Status spomenika -> Nacionalni spomenik

            Objavljeno u „Službenom glasniku BiH“, broj 18/07.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 16. do 22. maja 2006.  godine je donijela

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – manastir Vavedenja Bogorodice u Dobrićevu, Opština Bileća, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine: crkva Vavedenja Bogorodice, «stara pušnica» i crkva Sv. Nikole iz Mistihalja.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. broj 20/3, zemljišnoknjižni izvod broj 363,  k.o. Zariječje, Opština Bileća, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Republike Srpske” broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, istraživačke radove i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuje se:

            I zona zaštite koja obuhvata lokaciju definisanu u tački I stav 3 ove odluke. U okviru te zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-          za objekte crkve Vavedenja Bogorodice, «stare pušnice» i crkve Sv. Nikole iz Mistihalja  dozvoljeni su samo konzervatorsko-restauratorski radovi uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručno nadziranje nadležne službe zaštite na nivou Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);

-          za novi konak i ostale postojeće prateće objekte dozvoljavaju se radovi na tekućem održavanju.

            II zona zaštite obuhvata zaštitni pojas  širine oko 100 metara oko nacionalnog spomenika. U okviru te zone se utvrđuju sljedeće mjere zaštite:

-          zabranjuje se izgradnja industrijskih objekata, objekata čija namjena može da ugrozi graditeljsku cjelinu i lociranje zagađivača okoline;

-          infrastrukturni radovi dozvoljeni su samo uz odobrenje nadležnog ministarstva, a prema uslovima nadležne službe zaštite;

-          detaljni planovi prostornog uređenja i urbanističko-tehnički uslovi za izgradnju novih objekata u zaštitnom pojasu moraju da sadržavaju saglasnost nadležne službe zaštite.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su suprotni odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik  ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) se briše nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 74.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 06.1-2-64/06-7                                                                   

17. maja 2006. godine

Sarajevo                                                                                     

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e nj e

I– UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je donijela odluku o stavljanju crkve i manastira Vavedenja Bogorodice u Dobrićevu, Opština Bileća, na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine pod rednim brojem 74.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je  pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i  radovima na dobru itd.,

-          sadašnje stanje objekta,

-          dokumentaciju o lokaciji imovine i sopstveničku dokumentaciju,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.

Na osnovu uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno   je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Sadašnja lokacija manastira Vavedenja Bogorodice - Orah      

Na 13. kilometru regionalnog puta Bileća-Trebinje odvaja se asfaltirani put, dužine oko 750 m, prema selu Orah u čijoj blizini je izgrađen manastir Vavedenja Bogorodice. Manastir, izgrađen na 42°49' sjeverne geografske širine i  18°25' istočne geografske dužine, na nadmorskoj visini od otprilike 442 metra(1), lociran je nekoliko stotina metara zapadno od obale Bilećkog jezera, odnosno na vazdušnoj razdaljini od oko 7 km južno od Bileće. Teren na kom se nalazi manastirski kompleks blago je nagnut od zapada prema istoku. U neposrednom okruženju manastira nema izgrađenih stambenih objekata.

Manastirski dio, okružen zidovima, izgrađen je na parceli k.č. broj 20/3, k.o. Zariječje.

Uz parcelu k.č.broj 20/3 sa zapadne, sjeverne i istočne strane su prislonjene parcele k.č. broj 20/2 i  k.č. broj 21/1, čiji je posjednik, takođe, manastir Dobrićevo. Parcele k.č. broj 20/2 i  k.č. broj 21/1 su ograđene niskim betonskim zidom u kom se, na zapadnoj strani, nalazi metalna ulazna kapija.

Nekadašnja lokacija samostana Vavedenja Bogorodice - Dobrićevo

Prvobitna lokacija manastira Dobrićevo, prije njegovog premještanja 1964-1965. godine, bila je na desnoj obali Trebišnjice (nadmorska visina 328 m), dvadesetak kilometara uzvodno od Trebinja. Blizu njega bio je i manastir Kosijerevo, ali na suprotnoj strani rijeke Trebišnjice, na administrativno-upravnom teritoriju Crne Gore.

Istorijski podaci

O tačnom vremenu nastanka dobrićevske crkve nema pisanih podataka, a mišljenja stručnjaka o vremenu izgradnje crkve su različita: jedni je svrstavaju u prvu polovinu 15. vijeka, a drugi u 16. vijek.

Prema mišljenju arh. Marice Šuput, karakteristični elementi njene arhitekture, kao i najstariji sloj fresaka dobrićevsku crkvu svrstavaju u spomenike ranog 16. vijeka(2).

Utvrđivanjem vremena izgradnje dobrićevske crkve bavio se i Zdravko Kajmaković: «...Starija krstoobrazna crkva u Dobrićevu ima zasada jednu svoju analogiju u crkvi Hercega Stjepana u Sopotnici kod Goražda. I ona je kao i dobrićevska imala krstoobraznu osnovu, ali je umjesto drvenog krova odmah dobila svodove, i to prelomljene, onakve kakve će i Dobrićevo dobiti tek u prvoj obnovi. Zato bi bilo najviše opravdano stariju crkvu u Dobrićevu datirati najkasnije u prvu polovinu 15. vijeka, njegovu obnovu u početak 16. vijeka, pri čemu je na koncepciju Dobrićeva uticala  tek izgrađena crkva u Tvrdošu.» (3)   

Prilikom radova na demontaži dobrićevske crkve 1964-1965. pronađeni su temelji starije građevine iz 14. vijeka, «čime se današnja dobrićevska crkva datuje najkasnije u rani 15. vijek»(5).

Ime monaha iz Dobrićeva su zabilježena u Sopoćanskom pomeniku, a prvi pisani dokumenat koji pominje Dobrićevo je iz 1661. godine. Zapis iz 1661. pruža podatak da je crkva, pomenute godine, «bila posvećena Bogorodici u sklopu, možda, ženskog manastira»(6). 

Nakon živopisanja crkve, koje je uradio Georgije Mitrofanović, dograđena je priprata. Tačan datum njene dogradnje se ne zna, ali svakako može da se datira u prve decenije 17. vijeka.

Ktitorstvo priprate se pripisuje porodici Aleksića, čiji potomci žive u selu Oputna Rudina(7).

Manastir je u dva navrata, 1649. i 1680, bio opljačkan, a 1672. u požaru koji je zahvatio crkvu su stradale njene freske. Pronađeni natpis na prozorskom okviru, u apsidi, iz marta 1672. godine svjedoči o izgradnji čatrnje. Narednih 70-ak godina manastir je bio napušten. Prvi podatak o obnovi manastira potiče iz 1730. godine.

Niz zapisa iz prve polovine 18. vijeka pronađenih u knjigama i drugim predmetima unutar manastira svjedoče o brojnim aktivnostima  manastira. «Stižu brojni prilozi iz Vojvodine(8) (milostinju kupi otac Sofronije Dobrićevac), Sarajeva i drugih mjesta. Manastir posjećuju pećki patrijarh Joanikije i zahumsko-hercegovački mitropolit Filotej(9). Manastir ima igumana, Dionizija Boškovića, proigumana, oca Petronija, i brojno bratstvo. Tada se javljaju, za nas važne, dvije ličnosti: pop Brajović i slikar Rafailo Dimitrijević. Iz tog vremena je i manastirska priprata i, kako ćemo vidjeti, njen živopis. Tu je u ovo vrijeme bio i zograf Teodor-živopisac. Poslije ovog vremena manastir uglavnom normalno razvija svoju ekonomiju. (10)»

Godine 1854. godine, za vrijeme igumana Teodosija Miškovića, napravljen je kanal za navodnjavanje manastirskog imanja. U periodu 1860-1865. manastirska imanja se proširuju kupovinom njive, a 1866. kupovinom kule sa čitlucima u Podvorima. Jeromonah Partenije Đedović(11)   manastirske posjede povećava kupovinom dvaju vinograda u Mostaćima i dućana u Trebinju, a godine 1886. Jevstatije Gaćinović gradi mlin(12).

U vrijeme ustanka, od 1875. do 1878. godine, manastir je devastiran, a  najveće uništenje se dogodilo 1914. godine, za vrijeme Prvog svjetskog rata, kada su austrijske trupe zapalile crkvu: izgorjeli su ikonostas, brojne manastirske dragocjenosti, a i živopis je uništen(13).

Neposredno nakon donošenja odluke o izgradnji hidroenergetskog sistema na Trebišnjici, 26. decembra 1959. godine, u Trebinju je održan sastanak kom su prisustvovali predstavnici Hidroelektrane na Trebišnjici, NOO(14) Trebinje, Uprave za zaštitu spomenika kulture u Mostaru i Zavičajnog muzeja u Trebinju, kada je donesen zaključak o spašavanju starina i spomenika kulture koji će biti neposredno ugroženi stvaranjem akumulacije Bilećkog jezera(15). 

Uz Arslanagića most kod Lastve, te manastir Kosijerovo (područje Crne Gore), manastir Dobrićevo se ubrajao u najvrednija kulturno-istorijska dobra u području sliva gornjeg toka rijeke Trebišnjice, kog je, zbog njegovih izuzetnih vrijednosti(16), trebalo spasiti premještanjem na novu lokaciju. Izgradnjom brane Grnčarevo i stvaranjem vještačkog akumulacionog jezera manastir Dobrićevo je trebalo da se nađe na dubini od oko 70 metara ispod površine jezera(17). Nakon analiza i valorizacije vrijednosti kulturnog dobra, kao i sedmogodišnjih aktivnosti na iznalaženju potrebnih finansijskih sredstava, 1964-1965. godine je izvršeno njegovo premještanje(18). 

2. Opis dobra

Opis manastirskog kompleksa - stanje do 1964. godine (na lokaciji Dobrićevo)

Manastirski kompleks je obuhvatao 1.190 m2 a sastojao se od: crkve, »trpezarije«, stare kuhinje, manastirske škole, konaka i cisterne. »Trpezarija« je bila uz staru sušaru, koja «po cjelokupnoj svojoj arhitektonici, upućuje na zaključak da je istovremena sa samom crkvom»(19). Bili su sačuvani i ogradni zidovi kompleksa sa sjeverne strane, tj. potporni zidovi platoa na kom je bio izgrađen manastirski kompleks.

Podatke o izgledu manastira prije ustanka od 1875. do 1878. godine, u kom je manastir devastiran, dao je jeromonah Leontije Ninković(20), prema kom: «Dobrićevo je nekada davalo dojam odbrambeno-fortifikacionog objekta. Sa tri strane (sjever, istok i jug) bile su dvospratne kuće, međusobno povezane na način odbrambenog zida. Zgrada na sjeveru, zvana 'Trpezarija', je dvospratno zdanje. Duga je 19, a široka 8 metara. Na nju se nadovezivala druga, također, dvospratna kuća (stara kuhinja sa cisternom) duga 9, a široka 5,5 metara. Odatle do zgrade na istoku nalazio se niz kaluđerskih ćelija. Na istoku se protezala velika zgrada duga 20 i široka 5,5 m, a na jugu dvospratno zdanje, zvano 'Čardak', dugo 10, široko 6 metara. Od 'čardaka' do glavne manastirske kapije na zapadu bile su kaluđerske ćelije, nejednake veličine. Jedna se zvala 'Sarajevska ćelija', jer su je - navodno - gradile Sarajlije - najvjerovatnije Selakovići - prilikom njihovog bježanja iz Sarajeva kada je harala pošast kuge (1731-32, ili 1762-78). Za Hercegovačkog ustanka (1875-78) porušene su okolne manastirske ćelije, ali su neposredno po završetku rata, a i kasnije, popravljene. S druge strane u to vrijeme su - navodno - porušene neke male ćelije koje su svojim zidovima bile vezane za crkvu. Time je bio omogućen lakši pristup crkvi, koja više nije služila isključivo kao mjesto isposničkog kaluđerskog života(21).»

Od zgrada manastirskog kompleksa iz 19. vijeka opisanih u knjizi Leontija Ninkovića u 60. godinama 20. vijeka preostale su:  crkva, »trpezarija«, stara kuhinja i cisterna. Dvospratna stambena zgrada novog konaka, izgrađena u periodu između dva svjetska rata na istočnoj strani manastirskog kompleksa, narušila je siluetu kompleksa u cjelini, a  umjesto monaških ćelija, lociranih na jugozapadu kompleksa, 1891. godine izgrađena je manastirska škola. Zdravko Kajmaković i Smail Tihić konstatuju: «Tako otprilike izgleda gruba šema rasporeda arhitektonskih zdanja manastira u Dobrićevu. Kako vidimo, i ovaj je objekat, kao i svaki drugi stariji građevni monumenat u našoj zemlji, prošao kroz različita iskušenja, koja su manje ili više ostavila svoje tragove na objektu, oštećujući njegovu izvornu vrijednost. Pa ipak, za dva objekta - unutar manastirskog kompleksa - možemo reći da su dosta dobro sačuvana. To su crkva i 'trpezarija' sa pušnicom. Iako je i na njima zub vremena učinio svoje, osnovi arhitektonike i strukturalne organizacije ostali su gotovo nedirnuti.(22)»

Opis manastirskog kompleksa - stanje nakon 1964. godine (na lokaciji Orah)

Formiranje novog manastirskog kompleksa(23)  

Izbor povoljne lokacije za premještanje dobrićevske crkve bio je determinisan sa nekoliko faktora: manastir je morao da ostane u istom regionu, da ne bude previše udaljen od jezera i svoje prvobitne lokacije, da bude u kraju koji će moći da pruži osnovne uslove za ekonomski život kaluđerskog bratstva, da bude pozicionisan na terenu čija konfiguracija odgovara konfiguraciji prvobitne lokacije itd. 

