja” (Alija Bejtić, Odžak na Vrbasu, El-Hidaje, broj 2-3, Sarajevo, 1941, str. 66).
(38) Otvor (koji sa unutrašnje strane ima gabaritne dimenzije niše od oko 32x37 cm) koji gleda prema vani, počev od dubine od oko 30-35 cm, račva se na dva kanala koji se postepeno sužavaju prema spoljnoj ravni zida. Sama čeona pozicija puškarnice, sa spoljne strane zida, zaštićena je čeonim kamenom. Ovakvim rješenjem puškarnice je, istina, smanjena preglednost strijelca unutar kule, ali je, istovremeno, veoma povećana njegova bezbjednost, a mogućnost njegovog ranjavanja hicem izvana svedena na najmanju moguću mjeru (op. E. Softić).
(39) Tačne izmjerene parapetne visine (visina od kote poda do donje ravni otvora puškarnice) puškarnice iznose: na istočnom zidu oko 112 cm; na zapadnom zidu oko 118 cm, odnosno oko 128 cm; na zapadnom zidu oko 137 cm; na južnom zidu oko 142 cm (op. E. Softić).
(40) (Alija Bejtić, 1941, str. 66.)
(41) Naime, ima i drugih tumačenja. Sopstvenik kule Semin Rustempašić te otvore opisuje kao golubarnike, za golube pismonoše. Iako je korišćenje golubova pismonoša za komunikaciju sa npr. vezirskim Travnikom, u vremenu kada je kula građena, bilo moguće i veoma poželjno u miru, a naročito u vanrednim situacijama napada na kulu, ipak je vjerovatnije da je prevashodna zadaća otvora o kojima je riječ (ima ih ukupno sedam na drugom spratu!) stavljena u funkciju puškarnica (op. E. Softić).
(42) Očito se radi o originalnim gredama kule. Konstruktivni detalj vidljivog čela grede omogućio je “pravilno disanje” grede i njeno isušivanje i, respektivno tome, drvenoj građi omogućio dug vijek trajanja (op. E. Softić).
(43) Dimenzije su očitane sa kopije katastarskog plana (k.č.broj 1599, k.o. Odžak, broj plana 9, mjerilo 1:2500) koju je izdala 17.8.2005. godine Opštinska geodetska uprava Bugojno, Opština Bugojno, Srednjobosanski kanton, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
(44) Sadašnji sopstvenik kule.
(45) Tragovi postojanja klozeta u prvobitnoj dispoziciji kule nisu vidljivi (op. E. Softić).
(46) Fotografija kule Rustempašića objavljena u radu Alije Bejtića (Alija Bejtić, 1941, str. 67).
(47) Na fotografiji sadašnjeg stanja istočne fasade vidljivi su tragovi curenja vode, počev od krovnog vijenca cijelom dužinom zida do tla, što svjedoči da je objekat, usljed nekog kvara na krovnom pokrivaču, bio izložen štetnom dejstvu oborinske vode.
|