Od tri predložene lokacije: 1) Kuletina na vrelu Trebišnjice neposredno uz Bileću, 2) brdo Vraćevica u Paniku i 3) selo Orah na zapadnoj strani bilećkog jezera, izabrana je posljednja na livadi Vrtina, svojina Jefte Kureša iz Oraha, 8 km daleko od stare lokacije.

Prednost izabranog lokaliteta Vrtina-Orah u odnosu na ostale bila je u tome što teren, kao i kod stare lokacije dobrićevske crkve, gotovo pod istim uglom pada sa zapada prema istoku, a sličnost je bila i u geomorfološkim karakteristikama terena. Sa sadašnjeg lokaliteta manastira se pruža otvoren pogled na mirušku kotlinu i jezero. (24)  

Postavljanjem sušare i ogradnih zidova u odnosu na crkvu, onako kako su stajali na staroj lokaciji, željelo se da se izvrši restauracija starog izgleda manastirskog kompleksa. Odstupilo se pomjeranjem sušare za 2-3 m prema sjeveru, kako bi se proširio prolaz između stare trpezarije i crkve, i primicanjem istočnog ogradnog zida prema crkvi na otprilike 3 m.

Prema sugestijama službe zaštite, Eparhija u Mostaru, kao sopstvenik spomenika, izgradila je staru trpezariju na istom mjestu i u približno istim oblicima (sa sjeverne strane crkve), te je na taj način sjeverna manastirska strana, uglavnom, zadržala pređašnji izgled.

Komisija(25) je predložila da se na mjesto stare škole, sa jugozapadne strane crkve, prenese mala crkva Sv. Nikole sa Mistihalja u Paniku. Nešto južnije od nje je podignuta zgrada novog konaka čiju je izgradnju finansirala Eparhija. Idejno rješenje konaka je izradio inž.arh. Vuk Roganović.

Granice obuhvata manastirskog kompleksa

Manastirski kompleks je ograđen kamenim zidom koji sa zapadne strane ima visinu od otprilike 3,30 m, a sa sjeverne, južne i istočne strane visinu od oko 2 m. Granice manastirske cjeline u prostornom smislu su definisane zapadnim ogradnim zidom dužine oko 22,50 m, koji spaja zgradu manastirskog konaka sa objektom «stare pušnice», te potezima manastirskih ogradnih zidova koji povezuju objekat «stare pušnice», obilazeći manastirsku crkvu sa sjeverne, istočne i južne strane, spajajući se sa zgradom konaka. 

U centralnom dijelu ograđenog manastirskog prostora se nalazi manastirska crkva Vavedenja Bogorodice, a na udaljenosti od otprilike 7 m, njoj paralelno postavljena, nalazi se manja crkva Sv. Nikole sa Mistihalja.

U sjeverozapadnom uglu manastirskog dvorišta, južno od “stare pušnice”,  nalazi se grupa od pet grobova obilježenih kamenim krstovima postavljenim na kamenim sanducima. Na tri krsta su uklesani ćirilićni natpisi. Na jednom je uklesano:

IGUMANIJA VOSKRESIJA STANOJEVIĆ

NASTOJATELjICA

ROĐ. 1913 UMRLA 1986

SPOMEN PODIŽE UPRAVA MANASTIRA

DOBRIĆEVA I MONAHINjA MARIJA

STANOJEVIĆ SA SESTRAMA 1986.

na drugom:

OVĐE  POČIVA

JEROMONAH

.....  PAREŽANIN

.................,

a na trećem je u dnu nadgrobnog krsta uklesan natpis koji ima 9 redova slova, a u desetom redu je uklesana godina 1882.

U zapadnom zidu ograde se nalazi ulazna kapija sa punim drvenim dvokrilnim vratima postavljenim u lučno zasvedenom otvoru (otvor ima dimenzije 1,45x2,70 m; strijela luka oko 30 cm). U sjeveroistočnom uglu manastirske parcele su postavljena pomoćna vrata kojima može da se pristupi pratećim ekonomskim sadržajima manastirskog kompleksa (tj. parceli k.č. broj 21/1, koja je, takođe, svojina dobrićevskog manastira). U jugozapadnom uglu manastirskog kompleksa, neposredno uz ogradni zid, izgrađena je čatrnja od kamena.

Manastirska crkva Vavedenja Bogorodice

Svojom podužnom osovinom crkva je orijentisana u pravcu jugoistok (apsida) – sjeverozapad (ulazni portal), tačnije, podužna osovina pokazuje otklon od oko 20 stepeni u odnosu na pravac istoka(26).

Sadašnje tlocrtno rješenje crkve sa pripratom, brodom podijeljenim u tri traveja, sjevernom i južnom pjevnicom, te trima apsidama na jugoistočnoj strani je rezultat promjena i popravaka koje su vršene na objektu, a dešavale su se u različitim vremenskim periodima njenog postojanja, nakon požara i devastacija različitih provenijencija. Majstori koji su vršili te povravke i obnove objekta bili su pod uticajima i srpske srednjovjekovne arhitektonske tradicije, kao i primorskog graditeljstva.

Zbog navedenog, teško je dobrićevsku crkvu pridružiti nekom određenom tipu crkava. Istraživanja sprovedena prije izmještanja crkve sa lokaliteta Dobrićevo, kao i saznanja do kojih se došlo u toku radova na dekompoziciji objekta upućuju na zaključke da je krstoobrazna crkva tokom obnove, početkom 16. vijeka, proširena za proskomidiju, na sjeveroistočnoj, i đakonikon, na jugozapadnoj strani.  I proskomidija i đakonikon imaju male polukružne apside na jugoistočnoj strani.

Pravougaone pjevnice, na sjeveroistočnoj (unutrašnjih gabarita oko 215x275 cm), odnosno jugozapadnoj strani (unutrašnjih gabarita oko 230x270 cm) spojene(27) su sa prostorima proskomidije i đakonikona, tako da je crkva, posmatrana izvana, dobila «izgled» trobrodne crkve raškog plana, a iznutra upisanog krsta. Crkva je istovremeno, kako su istraživanja i potvrdila, dobila svodove. 

Prostori iznad proskomidije, đakonikona i pjevnica su zasvedeni poluobličastim svodom. Centralni prostor crkve je podijeljen u tri traveja: prostori iznad istočnog traveja (dimenzija oko 220x350 cm; travej oltarskog prostora) i zapadnog traveja (izmjerene dužine dijagonala traveja su različite: 4,79 m i 4,55 metara) zasvedeni su prelomljenim svodovima, a iznad centralnog traveja (dimenzija oko 2,75x3,55 m) naosa zasveden je krstastim svodom.

Od oltarskog prostora naos je odvojen drvenim ikonostasom. «Svijetla» visina naosa crkve, izmjerena od poda naosa do tjemena(28) svoda, iznosi otprilike 5,70 m.

Početkom 17. vijeka crkvi je sa zapadne strane dozidana priprata natkrivena poluobličastim svodom. Izmjerene(29) spoljne mjere fasadnih zidova priprate iznose respektivno: 5,67 metara; 6,40 metara; 6,41 metar (dužine «južne, zapadne i sjeverne»(30) fasade). Svod priprate je podužno postavljen (osovinom u pravcu istok-zapad), a oslanja se sa svake strane na po dva para prislonjenih lukova. Navedeni lukovi su prislonjeni uz lateralne zidove priprate i oslonjeni na pilastre, prislonjene uz sredine lateranih zidova. Priprata ima nepravilnu četvorougaonu osnovu, a izmjerene(31) dužine dijagonala priprate su različite: 6,64 m i 7,11 metara.

Zbog «trpezarije», koja se na prvobitnoj lokaciji, u Dobrićevu, nalazila i suviše blizu crkve, nije bilo moguće dati pravcu sjevernog (lateralnog) zida priprate položaj paralelan pravcima sjevernih obimnih zidova crkve (tj. sjevernim zidovima naosa i pjevnice), nego je on dobio «blagi otklon» prema jugu. Osim toga, priprata je šira od naosa sa svake strane za debljinu zida (za otprilike 70 cm): njeni podužni zidovi obuhvataju zidove naosa crkve, a, opet, uža je u poređenju sa isturenim prostorima pjevnica. 

Početkom druge polovine 19. vijeka u ravni zabatnog završetka zida ulazne fasade, na koti +6,85 m(32),  podignut je kameni zvonik (visina zvonika je oko 3,55 m) «na preslicu» sa tri zvona.    

Enterijer crkve je osvijetljen: pravougaonim prozorima postavljenim u spoljnim zidovima pjevnica, preko okulusa postavljenih u nadzicima iznad centralnog traveja, pravougaonim prozorima postavljenim u konhama apside, te pravougaonim prozorima postavljenim u zidovima priprate. 

Crkva ima glavni ulaz, smješten na sjeverozapadnoj strani crkve, i pomoćna vrata postavljena u južnom zidu priprate. Ulazni portal je jednostavan: kameni okvir spoljnih mjera 110x184 cm sa pravougaonim ulaznim otvorom dimenzija oko 82x190 cm. Arhitravna kamena greda postavljena iznad ulaza ima dimenzije oko 115x30 cm (širina x visina). Iznad nje, centrično postavljena u odnosu na simetralu ulaza, smještena je luneta polukružnog oblika (dimenzije lunete su otprilike 60x25 cm/osnovica x visina) zasvedena lučno savijenom kamenom arhivoltom (spoljni radijus arhivolte je otprilike 50 cm, a visina grede oko 20 cm).

Kota poda priprate u odnosu na kotu ulaza je odignuta za visinu od otprilike 30 cm (ulazni stepenik i prag). Podovi priprate, naosa i oltarskog prostora su izvedeni od rektangularnih, pravilno klesanih, kamenih ploča.

Zidovi crkve, debljine oko 70-75 cm, zidani su u pravilnim horizontalnim slojevima u «blok vezi» sa pravilnim preklopima, sve kamenje jednog reda ima istu visinu pri čemu su uzidani sa dužom stranom kao ležećom, spoljne fasade nisu malterisane, a spojnice između kamenova su obrađene tehnikom dersovanja. Naos je rustičnije zidan, a priprata pravilnije.

Crkva je pokrivena kamenim pločama koje su postavljene u sloju krečnog maltera. Nagib krovnih ploha dvostrešnog krovišta, u odnosu na horizontalu, iznosi otprilike 25 stepeni.

Potkrovlje centralnog broda - na sve četiri strane - ukrašeno je frizom plastično izbočenog nazupčanog kamena. Krov prelazi ravni zida u širini od 20 do30 cm.

Prostor iznad glavne apside ima kupasti krov pokriven kamenim pločama postavljenim u krečnom malteru. Tjeme kupastog krova je za otprilike 180 cm niže od sljemena dvovodnog krova.

Stara pušnica

Relativno mali prizemni objekat (spoljnih gabarita od oko 4,50x7,66 m) smješten je na zapadnom kraju manastirske parcele i povezan je sa zidom kamene ograde. Zidan je od kamena, zidovi su debeli oko 50 cm, a u prizemlju, u konstruktivnom smislu, ima dva traveja. U funkcionalnom smislu,  oba navedena polja su povezana u jedinstven prostor u koji su danas smješteni čajna kuhinja, suvenirnica i mjesto za odmor posjetilaca manastira. Prostor iznad istočnog pravougaonog polja je natkriven jednostrešnim krovištem pokrivenim kamenim pločama, a zidovi četvrtaste osnove zapadnog traveja stereotomskom zidanom konstrukcijom, izvedenom u formi ljevkastog svoda, sužavaju se prema uskom (spoljnog dijametra oko 1,30 m) i relativnom visokom dimnjaku (visina oko 2,70 m). 

Uz njegovu istočnu stranu je dograđen prizemni objekat (gabarita 8x19,2 m/ širina x visina)  zidan kamenom, pokriven djelimično kamenim pločama, djelimično limom, koji sa svoje južne strane ima uvučen(34) trijem (dimenzija oko 2,60x16,70 m/ dubina trijema x dužina). Unutar ovog dograđenog dijela su smješteni kuhinja, trpezarija, sanitarni čvor i pomoćne prostorije. 

Crkva Sv. Nikole iz Mistihalja

            Zajedno sa dobrićevskom crkvom, a zbog izgradnje akumulacionog jezera, crkva Sv. Nikole iz Mistihalja je 1964. godine demontirana i prenesena na lokalitet Orah.

Jednobrodna crkva je orijentisana svojom podužnom osovinom u pravcu jugoistok (apsida) – sjeverozapad (ulazni portal). Pravougaone je osnove, spoljnih dimenzija oko 4,12x7,94 (7,82) metra(35). Prostor iznad naosa je zasveden poluobličastim svodom. Zasvedena apsida na jugoistočnoj strani crkve je osvijetljena jednim uskim prozorom i ima elipsoidnu osnovu.

Unutar crkve, u oltarskom prostoru, za pravljenje časne trpeze upotrijebljena je spolija sa rimskog lokaliteta Prle u Paniku.

Dužina spoljnog obima zida apside iznosi oko 4,78 m, a dužine spoljnih poluosovina njene elipsoidne osnove iznose otprilike 1,60 m, odnosno oko 1,72 metra.

Crkva ima jedan ulaz, smješten na sjeverozapadnoj strani crkve. Ulazni portal ima pravougaoni otvor dimenzija 76x180 cm iznad kog se nalazi kamena arhitravna greda (visine oko 30 cm i dužine oko 131 cm). U osovini ulaznog otvora superponirana arhitravnoj gredi je polukružno zasvedena luneta (visine oko 51 cm). Desno od lunete je postavljena kamena ploča sa uklesanim tekstom o obnovi crkve: «Na zapadnoj fasadi je, prilikom obnove 1869. godine, ugrađen kamen sa natpisom koji pominje ktitora prethodne obnove, popa Vučkosava, te Hrista i Božu, koji se mogu poistovjetiti sa obnoviteljima manastira Dobrićevo – Božom Bajovićem i Hristom Bratulovićem, spomenutim 1745. godine na jednoj dobrićevskoj ikoni.»(36)

Iznad lunete, na udaljenosti otprilike 135 cm, izveden je okolus dijametra oko 35 cm.

Zidovi crkve su debeli oko 70 cm, zidani su kamenom krečnjakom, a spojnice dersovane produžno-cementnim malterom.

Za osvjetljavanje naosa  u sredinama lateralnih zidova crkve je postavljen po jedan polukružno zasvedeni prozorski otvor, spoljnih zidarskih mjera oko 40/64 cm.

Crkva je pokrivena kamenim pločama, a na vrhu krova, u ravni zabatnog završetka zida ulazne fasade, na koti +5,52 m(37),  postavljen je kameni zvonik «na preslicu».

Nagib krovnih ploha dvostrešnog krovišta u odnosu na horizontalu iznosi oko 30 stepeni(38).

Zgrada novog konaka je sagrađena 25. maja 1969.godine(39), nakon premještanja dobrićevskog manastira na lokaciju Orah. Objekat, gabaritnih dimenzija oko 8,20x 12,77x6,65 m (širina x dužina x visina/do strehe krova), ima prizemlje i sprat, građen je od pravilno klesanog kamena krečnjaka. Objektu se pristupa iz manastirskog dvorišta, a ulaz u prizemlju konaka, pozicionisan na sjevernoj strani zgrade, naglašen je terasom prvog sprata (ploča terase ima gabaritne dimenzije oko 1,75x4x 3,70 m - dubina x širina x visina) oslonjenom na dva kamena stupca (dimenzije presjeka stubaca su oko 50x50 cm).  Na fasadama konaka otvori vrata i prozora su izvedeni sa polukružnim završecima: prozori imaju dimenzije 80x160 cm, a ulazna vrata 130x225 cm.

Zidno slikarstvo manastirske crkve u Dobrićevu

Prilikom prenosa manastirskog kompleksa, odnosno živopisa dobrićevske crkve (od 1960. do 1965. godine) otkriveni su različiti periodi oslikavanja koji mogu da se podijele na tri epohe:

1. Najstariji dijelovi živopisa su rad nepoznatog primorskog umjetnika. Živopis je vjerovatno urađen početkom XVI vijeka,
2. Krajem XVI ili početkom XVII vijeka naos crkve je oslikao Georgije Mitrofanović,
3. Živopis na istočnom zidu priprate je oko 1745. godine uradio zograf Teodosije (Kajmaković, 1971, 345).

Najstariji dijelovi dobrićevskog živopisa su otkriveni na istočnom zidu naosa crkve. Dijelovi su otkriveni ispod Mitrofanovićeve kompozicije Duhovi. Mitrofanović je veći dio stare freske obio da bi postavio svoj živopis.

Fragmenti su sačuvani u uskoj traci uz bočne strane istočnog zida crkve. Preko fragmenata može da se zaključi da je nepoznata centralna kompozicija bila uokvirena vijencem šestokrilih serafima. Inkarnati njihovih glava, od kojih nijedna nije u cjelini sačuvana, bili su kestenjasti sa podslikanim bijelim okerom i malo rumenila na obrazima. Oči serafima su modelovane sa dvije crne linije, kao i obrve. Krila serafima su u osnovi kestenjasta sa oker linijama. Prilikom njihove izrade upotrijebljena je široka četkica (Kajmaković, 1971, 69). Sačuvani fragmenti kompozicije su bili izvedeni na tamnoplavoj podlozi, potpuno sličnoj boji podloge koju je naslikao Mitrofanović.

U pravoslavnoj ikonografiji serafimi se pojedinačno ili grupno javljaju u više prilika, ali nikada u ovakvoj formi i na ovom mjestu. U zapadno orijentisanom slikarstvu ovakva ikonografska rješenja su češća i javljaju se u kompozicijama Bogorodice sa Hristom i Asunte. Bila su omiljena u italijanskom, posebno pizanskom slikarstvu XIV i XV vijeka, kao i u dubrovačkoj slikarskoj školi XV i XVI vijeka(40). Na osnovu toga Kajmaković izvodi zaključak da je ovu kompoziciju radio slikar koji je u svojoj umjetničkoj ličnosti objedinjavao istočno i zapadno slikarstvo. Takođe, smatra da je ova kompozicija nastala početkom XVI vijeka i kaže da je nešto mlađa od obnove i prepravke dobrićevske crkve koje su se desile u to vrijeme. Prema Kajmakovićevom mišljenju, ovaj nepoznati slikar je oslikao istočni zid crkve iznad trijumfalnog luka, a apsida, đakonikon i protezis su ostali bez živopisa (Kajmaković, 1971, 70).

Natpis o izvođenju živopisa u crkvi je stajao sve do dvadesetih godina XX vijeka iznad vrata u naosu i njega su u nekoliko navrata čitali i objavljivali iguman dobrićevski Jevstatije Gaćinović i jeromonah Leontije Ninković. Oni su objavili sljedeći prepis teksta:

«izvoªenªem %ca i spospe{enªem s=&ia i s...

dha poª t...sp...

tr'di`e % .. smo ...' me..

r'ka gre{na ge... htafa

s negora

m= &-ia....»

 (Kajmaković, 1971, 195).

Analizirajući ovaj prepis, Kajmaković smatra da riječ «htafa» treba čitati kao dio Georgijevog prezimena, ili kao iskrivljeno «zografa», a «GE» je početak imena slikara. Nejasna riječ «s ne gora» je netačan prepis lokacije Mitrofanovićevog matičnog manastira Hilandara. Za dataciju dobrićevskog živopisa, prema Kajmakovićevom mišljenju, važno je navođenje mjeseca juna, kada su radovi u Dobrićevu bili završeni. S obzirom na to da su radovi na živopisu u Zavali morali da budu gotovi u ljeto 1619. godine, Mitrofanović te iste godine nije mogao da radi dobrićevsku crkvu, jer je krajem 1619. godine bio u Peći, gdje je oslikavao crkvu Sv. Dimitrije i manastirsku trpezariju. Sljedeće dvije godine je radio na Hilandaru, tako da Kajmaković pretpostavlja da je dobrićevska crkva oslikana prije 1616. godine, odnosno on daje preciznu godinu, 1592.(Kajmaković, 1971, 195-197). Ovakav zaključak iznosi na osnovu pronađenog zapisa u drugom sloju maltera u đakonikonu i apsidalnoj konhi prilikom prenošenja dobrićevske crkve na novu lokaciju. Pronađeni zapisi ucrtani u svjež malter sadržavali su po dva znaka 3P (7100-5508 = 1592) (Kajmaković, 1971, 1977, 34-37). Znak za slovo P, čija je uspravna crta veoma povijena u desnu stranu, prema Kajmakovićevom mišljenju, podsjeća na Mitrofanovićev rukopis kada je u sinopiji kurzivom upisivao imena svetitelja u apsidi na drugom sloju maltera. Osim toga, Kajmaković kaže da «bez obzira da li se radi o ruci slikara ili njegovih pomoćnika, nema sumnje da je malter o kome je riječ nabačen neposredno prije oslikavanja crkve, te njegov datum datira ujedno i Georgijeve freske u ovoj crkvi». Drugi razlog zbog kog Kajmaković smatra da je ovaj živopis stariji od živopisa u manastiru Zavala jeste «izvjesna stilska tvrdoća realizovanih likova i tendencija ka ikonopisnoj razradi fizionomija» (Kajmaković, 1971, 197).

U Bosni i Hercegovini relativno su najbrojnije freske koje je početkom XVII vijeka izradio poznati srpski slikar Georgije Mitrofanović, koji sebe naziva zografom «od manastira Hilandara»(41). Smatra se da je on, nakon Longina, najbolji srpski slikar u osmanskom periodu. Njegovo djelo su freske u crkvama manastira Dobrićeva i Zavala, oba na rijeci Trebišnjici u jugoistočnoj Hercegovini, a 1967. godine pronađena je u Rijeci kod Foče njegova ikona sa predstavom Sv. trojice. Osim toga, Mitrofanovićeva djela su pronađena u pećkom i moračkom manastiru, te u Hilandaru na Svetoj gori (Kajmaković, 1971, 193).

Do sada je evidentirano dvanaest ikona i fresko-cjelina Georgija Mitrofanovića. Sva ta djela, od kojih su pet kompletni fresko-ansambli, nastala su u kratkom vremenskom periodu od sedam godina:

• 1615-1616. godine, Blagovijesti iz hilandarskog muzeja i ikona Sv. trojice iz Rijeke kod Foče,
• septembar 1616. godine, živopis na zapadnoj fasadi Morače,
• 1616-1617. godine, prestona ikona Bogorodice u Morači,
• kraj 1618, prva polovina 1619. godine, živopis u manastiru Zavala,
• oko 1620. godine, tri freske na zidu priprate u Morači,
• 1619-1621/2. godine, fresko-ansambl sv. Dimitrija u Peći, živopis pećke trpezarije, oltarska pregrada u crkvi Sv. Trifuna u hilandarskom kompleksu i Hristos na stropu trpezarije u Hilandaru.

Od svih njegovih djela koja mogu sigurno da se vremenski odrede jedino živopis u Dobrićevu ne može precizno da se datira. Već je rečeno da je natpis o izvođenju živopisa u crkvi stajao sve do dvadesetih godina XX vijeka iznad vrata u naosu i da su ga u nekoliko navrata čitali i objavljivali iguman dobrićevski Jevstatije Gaćinović i jeromonah Leontije Ninković (Kajmaković, 1971, 211, 195).

Godine 1621. ili 1622. u Hilandaru je umro izvjesni starac Mitrofan. Georgije Mitrofanović ispod svoje freske u hilandarskoj trpezariji bilježi: «Vječna pamjat smernomu starcu Mitrofanu predstavlšemu sia v leto 1621-22» (Kajmaković, 1971, 208). Kajmaković smatra da je, zapravo, riječ o Mitrofanovićevom ocu. Živopisac ga ovdje može da pomene jer je on stvarni ktitor obnovljenog živopisa u hilandarskoj trpezariji. Na osnovu ovog podatka Kajmaković pretpostavlja i moguću Mitrofanovićevu starost-pretpostavlja da je on u tom trenutku šezdesetogodišnjak i da je ubrzo nakon toga umro, pa se zbog toga njegovi radovi više ne sreću po živopisima crkava (Kajmaković, 1971, 210).

Tvrdoća koja se javlja na Mitrofanovićevim ikonama, kao i na njegovim pojedinim freskama dolazi otud što je Mitrofanović, slično kao i Longin, u svom razvoju, uglavnom, slijedio put od ikonopisca do živopisca (Kajmaković, 1971, 213). Lica predstavljenih figura na Mitrofanovićevim freskama su redovno oštećena. Razlog za to je loša hemijska receptura boje inkarnata, ali i sâm postupak slikanja lica. Mitrofanović je lica slikao gotovo savremenim postupkom slikanja štafelajne slike i ikone, minuciozno obrađujući detalje sitnom četkicom, nabacujući boju jednu na drugu u seko-tehnici. Radeći na taj način, slojevi nisu mogli da se vezuju za podlogu, te su se s vremenom odvajali, povlačeći za sobom i naredne slojeve (Kajmaković, 1971, 216).

Pretposljednji poznati slikar koji radi freske u Bosni i Hercegovini je zograf Teodor. Njegovo ime je sačuvano na fresko-natpisu u proskomidiji dobrićevske crkve.

Iz natpisa se saznaje da je u nepoznato vrijeme pop Boško Bajović obnovio i popisao dobrićevsku crkvu. Tada je radove izveo «izugraf Teodor».

Njegov potpis stoji na crno obojenoj površini freske u protezisu, na Mitrofanovićevoj malternoj podlozi. Bijela krečna boja teško se vezala za staru patiniranu podlogu ove površine, te je natpis znatno oštećen.

Jedini elementi za datiranje ovog natpisa su:

• uočljiva razlika između podloge i seko nabačene boje,
• pomen popa Bože Bajovića,
• stil fresaka koji može da se datira u XVIII vijek.

Podlogu na kojoj je izveden natpis je nabacio Georgije Mitrofanović, što znači da je tekst mlađi.

Pop Božo Milinkov Bajović je izvjesno vrijeme bio paroh u Sarajevu. Do 1914. godine u Dobrićevu su postojale dvije ikone koje je Božo Bajović poklonio manastiru. Sveštenik Bajović je bio aktivan polovinom XVIII vijeka, pa su i freske zografa Teodora vjerovatno iz tog vremena, odnosno iz šezdesetih godina tog vijeka, kada je u manastiru bilo izuzetno živo o čemu svjedoče brojni zapisi na knjigama, ikonama i ostalim crkvenim predmetima. Ranije, oko četrdesetih godina XVIII vijeka, nastala je dobrićevska priprata, a upravo 1745. godine u manastiru je boravio bokeljski slikar Rafailo Dimitrijević iz Risna, koji će za sveštenika Bajovića naslikati veliku ikonu Strašni sud sa poznatim zapisom slikara u kome kaže da je za 16 cekina naslikao 221 figuru. Za uže datiranje djela zografa Teodora iz Dobrićeva je važna sljedeća činjenica. Uz ime Bože Bajovića u fresko-natpisu je pomenut i jeromonah Mojsej. Prema dokumentima pronađenim u arhivi Stare crkve u Sarajevu, vidi se da je sveštenik Bajović, primajući monaški čin, između 1761. i 1768. godine uzeo ime Mojsej.

Zograf Teodor «umjesto crvene boje upotrebljava ciglasto crveni ton; kestenjastu u velikoj mjeri zamjenjuje crnom, a ciklama i ljubičasta boja, tako svojstvene Mitrofanoviću, ne postoje kod ovog slikara. Plava i zelena boja se javljaju samo sporadično. Sjenčenje i drapiranje redovno vrši čistom crnom bojom, bez obzira na osnovnu boju kostima. Na tamnokestenjasti inkarnat stavlja široke plohe žute boje, ostavljajući prelaze oštre i neodređene. Sa više pažnje se zadržavao pri obradi odežda, kapa, mitra i kruna, a posebu pažnju obraća na ukrašavanje prijestolja» (Kajmaković, 1972, 299,300).

Ikonografski opis fresaka

1. Uspenje Bogorodice (o'cpenªe...)

Proširivanjem prolaza između priprate i naosa su uništene donje zone ove kompozicije, a njen srednji dio znatno je oštećen otpadanjem fresko-maltera.

Kompozicija može da se podijeli u tri dijela.

U dnu je bila predstavljena Bogorodica u ležećem položaju okružena apostolima, crkvenim velikodostojnicima i anđelima sa strane. Dva anđela su stajala na strani  Hrista, koji je držao dušu majke u vidu djeteta.

Centralni dio kompozicije su sačinjavala dva velika bijela oblaka, jedan naspram drugog, koja su pridržavala po dva anđela. Na oblacima su sjedili apostoli, po šest na svakom oblaku.

Gornji dio kompozicije je sadržavao predstavu Bogorodice u mandorli, koja uzlijeće na nebo stojeći na dugi. Iznad nje, u vrhu zida, naslikana su rajska vrata koja otvaraju dva anđela.

Originalna je podjela apostola na dvije grupe sa šest učenika koji sjede na dva oblaka, pridržavana od četiri anđela. Sudeći prema liniji koja razdvaja donji od centralnog dijela, proizilazi da je ova kompozicija rađena u dva radna dana. Na osnovu sačuvanih fragmenata freski može da se zaključi da su korišćeni veseli tonovi – plava, crvena, ljubičasta, ciklama, zelena, siva, oker i žuta boja.

Arhitektura freske je zelena u pozadini, sa jedne strane, a sa druge, narandžasta sa plavim krovovima.

Ispod ove kompozicije na drugom sloju maltera, poslije skidanja fresaka, nađeni su nejasni kurzivni natpisi umjetnika rađeni u crvenoj boji.

2. Car Konstantin i carica Jelena (staael+na, st=& ko...)

Carev divitision je tamnoljubičaste boje sa bijelim tačkicama. Loros, koga car drži oko vrata i u rukama, narandžaste je boje. Carica Jelena je odjevena u crveni divitision sa širokim rukavima. Njen divitision je ukrašen bijelim tačkama i tamnim krstovima. Krst između sina i majke je kestenjast.

3. Sv. Antonije Veliki, prepodobni Misirac (... aidonªe v+lik=&)

Prikazana je stojeća figura sveca sa kratkom bradom. Oko glave mu je plavi veo. Ogrnut je plaštom crvenoljubičaste boje, ispod koga je crvena haljina. Desna ruka mu je stavljena na grudi, a u lijevoj je svitak sa sljedećim tekstom:

Vide s... =& vra`ªe prostrrti pov=celie nesi

ªako me`' v=zdahno'h= ireh kto o

4. Nepoznati svetitelj (...emisªon)

Kompozicija predstavlja fresko-predstavu ikone obješene na lančiće. Predstavljen je svetitelj u dopojasnoj veličini. Okvir naslikane “fresko-ikone” je oker boje, a pozadina crvene boje. Svetiteljeva kapuljača je naslikana  tamnoplavom bojom, a ogrtač zelenom. Svetiteljev oreol prelazi preko slikanog okvira ikone. U lijevoj ruci on drži svitak s tekstom: ... e... ko ... sz=& i sla... ' .ti lk= slavi b`ªe ~e..

5. Sv. Ismail (st=& ªsmaªl=)

Svetitelj je predstavljen u mlađim godinama. Lice mu je slikano sa posebnom pažnjom – upotrebom tanke četkice. Inkarnat je tamni oker, ogrtač tamnocrvene boje, a odijelo je zelenosive boje. Bijeli pojas je ukrašen crvenim i plavim vertikalnim linijama. Porub odežde je ukrašen bordurom.

U desnoj ruci svetitelj drži krst. Pozadina je gore tamnoplava, a dolje nešto svjetlija.

Freska je oštećena jedino oko ramena figure.

6. Sv. Isavjel (st=&  ªsav+l=)

Freska je sačuvana u fragmentima, vidljivi su svetiteljeva glava i dio oko nogu. Njegov ogrtač je bio zelene boje, a haljina ljubičaste sa crvenom bordurom pri dnu.

7. Sv. Manuil (st=& man'ªl= )

Freska je sačuvana u fragmentima, vidljivi su dio oreola i svetiteljevo tijelo ispod pojasa. Njegov ogrtač je predstavljen u ljubičastoj boji, a haljina je crvena sa velikim porubom u oker boji. Ukrašena je floralnim ornamentima. Predstavljen je sa krstom u desnoj ruci.

8. Prorok Zaharije (prorok. zaharia)

Prorok je predstavljen u dopojasnom stavu. Predstavljen je u poluprofilu sa dugom kosom i bradom i kapom na glavi. Njegov ogrtač je ukrašen vertikalnim sivim linijama. U lijevoj ruci drži svitak papira.

9. Prorok Samuil (prorok sm'i)

Prorok je predstavljen u dopojasnom stavu. U desnoj ruci prorok drži oker rog, a u lijevoj svitak papira.

10.Prorok Aron (prorok aron)

Prorok je predstavljen u dopojasnom stavu. Desna ruka mu je blago podignuta. U lijevoj drži svitak papira. Inkarnat je tamnožute boje.

11.Sv. Vakh (st=& v=kh= )

Predstavljena je figura mlađeg čovjeka koji stoji. Njegov ogrtač je svijetlocrvene boje, a haljina je nešto tamnija. Okovratnik i porubi su oker boje sa smeđim ornamentima.

12.Nepoznati svetitelj u medaljonu. Predstavljen je mlađi čovjek u visini poprsja. To je vjerovatno predstava jednog od 40 mučenika.

13.Nepoznati svetitelj u medaljonu. Predstavljen je mlađi čovjek u visini poprsja. To je vjerovatno predstava jednog od 40 mučenika.

14.Nepoznati svetitelj u medaljonu. Predstavljen je mlađi čovjek u visini poprsja. To je vjerovatno predstava jednog od 40 mučenika.

15.Nepoznati svetitelj u medaljonu. Predstavljen je mlađi čovjek u visini poprsja. To je vjerovatno predstava jednog od 40 mučenika.

16.Nepoznati svetitelj u medaljonu. Predstavljen je mlađi čovjek u visini poprsja. To je vjerovatno predstava jednog od 40 mučenika. U desnoj svetiteljevoj ruci je vidljiv krst.

17.Nepoznati svetitelj je predstavljen sa bradom

18. Nepoznati svetitelj u medaljonu

19. Nepoznati svetitelj u medaljonu

20. Nepoznati svetitelj u medaljonu

21. Nepoznati svetitelj u medaljonu

22. Krst u krugu

23. Preobraženje Hristovo (pr+bra`enªe)

Donje zone kompozicije su uništene u požaru, vlagom i možda retušom. U gornjoj zoni na brežuljku je predstavljena Hristova figura u stojećem stavu u svijetlozelenoj odeždi. Pored njega su predstavljene figure sv. Mojsija (lijevo od Hrista) i sv. Ilije (desno od Hrista). Ispod njih su predstavljene tri figure apostola Petra, Jakova i Jovana. Tri zraka iz Hristovog kruga dotiču glave apostola.

24. Ornamenat na soklu – stilizovana bijela palmeta na tamnoj i crvenoj podlozi

25. Isus Hristos (IC, HS)

Predstavljena je dopojasna Hristova figura. Hristos desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži jevanđelje. Ogrnut je plavim ogrtačem, a njegova haljina je crvene boje. Njegovo lice je rađeno sa ikonopisačkom pedanterijom – tankom četkicom. Ovo je jedna od najbolje očuvanih fresko-cjelina u manastiru Dobrićevo.

26. Nepoznati mladi svetitelj

Predstavljen je dopojasni portret svetitelja koji u desnoj ruci drži crveni ogrtač. Njegova haljina je svijetlozelene boje.

27. Sv. Evstatije, možda sv. Evgaf

Vidljiv je teško oštećeni dopojasni portret svetitelja sa krstom u desnoj ruci. Odjeven je u ogrtač plave boje, a njegova haljina je crvena. Oko pojasa mu je bijeli ubrus ukrašen tamnim i crvenim linijama.

28. Nepoznati svetitelj

29. Nepoznati svetitelj

Glava svetitelja je potpuno uništena. Predstavljen je u svijetlozelenom ogrtaču i narandžastoj haljini.

30. Sv. Dimitrije (...dimitrie)

Predstavljena je dopojasna figura svetitelja. U lijevoj ruci drži krst. Odjeven je u ogrtač zelene boje i crvenu haljinu. Opasan je bijelim pojasom.

31. Nepoznati svetitelj

Predstavljena je dopojasna figura mladog svetitelja odjevenog u crveni ogrtač. U lijevoj ruci on drži krst.

32. Nepoznati svetitelj (st=& mina?)

Proširivanjem prostora ova freska je presječena po visini.

Svetitelj je odjeven u zelenu haljinu preko koje je crveni ogrtač, a oko struka svijetli pojas.

33. Nepoznati svetitelj (st=& merkurije)

Predstavljena je dopojasna figura svetitelja. Lijevu ruku je položio na grudi, a u desnoj drži krst. Odjeven je u ljubičastu haljinu preko koje je ogrtač crvene boje.

34. Sv. Artemije (... ardemie)

Predstavljena je dopojasna figura svetitelja. Odjeven je u crvenu haljinu preko koje je plavi ogrtač, a oko struka pojas bijele boje. U desnoj ruci drži krst.

35. Sv. Nikita (... nªkªta)

Predstavljen je dopojasni portret u poluprofilu. Freska je dobro očuvana s tim da je ispod ramena presječena otvorom prema đakonikonu. Svetitelj je odjeven u ljubičasti ogrtač. U desnoj ruci drži krst.

36. Stilizovani cvjetni ornamenаt

Iz posude na tamnoplavoj pozadini se pruža strogo simetrično cvjetno stablo, diskretno kolorisano okerastim zagasitim tonovima.

37. Ornamentalna bordura od cik-cak trake sa naizmjeničnim smjenjivanjem crvenih, sivih, ljubičastih, plavih, a na desnoj strani i zelenih polja. Svako polje je podijeljeno na dvije tonski različite površine. Tamna pozadina ove bordure je oživljena sa tri bijele tačkice koje se nalaze u uglovima.

38. Sv. troica (st=a troica)

Predstavljene su tri figure (Bog otac, Bog sin i Sveti duh) u sjedećem položaju. Pred njima je sto prekriven stolnjakom po kome je razasut pribor za jelo. Centralna figura je predstavljena u anfasu, a druge dvije u poluprofilu.

39. Tajna večera (... vªe

Scena tajne večere je postavljena zgrade obojene u ljubičastu boju sa izbočenim krilima sa strana. Sto je polukružnog oblika. Prekriven je svijetlozelenom tkaninom. Hristos je predstavljen za stolom na lijevoj strani. Njemu prilazi sv. Jovan. Ostali apostoli sjede, a Juda je predstavljen kako se naginje preko stola.

40. Pranje nogu (ovmivatie he '~enikom= iogi)

Ovo je jedna od najljepših slikanik cjelina u Dobrićevu. Kompozicija je najbogatije kolorisana i relativno dobro očuvana. Za proučavanje stila dobrićevskog protomajstora Georgija Mitrofanovića ona ima ključnu važnost. U pozadini je arhitektura ravnog zida sa dvije izdignute galerije sa stubovima. Zid je crvene boje sa širokom trakom pri vrhu, a desna kula je zelene boje. Preko kule je prebačena crvena draperija. Na cinober postamentu sjede ili kleče apostoli zaposleni izuvanjem. U lijevom uglu je izdvojena scena u kojoj Hristos briše noge apostolu Petru. Hristos je skinuo plavi ogrtač i prebacio ga preko pergole u pozadini. Ogrnut je bijelim ubrusom sa crvenim i crnim linijama. Apostoli su odjeveni u haljine bogatih boja: narandžasta, plava, hrom-oksid zelena, tamnoplava, violet, svijetlozelena, crvena, zelena i tamni oker. Inkarnat lica je tamnosmeđ sa primjesom okera. Lica su pažljivo rađena sa pedantnim izvlačenjem finih linija. Glava sv. Petra je posebno pažljivo rađena sa refleksima tankih svijetlih linija.

41. Ornamenat u obliku talasastih linija koje se sijeku pod pravim uglom sa elipsastim listovima. Listovi su naizmjenično sive i tamnooker boje. Tamna pozadina je oživljena bijelim tačkicama, po tri u jednoj grupi. Ornamenat je bio retuširan.

42. Sv. Kozma (st=& kozma)

Svetitelj je predstavljen sa ispruženom lijevom nogom prema segmentu s tri zraka u lijevom uglu. Freska je oštećena.

43. Sv. Damjan

Predstavljena je dopojasna figura mladog svetitelja.

44. Sv. Marko (st=& marko )

Predstavljen je svetitelj kako sjedi na stolici ispred kuće čiji su zidovi obojeni u ljubičastu boju. Svetitelj je odjeven u tamnocrvenu haljinu i ogrnut tamnoplavim ogrtačem.

45. Sv. Matej (st=& matej)

Apostol je predstavljen kako sjedi na stolici ispred kuće. U ruci drži jevanđelje.

46. Ornamenat sličan kao kod br. 37

47. Medaljon sa crvenom pozadinom i predstavom arhanđela u crvenoj haljini i zelenom ogrtaču

48. Prorok Isaije (prorok= ªsaªa)

Prorok je predstavljen u sjedećem položaju na oblaku. Odjeven je u tamnocrveni ogrtač. U visini njegove glave teče tekst:

Se dva va cr+ve primiti i rodi sna i nar+k' ime em'ª emmalionl=

49. Prorok Avakum (prorok= avakym=)

Figura je koncipovana kao pandan proroku Isaiji. Prorok je predstavljen u sjedećem položaju na oblaku. Odjeven je u haljinu zelene boje i crveni ogrtač. Desna ruka mu je podignuta iznad glave, a u lijevoj drži svitak papira.

50. Hristos Emanuil (is hs emmaioil..)

Predstavljena je Hristova figura do pojasa. Obje ruke su mu podignute iznad glave. Desnom blagosilja, a u lijevoj drži svitak papira. Ogrtač mu je crvene boje.

51. Prorok Danil (prorok= danªl=)

Prorok je predstavljen u sjedećem položaju na oblaku. Odjeven je u plavu haljinu sa crvenim ogrtačem. Na glavi mu je trodijelna kruna. Ispod figure su tri zvjezdice. Desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži svitak papira.

52. Prorok David (prorok= dv=ªd=)

Prorok sjedi na oblacima svijetlozelene boje. Odjeven je u plavu haljinu sa velikim i bogato ukrašenim crvenim okovratnikom. Na glavi mu je trodijelna kruna. Ispod figure su tri zvjezdice. U lijevoj ruci drži svitak papira.

53. Hristos Pantokrator

Freska je oštećena. Naziru se plavi plašt, crvena haljina i jevanđelje u lijevoj ruci.

54. Hristos Starac danima

Freska je oštećena. U lijevoj ruci drži svitak papira, a desnom blagosilja.

55. Sv. Kiril i Julita (...kirik=...)

Svetitelj je predstavljen sa lijevom rukom podignutom u visini glave. Predstavljen je sa kratkom bradom. Odjeven je u plavi ogrtač. Sv. Julita je predstavljena sa ispruženim rukama prema Kirilu. Odjevena je u ogrtač crvene boje. Oba svetitelja su predstavljena u dopojasnoj veličini.

56. Sv. Simeon Stolpnik (st=& simeun stlpnik=).

Svetitelj je predstavljen u dopojasnoj veličini. Na glavi mu je monaška kapuljača. Odjeven je u crvenu kapuljaču. Desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži svitak papira.

56.a) Bočna istočna strana pilastra je ukrašena bijelim cvjetićima na ljubičastoj podlozi

57-66. Deset medaljona sa poprsjima svetitelja na lezeni iznad ikonostasa na južnom zidu. Pozadine unutar medaljona su riješene sa dva koncentrična kruga iste boje, ali različitog tonaliteta. Naizmjenično se smjenjuju siva i crvena boja (odozdo prema gore). Mogu da se identifikuju samo pojedine ličnosti, kako slijedi:

57. Nepoznati svetitelj

Predstave 40 kritskih mučenika (57-66).

58. Mlađi čovjek sa kratkom bradom. Haljina crvena, a ogrtač zelen. Desna ruka mu je položena na grudi, a u lijevoj drži krst.

59. Sv. Ilijan

Svetitelj je predstavljen sa crvenim ogrtačem prikopčanim na lijevom ramenu. Desna šaka mu je otvorena na grudima, a u lijevoj drži krst.

60. Sv. Evnik-mučenik-crnac, Evnoik

Predstavljen je starac sa dugom bradom. Desna ruka mu je položena na grudi, a u lijevoj drži krst. Ogrtač mu je crvene boje sa okovratnikom u oker boji. Okovratnik je ukrašen smeđim linijama.

61. Vrlo mlad svetitelj – sv. Jiisimal (?)

Desna ruka mu je položena na grudi, a  lijeva podignuta. Ogrtač mu je crvene boje.

62. Sredovječan svetitelj sa crnom kratkom bradom

Odjeven je u haljinu  crvene boje i zeleni ogrtač. U lijevoj ruci drži krst.

63. Sv. Jul

Predstavljen je mlađi svetitelj sa kratkom kestenjastom bradom i krstom u lijevoj ruci. Freska je oštećena.

64.  Sv.  Kiril

Svetitelj je predstavljen sa podignutim rukama. Freska je oštećena.

65. Sv. Aleksandar

66. Predstavljen je mlađi svetitelj u plavoj haljini sa po¬dignutim rukama. Freska je oštećena.

67. Bijeli krst u krugu (IC-XC, NI-KA)

68. Slikana nabrana bijela i okerasta draperija porubljena vodoravnim crvenim i plavim linijama. Draperija je ukrašena minijaturnim ornamentima sive boje u vidu rascvjetalih rombova, trokuta, vaza sa cvijećem, sidra i srcolikim oblicima. Predstavljene su i dvije glave: starac sa dugom bradom i profil mladića sa šeširom.

69. Ornamentalno polje ispunjeno stilizovanom bijelom palmetom izvedenom na crveno-crnoj podlozi

70. Sv. Atanasije Veliki, Aleksandrijski (st=& adanasªe v+l=ªkªi)

Predstavljena je blago pognuta figura arhijereja odjevenog u bijelu odeždu ukrašenu crveno-bijelim poljima. Ispod nje se nazira crvena haljina, a preko žuti epitrahilj. Svetitelj u rukama drži svitak papira sa tamnocrvenim tekstom.

71. Sv. Grigorije Niski (st=& grigorie nªski)

Svetitelj je predstavljen u identičnom stavu kao i prethodni. Ogrnut je ogrtačem svijetle boje sa tamnocrvenim krstovima. U rukama drži svitak sa tekstom.

72. Poprsje nepoznatog prvosveštenika (možda sv. Nikole)

Predstavljen je starac sa bujnom kovrdžavom bradom. Svijetla prvosveštenička odežda je ukrašena crvenim krstovima. Desnom rukom blagosilja.

73. Sv. Spiridon Krfski

Predstavljena je figura svetitelja koji stoji sa polukružnom mitrom na glavi i kratkom bradom podijeljenom na dva dijela. Desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži jevanđelje.

74. Sv. Silvestar, papa rimski

Papa je predstavljen sa mitrom na glavi i kratkom bradom. On desnom rukom pokazuje na Bibliju, koju drži u lijevoj ruci. Odjeven je u prvosvešteničku bijelu odoru ukrašenu smeđim krstovima.

75. Heruvim

Predstavljen je bez glave sa šest krila, u crvenoj boji na crnoj podlozi.

76. Prazno polje prebojeno crnom bojom. Prostor je rezervisan za učvršćivanje ikonostasa.

77. Isto kao prethodno

78. Sv. Jerotej (st=& erotei)

Predstavljen je starac sa dugom bradom u dopojasnoj veličini. Odjeven je u prvosvešteničku odoru i epitrahilj ukrašen sa dva krsta. U lijevoj ruci drži jevanđelje.

79. Sv. Elevterije (st=&....)

Predstavljen je starac sa kratkom bradom. Odjeven je slično kao i sv. Jerotej. Desna ruka mu je podignuta, a u lijevoj drži krst.

80.  Sv . Kiril (. .. kur (n) l= )

Sačuvan je samo svetiteljev oreol.

81. Sv. Partenije Lampoakijski (st=& pa...)

Sačuvani su samo oreol i dio ogrtača.

82. Trobojna cikcak traka

83. Crvenkasta bujna lisnata crvena akantusova grana koja se talasasto razvija iz putira u sredini. Pozadina je crna.

84. Na crvenoj podlozi su predstavljene bijele polukružno stilizovane palmete (isto i na suprotnoj strani lezene).

85. Rođenje Hristovo (ro`astvo hvo)

Kompoziciju čini pet scena.

U sredini slike na kestenjastom otvoru pećine na crve¬noj postelji leži Bogorodica u zelenoj haljini i ljubičastom ogrtaču. Iznad nje na crvenoj postelji je mali Hristos u bijelom povoju. Iza njega se nazire glava krave.

Lijevo gore, na narandžastocrvenom tonu pejzaža, predstavljena su tri mudraca kako jašu na konjima bijele, tamnocrvene i narandžaste boje. Na glavi su im velike krune. Mudrace predvodi grupa anđela koji se javljaju iza stijena u vrhu slike.

Sa desne strane kompozicije se javlja identična grupa anđela, ali sad pastiru odjevenom u kratku zelenu haljinu i sa štapom u ruci. Na ovoj strani kompozicija je više ljubičasta sa tamnim otvorom pećine na sredini.

U donjem desnom uglu kompozicije je predstavljen Josif kako sjedi na stijeni. Njemu se obraća bosonogi stariji pastir odjeven u blijedoplavi ogrtač i crvenu haljinu. Između ove i prethodne sce¬ne je naslikano mnošgvo tamnih i crvenkastih ovaca i koza koje pasu, ili se propinju i brste lišće.

U lijevom uglu je prikazano, sada teško oštećeno, kupanje malog Hrista.

Iznad kompozicije, na tamnosivoj pozadini neba, stoji njen naziv.

Cijela površina stjenovitog pejzaža je oživljena bokorima talasastog rastinja i krošnjama predstavljenim nizom kratkih horizontalnih crtica i presječenim vertikalom stabla.

86. Površina sokla sa koje je u cjelini otpao fresko-malter. Sudeći prema  sačuvanim detaljima na južnom zidu, ove površine bile su ukrašene imitacijama mermera (kose talasaste linije sa raznobojnim prskotinama).

87. Stevan Dečanski, srpski kralj (st=& st... kr)

Predstavljena je figura vladara sa krunom kako stoji. Sačuvano je samo poprsje. Ova i dvije sljedeće figure su bile, zbog znatnog oštećenja, prije prenošenja manastira prekrečene. Očišćene su 1958. godine. Na osnovu mjesta gdje se freska nalazi i na osnovu položaja Stefana Nemanje, koji je naslikan uz ovu fresku, pretpostavlja se da je riječ o Stevanu Dečanskom.

88. Stefan Nemanja

Svetitelj je predstavljen kao kaluđer u tamnosivoj monaškoj rizi i tamnocrvenom ogrtaču. Kao i kod prethodne freske, sačuvani su samo skromni tragovi crteža i boje.

89. Sv. Jeftimije Veliki, Otšelnik (st=& s<...)

Najskromniji tragovi pigmenta i crteža dozvoljavaju samo da se sagleda kontura bradatog starca sa krstom u desnoj ruci. Da je riječ o predstavi sv. Jeftimija Velikog, zaključeno je na osnovu poređenja sa Zavalom i sačuvanih detalja.

90. Slikana predstava ikona od koje je ostalo samo nekoliko fragmenata. Sačuvani dio crvenog okvira, kao i predstava ovakve ikone na istom mjestu na južnom zidu upućuju da je i ovdje bila naslikana ikona koja kao da visi na lancu.

91. Nepoznati mučenik, vjerovatno Fotije Besrebrenik

Sveti mučenik je predstavljen u zelenoj tunici i plavom ogrtaču. Oko vrata ima široki bogato ukrašeni okovratnik. Kao i kod sljedeće dvije figure, svetitelji su naslikani na pozadini koja je u donjoj zoni siva, a u gornjoj plava.

92. Sv. Samon, mučenik (st=& samona)

Predstavljen je mlađi svetitelj sa kratkom bradom, odjeven u tuniku oker boje koja je po ivicama ukrašena. Ogrnut je crvenim plaštom. U desnoj ruci drži krst.

93. Sv. Anikita, Besrebrenik (st=& anªk...)

Odjevena je u tuniku zelene boje. Tunika je ukrašena ornamentisanim porubima.

94. Nepoznati svetitelj – pošto je pandan sv. Vakhu (br. 11), vjerovatno je ovdje predstavljen sv. Srđ

Mlađi svetitelj je predstavljen u crvenom ogrtaču i plavoj haljini sa oker porubom.

95. Prorok Jezekilj (proroke ªezek=ªl= )

Predstavljena je dopojasna figura starca odjevenog u crvenu haljinu i plavi ogrtač. U rukama drži svitak papira sa ispisanim tekstom.

96. Nepoznati prorok

Gotovo potpuno uništeno poprsje sa svitkom papira sa desne strane i nečitkim tekstom na njemu.

97. Prorok Sofonija (pr... sofon...)

Svetiteljeva glava je sačuvana samo u sinopiji. Bio je odjeven u ogrtač ljubičaste boje i crvenu haljinu. Na svitku, koji se obmotava oko glave, nalazi se sljedeći tekst:

sv+ti se sv+ti se nov=&.... pm osv+ti... slava gi s ga na teb+ b=...  (Sof. 1, 1, 2).

98. Raspeće Hristovo (raspetªe hvo)

Na tamnocrvenom krstu sa monogramom na vrhu (IS HS) je raspet nag Hristos. Oko bedara mu je pričvršćen oker perizonom ukrašen crvenim i kestenjastim linijama.

Ispod krsta se primjećuje ljubičasti vrh Golgote sa oštećenjem u centru.

Lijevo od krsta su predstavljene tri žene – Bogorodica, odjevena u zeleno-plavu haljinu preko koje ima ljubičasti ogrtač. Marija Magdalena  je predstavljena sa dugom raspletenom kosom, odjevena u narandžastu haljinu preko koje ima zeleni ogrtač. Iza njih je treća mironosnica odjevena u crveni plašt.

Desno je predstavljen Jovan Bogoslov u plavom ogrtaču, a iza njega Longin sa crvenim štitom i sivim oklopom na grudima. Oko glave mu je povezana bijela marama, ukrašena plavim i crvenim vodoravnim crtama. Ispod oklopa se naziru ljubičaste hlače podvijene iznad plavog oklopa na nogama i oker čarapa. Na hlačama se primjećuje uticaj italijanskog kostima iz doba renesanse. Na leđima ima pričvršćen crveni ogrtač.

Pozadina kompozicije je u donjoj zoni tamnosiva, u središnjoj cinober boje, a gornjoj crna sa predstavama sunca (crveno) i mjeseca (sivo), stilizovanih kao ljudski profili.

99-101. Medaljoni sa portretima 40 mučenika

Ista predstava mučenika kao i na već pomenutim serijama poprsja od po deset svetitelja na pilastrima. Ukupna serija je znatno oštećena, bolje su očuvane prve četiri predstave mučenika.

99. Nepoznati mlađi svetitelj u tamnocrvenom ogrtaču sa oker okovratnikom

100. Nepoznati stariji svetitelj u cinober ogrtaču sa monaškom kapom na glavi i krstom u lijevoj ruci

101. Nepoznati svetitelj sa raširenim rukama, odjeven u svijetlocrveni ogrtač i ljubičastu haljinu

102. Nepoznati mlađi svetitelj odjeven u plavu haljinu i crveni ogrtač

103. Nepoznati svetitelj. Sačuvani su samo tragovi boje.

104. Nepoznati svetitelj

106. Nepoznati svetitelj. Sačuvani su samo tragovi boje.

106. Nepoznati svetitelj odjeven u crvenu haljinu

107. Nepoznati svetitelj odjeven u plavu haljinu i crveni ogrtač

108. Nepoznati svetitelj odjeven u crvenu haljinu i plavi ogrtač

109. Crveni krst u plavom krugu

110. Sa strana lezena je ukrašena uskom trakom palmete čije se lišće razvija u talasaste linije. Listovi su bijeli na crnoj podlozi.

111. Simetrično složena cikcak traka crvene boje prelomljena tako da obrazuje niz rombova, ukrašenih na sredinama četvorolistom

112. Bogato stilizovana vitica palmete sa bijelim lišćem na crnoj podlozi

113-118. Sveti petočislenici

113. Sv. Evgenije (st=& e

Odjeven je u haljinu zelene boje sa oker okovratnikom. Preko haljine je prebačen ogrtač crvene boje. Oko struka mu je pričvršćen bijeli pojas ukrašen vertikalnim crvenim i crnim linijama. U desnoj ruci je krst, a lijeva mu je ispod plašta.

114. Sv. Evstatije (st=& e<...atªe)

Odjeven je u haljinu tamnozelene boje preko koje ima ljubičasti ogrtač. Porubi na rukavima i oko vrata su crvene boje. U desnoj ruci drži krst.

115. Sv. Aksentije?

Predstavljen je mlađi svetitelj. Odjeven je u haljinu zelene boje preko koje ima tamnomaslinast ogrtač. Lijeva ruka mu je skrivena ispod plašta na grudima, a u desnoj drži krst.

116. Sv. Mardarije? (st=& m...)

Odjeven je u crvenu haljinu sa oker okovratnikom preko koje je tamnoljubičasti ogrtač.

117. Sv. Orest (st=& %)

Teško oštećeno poprsje svetitelja.

118. Sv. Georgije, Velikomučenik? (st=& ge...)

Predstavljen je mlađi svetitelj odjeven u ljubičastu haljinu preko koje je crveni ogrtač.

119. Nepoznati svetitelj

Predstavljen je stariji svetitelj u tamnocrvenom ogrtaču.

120. Nepoznati svetitelj

Predstavljen je svetitelj odjeven u ljubičastu haljinu i crveni ogrtač sa oker okovratnikom.

121. Nepoznati svetitelj

Predstavljen je svetitelj odjeven u ljubičastu haljinu i crveni ogrtač.

122. Nepoznati svetitelj

Sačuvan je samo dio oreola.

123. Prazno polje obojeno u crno

124. Predstava sunca

Crveni krug iz kog se prostiru oker zrake. Krug je oivičen bijelom linijom. Predstava sunca je naslikana na tamnoplavoj podlozi uokvirenoj crvenom trakom.

125. Cvijeti (cv+tonosªe hvo)

Kompozicija predstavlja Hrista u haljini ciklama boje preko koje je plavi ogrtač, kako jaše na magarcu. Iza njega su predstavljena trojica apostola. Dva dječaka sa palminim granama u rukama odjeveni su u haljine oker boje. Oni pred Hrista prostiru crveni plašt. Na otvorenim vratima Jerusalima stoji grupa ljudi koja dočekuje Hrista. Jedan od predstavljenih likova, odjeven u crvenu haljinu i plavi ogrtač, drži u rukama tri lista. Iza njega je predstavljen mlađi čovjek sa plavom maramom na glavi i crvenim ogrtačem. Iza njih se vidi još osam glava. U gradu, u centru, vidi se ljubičasti hram sa crvenim krovom i kupolom, a iza njega su zelene fasade drugih zgrada. Iza apostola je stjenoviti pejzaž crvene boje. Iznad Hrista se nazire dječak na palmi.

126. Lazarevo vaskrsenje (voskr+eiie... evo)

Koloristički izvanredno uspjela i relativno bolje sačuvana kompozicija. Stjenoviti pejzaž je u desnom dijelu kompozicije predstavljen u narandžastoj, a u lijevom dijelu u ljubičastoj boji. U sredini kompozicije su naslikane zelene gradske zidine sa kulama i ljudima na otvorenim vratima. Hristos je predstavljen u plavom ogrtaču i crvenoj haljini. Iza njega su apostoli. Ispred Hrista je predstavljena žena kako ljubi Hristova stopala. Iznad nje je predstavljena druga žena u stojećem položaju. Osim navedenih, na kompoziciji su predstavljena i dva mladića kako obuhvataju poklopac od sarkofaga u kom leži sv. Lazar.

127. Isto kao 41 (ornamenat)

128. Tri mladića u peći ognjenoj (st=& trie %troici i `e`..a pe..)

U šestougaonoj peći su predstavljena trojica mladića koje natkriljuje anđeo u ljubičastoj haljini.

129. Sv. Pantelejmon (st=&  paitaleimon=)

Od nekadašnje freske je sačuvan samo crtež u sinopiji.

130. Sv. Jermolaj-Vrač (st=&  ...%lade)

Svetitelj je predstavljen u zelenom ogrtaču sa kvadratno crvenim malim poljem i plavim krstom na grudima.

131. Jevanđelist Luka (. ... l'ka)

Predstavljen je kako sjedi na stolici. Odjeven je u plavu haljinu i crveni ogrtač.

132. Jevanđelist Jovan (odg...&%..de%..goY)

Donje zone kompozicije su veoma oštećene. Jevanđelist je predstavljen ispred narandžastog planinskog pejzaža u sjedećem položaju.

Na drugom sloju maltera se vide crteži rastinja i stjenovitog pejzaža u sinopiji zelene i crvenkaste boje. Zanimljivo je da Mitrofanović natpis ispisuje grčkim pismom.

133. Arhanđeo

Na crvenkastoj pozadini je predstavljen arhanđeo odjeven u zelenu haljinu sa crvenim ogrtačem. U ruci drži plavu kuglu.

134. Prorok Solomon (... solomon=)

Prorok je predstavljen kako stoji na oblaku ispod kog se naziru ostaci šestorokrake zvijezde. Odjeven je u haljinu oker boje. Na glavi mu je crvena kruna. Tekst na bijelom uspravnom svitku je uništen.

135. Prorok Isaija (proroke isa...)

Prorok je predstavljen kako stoji na oblaku ispod kog se vidi crvena zvijezda. Odjeven je u haljinu crvene boje  i plavi ogrtač.

136. Prorok Jeremija (proroke ªer+mªa)

Freska je oštećena tako da se samo naziru plava boja prorokovog ogrtača i dio teksta na svitku papira.

137. Prorok Joil (proroke ª%ªl=)

Freska je oštećena. Preovladavaju crveni tonovi. Nazire se tekst na svitku papira.

138. Hristos kao anđeo (v+likago sav+ta aggel=)

Freska je gotovo uništena u požaru, tako da je Hristovo lice potpuno nestalo. Hristos je predstavljen raširenih ruku. Odjeven je u crvenu haljinu i plavi ogrtač. Krila su mu naslikana u crveno-kestenjastoj boji. Oko glave mu je oreol.

139. Deset medaljona sa kritskim mučenicima - slikani slično kao i trideset mučenika predstavljenih na ostala tri pilastra u crkvi. Gotovo potpuno su uništeni.

140. Bočne strane sva četiri pilastra su ukrašene stilizovanom palmetom bijele boje na crnoj poleđini, a istočna strana pilastra uz ikonostas srcolikim stilizacijama palmete na crnoj i crvenoj pozadini.

141. Bočne strane sva četiri pilastra su ukrašene stilizovanom palmetom bijele boje na crnoj poleđini, a istočna strana pilastra uz ikonostas srcolikim stilizacijama palmete na crnoj i crvenoj pozadini.

142. Sv. Petka (s... pet...)

Svetiteljka je predstavljena u u ljubičastom ogrtaču sa plavom maramom na glavi.

143. Crveno polje sa bijelom stilizovanom palmetom

144. Nepoznati sv. stolpnik

Na stubu sa profilisanim postoljem ljubičaste boje, ukrašenim bijelim štukaturama u obliku afrontiranih spirala, bilo je naslikano poprsje stolpnika od koga je ostalo malo boje i crtež u sinopiji na drugom sloju maltera.

145. Soklo za odvod vade. Kvadratno polje je ukrašeno stilizovanom bijelom palmetom na crnoj, crvenoj i oker pozadini. Oštećeno.

146. Vizija Petra Aleksandrijskog (petar= alezendr=sk=ª, is hs kto ti spse rªz' r=zdra drªa bez...)

Petar je predstavljen sa kovrdžavom bradom. Ogrnut je svijetlooker svešteničkim plaštom, ukrašenim kestenjastim krstovima. Omofor je bijel sa crvenim krstovima, a haljina mu je plave boje. U rukama drži crveni kodeks. Hristos stoji na crvenom postamentu, ogrnut je crvenim ogrtačem. Gornja zona kompozicije je gotovo crna, a donja siva. Ranije predstavljena figura Arija je uništena.

147. Nepoznati svetac, sv. arhiđakon?

Predstavljena je stojeća figura mlađeg čovjeka odjevenog u žutu haljinu preko koje je crveni ogrtač. U ruci drži kadionicu.

148. Nepoznati sveti arhiđakon

Predstavljena je figura koja stoji, odjevena u žutu haljinu preko koje je crveni ogrtač. U lijevoj ruci drži knjigu.

149. Polje sa natpisom zografa Teodora:

+seª svet (' cr) kov= %bio(V)ªh= '... po(p=) Ba%vi} ªeromonah= moªseª bg= da ga prostª trodi se delom= teodor= izograv= (bg=) da (ga prostª)

150. Sv. trojica ili “I na prijestole biješe” – završna molitva na proskomidiji

Kompozicija se na¬lazi na zapadnoj polovini sjeverne strane svoda protezisa. Gotovo potpuno je uništena i od nekadašnje cjeline je sačuvana samo u obrisima figura Hrista uz zapadnu ivicu svoda. Izgleda da je ovdje bila predstavljena kompozicija Sv. trojica sa Savaotom, koji je sjedio istočno od Hrista i Sv. duhom u vidu goluba. Nazire se jedino dio Savaotovog oreola.

151. Polaganje Hrista u grob

Kompozicija se nalazi na istočnoj polovini sjeverne strane svoda nad protezisom. Gornji dijelovi ove kompozicije su potpuno uništeni – sačuvani su samo dijelovi vodoravno položenog tijela Hristovog omotanog u bijele i oker materijale, te donji dijelovi svetih žena koje nose njegovo tijelo. One su odjevene u narandžaste, žute i crvene haljine. U središtu kompozicije je predstavljen anđeo u bijelom kako prati pogreb sa svijećom.

152. Mironosnice na grobu Hristovom

Sačuvani su samo dijelovi nekadašnje kompozicije – u donjem lijevom uglu su vidljive tri glave stražara sa kopljima i dio figure iznad njih. Šljemovi i oklopi vojnika sy plave boje, oružje im je bijele boje, a pejzaž je plavičast i narandžast sa kestenjastim rastinjem.

153. Vaskrsenje Hristovo – Silazak u ad

Scena je predstavljena na južnoj strani svoda nad protezisom, na njegovoj zapadnoj polovini. Sačuvan je samo gornji desni ugao kompozicije. U zelenkastom stjenovitom pejzažu sa rastinjem su predstavljena tri starozavjetna kralja sa krunama na glavama i razbojnik iznad njih. Ostatak scene je obijen čekićem.

154. Polje iznad prolaza u protezis sa unutrašnje strane

Predstavljen je ornamenat – cvjetna grana koja se razvija iz putira na sredini.

155. Nepoznati sveti arhiđakon

Figura arhiđakona je sačuvana u fragmentima.

156. Nepoznata kompozicija u polukružnom vrhu zapadnog zida protezisa

Freska je oštećena.

157. Oplakivanje – Hristos u sarkofagu

Scena je predstavljena u prostoru polukalote nad apsidalnom konhom u protezisu.

Na sceni Bogorodica, Marija Magdalena i Jovan Bogoslov polažu Hristovo tijelo u sarkofag. Jovan ljubi lijevu Hristovu ruku. Iza figura je naslikan krst.

158. Arhanđeo

Predstavljen je u vrhu istočnog zida protezisa.

Freska je oštećena.

Obje strane sokla u prolazu su prebojene crvenonarandžastom bojom. Iznad, s jedne

i druge strane, naslikano je po jedno poprsje u obliku ikone svetih prvosveštenika sa kodeksima u lijevim rukama, a desnom blagosiljaju. Imaju omofore ukrašene krstovima.

159. Crveni pojas sokla

160. Poprsje prvosveštenika u vidu slikane fresko-ikone

161. Poprsje prvosveštenika u vidu slikane freske-ikone

162. Poprsje anđela u vrhu prolaza

163. Sv. Sava Srpski (st= sava sr=bsk=&)

Svetitelj je predstavljen na potrbušju luka između oltara i protezisa, na istočnoj strani crkve. Sačuvani su samo dio oreola i natpis.

164. Sv. Arsenije Srpski (st= arsenªe sr=bsk=&)

Svetitelj je predstavljen kao pandan sv. Savi. Odjeven je u svešteničku odeždu sa krstastim ornamentima. Desnom rukom blagosilja, a u lijevoj drži crveni kodeks. Brada mu je duga.

165. Ornamentalno polje od talasastih linija u kvadratnoj mreži

166. Crvenkasti serafim sa šest krila na crnoj pozadini

167. Cikcak dvodijelna traka

168. Sv Ipatije (st=ª ªpatªe)

Predstavljena je figura svetitelja do pojasa. Njegov plašt je ukrašen crvenim i crnim šah-poljima. Jevanđelje drži u lijevoj ruci.

169 .Nepoznati arhijerej

Predstavljena je figura svetitelja do pojasa. Njegova glava je sačuvana samo u oker crtežu. Ogrtač mu je ukrašen crvenim i crnim šah-poljima. U lijevoj ruci drži crveno jevanđelje. Identifikacija ovoga sveca je izvršena prema tekstualnoj zabilješki slikara na drugom sloju maltera u konhi apside.

170. Nepoznati arhijerej

Predstavljena je figura svetitelja do pojasa odjevenog u svešteničku bijelu odeždu ukrašenu crvenim krstovima. U lijevoj ruci je vjerovatno stajalo jevanđelje, a desnom je blagosiljao.

171. Nepoznati arhijerej, vjerovatno sv. Polikarp Smirnski, sudeći prema analogiji iz Zavale i tekstu u sinopiji na drugom sloju maltera. Sačuvan je samo mali dio oreola.

172. Ornamenat potpuno isti kao pod br. 83

173. Vaznesenje Hristovo (bez natpisa)

Scena je predstavljena u narandžastom kamenom pejzažu sa nekoliko zelenih palminih krošnji. Bogorodica je odjevena u ljubičasti ogrtač i okružena anđelima. Na nebu u sivoj mandorli kružnog oblika sjedi Hristos odjeven u okerasto-crveni plašt. Mandorlu pridržavaju i uznose na nebo dva anđela.

174. Nepoznati svetitelj, uništen natpis

Freska je gotovo uništena.

175. Sv. Jovan Milostivi (st=ª ª%an mlst=ªvªi)

Svetitelj je ogrnut ogrtačem oker boje koji je ukrašen nizovima kestenjastih rombova i crvenim krstom na leđima. Dalmatika mu je ljubičasta i crvena, a epitrahilj oker. U rukama drži svitak papira.

176. Sv. Jovan Zlatoust (... ª%an zlato..)

Sačuvan je samo centralni dio ogrtača sa kestenjastim i plavim aplikacijama.

177. Sv. Vasilije (st=ª vasilªe)

Sačuvana su samo svetiteljeva leđa pokrivena oker ogrtačem. Figura je oštećena proširivanjem prostora u apsidi.

178. Bogorodica Širšaja (mr d')

Bogorodica je predstavljena u stojećem položaju na postamentu ciklama boje. Ruke su joj podignute iznad glave, a slika Hristova joj je na grudima. Oko glave joj je naslikana zelena marama. Lijevo od nje je predstavljen arhanđeo u kestenjastom odijelu, a desno arhanđeo u zelenom i narandžastom odijelu. Hristos, kao i ostali dijelovi ove freske su oštećeni.

179. Anđeo iz Blagovijesti

Anđeo je predstavljen kako je zakoračio na južnu stranu luka koja je potpuno uništena. Plašt mu je crven, a haljina plava.

Manastirska riznica je nekada obilovala vrijednim predmetima koji su dobijeni od imućnih darodavaca ili su kupljeni. Tako je temišvarski mitropolit Nikola Dimitrijević priložio manastiru Dobrićevu 1741. godine jednu knjigu, a prilozi u knjigama su stizali i 1744, 1747. i 1748. godine. Slikar Rafailo Dimitrijević iz Risna je naslikao za manastir 1745. godine veliku ikonu Deizis. Dobrićevskoj crkvi je 1757. godine priložena ikona sv. Save i sv. Simeuna, a prema natpisu na njoj, darodavci su bili Cvjetko Lazarević i njegov unuk Risto. Hristova ikona iz 1756. godine je bila poklon Lazara Gavre Miloradovića, koji je poklonio manastiru 1765. godine jedan krst. Polijelej u crkvi je bio iz 1754. godine, a zna se da je popravljan 1765. godine. Godine 1761-1769. jeromonah Visarion Stefanović je naručio za Dobrićevo jednu petohljebnicu, koju je iskovao neki Panto, a isti jeromonah je priložio manastiru 1765. godine minej. Jedan krst iz Dobrićeva se pominje 1770. godine, a prilozi u knjigama su zabilježeni 1771, 1773. i 1784. godine. Kivot i orar su priloženi 1778. godine.

U XVIII vijeku je pored manastirske crkve postojala tzv. Sarajevska kelija, koju su, prema predanju, podigle Sarajlije iz porodice Selakovića(42). Na manastirskom ikonostasu su se nalazile ikone koje su priložili braća Todor i Petar Selaković 1745. godine. Oni su, takođe, manastiru poklonili jedan srbljak štampan u Moskvi 1765. godine. Na njemu je vidljiv zapis iz 1772. godine. Sarajevski sveštenik Božo Bajović sa sestrićem Arsenijem Rajkovićem i Hristom Bratulevićem je poklonio manastiru 1745. godine ikonu koju je platio 16 cekina. Tomo Bajović iz Sarajeva je 1871. godine poklonio Dobrićevu minej štampan u Kijevopečerskoj lavri 1713. godine.

Iguman Visarion sa Svete gore je donio u Dobrićevo Bibliju štampanu u Rusiji, 1774. godine Marko Mrkšić iz Itebeja je otkupio jedan minej za crkvu. Manastir je posjedovao i srebrnu kutiju iz 1784. godine i srebrnu ploču na oraru iz 1778. godine. Srebrna kadionica je bila poklon jeromonaha Stefana Lazarevića, jedno od šest srebrnih kandila, na kojima je zabilježena godina 1778, poklon je Ante Samardžića, a svilom vezenu plaštanicu je darovala Solomija. Zbirka štampanih knjiga, uglavnom iz Rusije, poklonjenih Dobrićevu u drugoj polovini XVIII vijeka, brojala je nekoliko desetina knjiga. Među njima je i jedna rukopisna knjiga, Propovijedi Jovana Damaskina, koju je pisao Pero đak iz Sarajeva, sestrić Zaharija Dobrićevca. Jedan kivot je za Dobrićevo naručila supruga Rista Selakov(ić)a 1801. godine (Ševo, 1998, 165-170).

Predmeti nisu sačuvani, jer je manastirska crkva stradala nekoliko puta, najprije u požaru 1672. godine, zatim u vrijeme ustanka od 1875. do 1878. godine. Konačno je uništena u Prvom svjetskom ratu, 1914. godine, kada su austrijske trupe zapalile crkvu. Tada su izgorjeli ikonostas, brojne manastirske dragocjenosti, a i živopis je uništen (Ševo, 1998, 169).

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine Manastir Dobrićevo kod Bileće je bio evidentiran kao kulturno-istorijsko dobro i svrstan u I (prvu) kategoriju.

Na sjednici održanoj 14.6.2000. godine Komisija je donijela odluku o stavljanju Crkve i manastira Vavedenja Bogorodice u Dobrićevu, Opština Bileća,  na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine pod rednim brojem 74.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Početkom 1964. godine Zemaljskom zavodu za zaštitu spomenika i prirodnih rijetkosti BiH iz Sarajeva, na osnovu podnesenih projekata i predračuna(43), dostavljeno je 51.800.000 dinara «od čega je za freske dobijeno 23.800.000, a za arhitekturu 28.000.000 dinara»(44).

Komisija za konzervatorske radove na manastiru Dobrićevu(45) 20. aprila 1964. godine je održala u Trebinju svoj prvi sastanak, te razmotrila i odobrila podnesene predračune i projekte i dala saglasnost da radovi otpočnu(46).

Radovi na premještanju crkve sa freskama i sušare samostana Dobrićevo, kao i konzervatorsko-restauratorski radovi ukupno su trajali 9 mjeseci: otpočeli su 1964. godine, a završeni su 1. oktobra 1965. godine(47).

Za dislokaciju manastira Dobrićevo na lokaciju Orah, prema proračunu iz 1966. godine, utrošeno je 913.000 dinara. Dodatnih 300.000 dinara je utrošeno za otkup zemljišta, izgradnju prilaznog puta i dovođenje električnog osvjetljenja(48). 

Konzervatorsko gradilište je relativno samostalno djelovalo u Trebinju, odnosno u Dobrićevu.

Odvajanje živopisa je donijelo i nekoliko arheoloških rezultata veoma važnih za potpunije sagledavanje istorijata ove crkve. Na istočnom zidu crkve, iznad trijumfalnog luka a ispod kompozicije »Duhovi«, otkriveni su ostaci starijih fresaka, što svjedoči o tome da je prije živopisa Georgija Mitrofanovića dobrićevska crkva bila već ukrašena starijim freskama.

Ispod starijeg sloja freske na istočnom zidu su pronađeni izuzetno jasni tragovi nekadašnjeg dvoslivnog drvenog krova dobrićevske crkve, na kome su, kasnije, graditelji svodova samo nastavili da zidaju.

Na taj način može jasno da se izdvoji još jedna faza u istoriji dobrićevske crkve iako je danas teško reći da li je između ove racionalne pregradnje crkve i nastanka starije fresko-kompozicije na istočnom zidu prošao duži ili sasvim kratak vremenski period. Laka patiniranost građevinskog sloja maltera ispod prvobitne freske, ipak, govori da je crkva mogla poslije pregradnje da pričeka izvjesno vrijeme do dolaska nepoznatog slikara(49).

Prilikom radova 1964-1965. na terenu je snimljeno oko 800 fotografija i napravljeni su brojni crteži i planovi, a svakodnevno je vođen i dnevnik radova(50).

Demontaža crkve i manastirske sušare

Tehničko snimanje arhitektonskog kompleksa manastira Dobrićevo je obavljeno 1958. i 1959. godine. Tom prilikom je izrađen i detaljan geodetski snimak osnove crkve.

Na osnovu te dokumentacije, provjerene na terenu i dopunjene detaljima, obavljana je demontaža crkve,  stare sušare i ogradnih zidova, kao najstarijih i najvrednijih dijelova arhitektonske cjeline manastira Dobrićevo, te njihova kasnija rekompozicija  na lokalitetu Orah.

Prije demontaže na fasadnim zidovima crkve kamenovi su obilježeni određenim sistemom signatura. Konzervatori su se odlučili da demontiraju, i sačuvaju za kasniju ugradnju, originalne dijelove fasadnog kamena i dekorativnih arhitektonskih elemenata enterijera crkve: konzole, vijence, jastuke, patos crkve izveden od kamenih ploča, te kameni crkveni inventar (dvije časne trpeze i amvon iz novijeg vremena). Cjelokupan kameni materijal iz unutrašnjasti zida je zamijenjen novim.

Prije otpočinjanja radova bila je predviđena i zamjena kamenih blokova krstastog svoda crkve, ali se tokom radova pokazalo da to nije potrebno.

Ispravnost korišćenog metoda je provjerena na objektu manastirske pušnice koja je bila prva demontirana, prenesena i rekomponovana na lokaciji Orah, a to je i urađeno, uglavnom, još u toku skidanja fresaka, u julu i augustu 1964. godine.

Fasadne površine zidova dobrićevske crkve bile su dersovane, te je prije svih radova trebalo obiti malter i otvoriti fuge, a zatim su kameni blokovi obilježavani slovnim i brojčanim signaturama(51).  Fasade su, zatim, fotografisane a napravljeni su i tehnički planovi sa ucrtanim kvaderima i signaturama. Zidna platna ispresijecana su horizontalnim vagris-linijama, koje su trebale da posluže u toku rekonstrukcije kao pouzdano mjerilo za određenje visinskih dimenzija. Na pojedinim tačkama kameni blokovi na fasadama spajani su kratkim crnim linijicama, što je ponekad korisno služilo u rekonstrukciji za određenje korelacije izmedu pojedinih blokova i debljine spojnica(52).

Signaturama su obilježeni i svi elementi u unutrašnjosti crkve koji su bili predviđeni za demontažu i kasniju ugradnju.

Osim tehničke dokumentacije i obilježavanja, u metodologiji premještanja manastirske crkve korišćeni su i modeli pojedinih detalja. Drveni modeli (kalupi) su napravljeni za sve svodove, lukove, konhe, polukalote i za  krstasti svod u cjelini(53). 

Model za krstasti svodje napravljen u jednom komadu u svodu a oslanjao se na profilisane vijence i mogao je da se skine sa svoga mjesta tek poslije demontaže svodova crkve. Drveni modeli, koji su obuhvatali crkvu iznutra, omogućili su da se kameni elementi lukova i svodova pažljivo demontiraju i ponovo upotrijebe. Zbog toga je dobro sračunate i izmodelovane sedrene blokove krstastog svoda bilo moguće ponovo postaviti na svoje mjesto u toku njihove rekompozicije. Usljed toga su i oni, takođe, bili obilježavani.

Prvo je demontiran zvonik, a zatim fasade priprate. Demontaža kamenova je obavljana respektivno, prema označenim redovima i brojevima, kamenje je opet po redu slagano direktno u kamion koji ga je prevozio na novu lokaciju, gdje je slagano prema redovima uz odgovarajuću stranu već iskopanih temelja crkve. Poslije priprate demontirani su proskomidija i đakonikon a onda pjevnice. Radi ispitivanja temelja, srušeno je i uklonjeno i jezgro zidova, a na lokalitetu Dobrićevo ostali su temelji nekadašnje crkve (oko pola metra).

Krovni pokrov od kamenih ploča i vučji zubi u potkrovlju su, takođe, demontirani i i ponovo ugrađeni na njihovo mjesto. Osim toga, 70 odsto kamena u lukovima i svodovima, a dobrim dijelom i u zidovima, ponovo je ugrađeno u konstrukcije crkve na Orahu, pa može da se kaže da je crkva na novoj lokaciji izgrađena od otprilike 80 odsto prvobitnog kamenog materijala dobrićevske crkve.

Prema mišljenju Zdravka Kajmakovića: “Demontaža je potvrdila raniju pretpostavku, a i narodno predanje, da je priprata crkve naknadno dozidana, a isto se moglo zaključiti za proskomidiju i đakonikon, koji su nastali u isto vrijeme kada i svodovi crkve, te prema tome kad i svi arhitektonsko-dekorativni elementi u unutrašnjosti: ključni kamen(54), konzole i vijenci. Prije ove generalne prepravke crkva je imala drveni krov na dvije vode. Tragovi takvog krova potvrđeni su i u toku rušenja zabatnih dijelova istočnog i zapadnog zida. Međutim, nije se moglo sigurno ustanoviti da su pjevnice naknadno dozidane kao što se nije mogla ustanoviti bilo kakva razlika na zidu između pjevnica, sa jedne strane, i protezisa i đakonikona, a s druge strane, što ipak ne znači da pjevnice prvobitno nisu postojale. Tragovi prvobitnog zida od južne pjevnice nađeni su na pola metra od tla na njenom zapadnom zidu. Otud, imajući na umu ovaj podatak i činjenicu da su protezis i đakonikon nesumnjivo dozidani, izvlačimo jedino mogući zaključak da je dobrićevska crkva prije velike obnove početkom 16. vijeka bila znatno obrušena, naročito na pjevnicama, dok su joj istočni i zapadni zidovi bili bolje očuvani.

Ta crkva imala je u osnovi slobodni krst. Umjesto protezisa ona je na sjevernom dijelu istočnog zida imala poveću nišu, a polukalota apside naslanjala se na konhu obrazujući plitku zasjekli¬nu, što je zamjenjivalo profilisani vijenac. Crkva je bila nešto niža od današnje, a njeni zidovi bili  su izvedeni od sitnijeg i nepravilnijeg oplatnog kamenja. Umjesto svodova imala je dvoslivni drveni krov. Kako su pjevnice bile pokrivene nemoguće je odgovoriti.

Majstori koji su početkom 16. vijeka obnovili crkvu dobro su poznavali savremeno dubrovačko graditeljstvo, u čijem krugu su se vjerojatno školovali. Gotski stilski elementi u krstastom svodu i ključnom kamenu ubjedljivi su dokazi takvom zaključku. Nepoznati ktitor ove obnove nije bio znatno bogat čovjek. Tražeći čiste raške elemente u osnovi svoje crkve, on je ipak u njenoj nadgradnji, vjerovatno iz finansijskih razloga, dopustio kompromis i umjesto da crkvi dade kupolu, što je bliže ideji pravoslavne crkve, i koju u približno isto vrijeme dobijaju crkve manastira Tvrdoša i Kosjerova, zadovoljio se njenom imitacijom u vidi krstastog svoda. Prizidavanjem protezisa i đakonikona crkva je spolja poprimila izgled trobrodne bazilike a iznutra upisanog krsta. Na sačuvane zabate istočnog i zapadnog zida majstori su samo nastavili zidanje i na njih naslonili prelomljeni gotski svod. Umjesto prozora na tamburu koji ne postoji, izvedeni su kružni prozori - okulusi - na sjevernom i južnom trouglastom zidu ispod krstastog svoda. Praveći doprozornike sjevernom okulusu majstor je iskoristio bazu jednog rimskog stuba koji je samo priklesao okrenuvši njegove profile prema unutrašnjosti zida. Ova jedina spolija svjedoči nam da je ili u Dobrićevu ili negdje u neposrednoj blizini bila neka rimska građevina, što se po jednom ranijem nalazu i pretpostavljalo. U neposrednoj blizini manastira, na suprotnoj obali Trebišnjice, nedavno je pronađen opširniji tekst iz rimskog perioda, ispisan na živac-stijeni, a u 3 km dalekom Paniku djelimično je već odkopano rimsko naselje. To sve govori da je život na humci iznad Trebišnjice, ondje gdje je doskora ležao manastir Dobrićevo, u kontinuitetu trajao od starijeg neolitskog doba, obilježenog Crvenom stijenom, sa koje se može doviknuti u manastir, pa do naših dana i njegovog spomenika u Grančarevu.

Starija krstoobrazna crkva u Dobrićevu ima zasada jednu svoju analogiju u crkvi Hercega Stjepana u Sopotnici kod Goražda. I ona je, kao i dobrićevska imala krstoobraznu osnovu, ali je umjesto drvenog krova odmah dobila svodove, i to prelomljene, onakve kakve će i Dobrićevo dobiti tek u prvoj obnovi. Zato bi bilo najviše opravdano stariju crkvu u Dobrićevu datirati najkasnije u prvu polovinu 15. vijeka, njenu obnovu u početak 16. vijeka, pri čemu je na koncepciju Dobrićeva uticala tek izgradena crkva u Tvrdošu. Negdje oko tog vremena oslikan je istočni zid crkve vjerovatno od strane dubrovačkog slikara, koji je znao i mogao da slika u 'grčkom stilu'. Početkom 17. ili krajem 16. vijeka tu je kompoziciju obila ekipa najboljeg srpskog slikara turskog perioda Georgija Mitrofanovića, koji je, kao pitomac i propagator ideje obnovljene pećske patrijaršije, mogao da uoči njene zapadnjačke crte, zbog čega je smatrao da je treba zamijeniti.”(55)

Rekonstrukcija crkve i sušare(56)  

Pad terena na Vrtini, od zapada prema istoku, slično kao i u Dobrićevu, znatno je olakšao postavlja¬nje novih temelja u identičnom odnosu prema tlu. Tačnost u rekonstrukciji fasada crkve veoma je ovisila o tačnom postavljanju prvog reda kamena.

Zidari su dobili uvećane fotografije starog stanja fasada i tehničke snimke sa signaturama, što je olakšavalo rad majstora. Na svim horizontalama se vršila kontrola visina, a uočene razlike su bile ispravljene smanjenjem ili povećanjem horizontalnih spojnica na narednim visinama.

U rekonstrukciji unutrašnjih elemenata crkve, naročito njene osnove, odnosno prvog reda kamena unutrašnjih zidanih ploha, naišlo se na probleme. Mjere sa crteža  su poticale od raznih ljudi, a uzi¬mane su u različitim prilikama: neke mjere su uzete još dok je unutrašnjost crkve bila pokrivena freskama, druge poslije skidanja fresaka, a treće nakon obijanja maltera. Izvjesne dimenzije su kontrolisane preko dimenzija skinutih fresaka, koje su, u tim slučajevima, bile jedini vjerodostojni presudilac. Spoljne dimenzije crkve su bile sasvim identične starim, a one u unutrašnjosti (dimenzije zidova prije vraćanja fresaka) na izvjesnim tačkama su pokazivale razlike za +/- 3 cm. Uočene razlike u dimenzijama su rektifikovane prije postavljanja fresaka povećavanjem ili umanjivanjem debljine sloja maltera.

Na fasadama crkve u toku rekonstrukcije je zamijenjeno samo pet tesanika na apsidi, pošto su bili gotovo sasvim dotrajali. Svi dekorativni arhitektonski elementi na spoljašnjosti i u unutrašnjosti su originalni: konzole, vijenci, rustični jastuci, ključni kamen, sedreni blokovi iz kojih su isklesani okulusi (zamijenjen je samo doprozornik sjevernog okulusa pošto se radilo o rimskoj spoliji), perforisani krst na zapadnoj strani priprate, krstača na istočnoj strani crkve, svi doprozornici i dovratnici (iako se radi o elementima nastalim dvadesetih godina našeg vijeka), vučji zubi u potkrovlju i, naravno, zvonik u cjelini. Svodovi crkve su izgrađeni od starog i novog materijala, lukovi, uglavnom, od prvobitnih kamenih blokova, a krstasti svod je izgrađen u potpunosti od starih originalnih blokova.

Temelji i potkrovni serklaž su izgrađeni od betona, a prilikom zidanja na crkvi koristio se krečni malter. Izvedena je horizontalna hidroizolacija crkve (ljepenka i bitumen), a na isti način je izolovan i krov, postavljanjem hidroizolacionog sloja ispod kamenih ploča.

Rekonstrukcija crkve i sušare je završena polovinom novembra 1964. godine u vrlo nepovoljnim vremenskim uslovima. Nepokriveni svodovi crkve i još nesasušeno jezgro zida potpuno su zakisli. Tokom zime crkva je trebalo da se  prosuši loženjem vatre, a preostali radovi su okončani do 1. juna 1965. godine.

Hronologija  konzervatorsko-restauratorskih radova na fresko-slikarstvu:

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja Graditeljske cjeline – manastir Vavedenja Bogorodice u Dobrićevu nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:

1959.    Kajmaković, Zdravko, Tihić, Smail, Manastir Dobrićevo – Problematika zaštite, «Naše starine», VI, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 143-161, 1959.

1962.    Kajmaković, Zdravko, Značajniji likovni i arhitektonski spomenici u dolini Trebišnjice, «Naše starine» br. VIII, Zavod za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 39-53, 1962.

1964.    Korać, Vojislav-Đurić, Vojislav J., Crkve s prislonjenim lukovima u staroj Hercegovini i dubrovačko graditeljstvo, XV-XVII vek, Zbornik Filozofskog fakulteta, VIII, Beograd, 1964.

1967.    Kajmaković, Zdravko, Prenos manastira Dobrićevo, «Naše starine» br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 67-87, 1967.

1971.    Kajmaković, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1971.

1972.    Arslanagića most – Trebinje, Povodom prenošenja mosta 1970-1972. godine, izdavač: Hidroelektrana na Trebišnjici – Trebinje, Trebinje, 1972.

1977.    Kajmaković, Zdravko, Georgije Mitrofanović, Sarajevo, 1977.

1984.    Šuput, Marica, Srpska arhitektura u doba turske vlasti: 1459-1690,  Beograd, SANU.

2002.    Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, «Glas srpski», Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002.

(1) Pomoću programa Google Earth, lokalitet manastira je ubiciran i očitani podaci o geografskim koordinatama i elevaciji (op. E. Softić).

(2) Marica Šuput, Dobrićevo, crkva Bogorodice, Srpska arhitektura u doba turske vlasti: 1459-1690,  Beograd, SANU, 1984.

(3) Zdravko Kajmaković, Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 77.

(4) Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, „Glas srpski”, Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002, str. 166.

(5)         -               Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, “Glas srpski”, Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002, str. 165.

-               “P. Momirović, knjiško arhivski spomenici iz Banata, Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine, knj. II, 1958. god., str. 211” (Zdravko Kajmaković, Smail Tihić, Manastir Dobrićevo – Problematika zaštite, "Naše starine", VI, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1959, str. 153).

(6) Zdravko Kajmaković, Smail Tihić, Manastir Dobrićevo – Problematika zaštite, "Naše starine" ,VI, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1959, str. 154.

(7) Vojislav Korać –Vojislav J. Đurić, Crkve s prislonjenim lukovima u staroj Hercegovini i dubrovačko graditeljstvo, XV-XVII vek, Zbornik Filozofskog fakulteta, VIII, Beograd, 1964, str. 586.

(8) Temišvarski mitropolit Nikola Dimitrijević je priložio 1741. godine manastiru jednu knjigu, a prilozi u knjigama su stizali i 1744, 1747. i 1748. godine (Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, “Glas srpski”, Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002, str. 167).

(9)  Zahumsko-hercegovački mitropolit Filotej u Dobrićevu je boravio 1745. godine (Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine," Glas srpski", Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002, str. 167).

(10) Zdravko Kajmaković, Smail Tihić, Manastir Dobrićevo – Problematika zaštite, "Naše starine", VI, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1959, str. 153.

(11) Autor se poziva na sljedeći izvor: V. J. Korać, Trebinje, II, 1971, 358-366.

(12) Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, "Glas srpski", Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002, str. 168-169.

(13) Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, "Glas srpski", Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002, str. 169.

(14) Skr. za Narodnooslobodilački odbor.

(15) Arslanagića most – Trebinje, Povodom prenošenja mosta 1970-1972. godine, izdavač: Hidroelektrana na Trebišnjici – Trebinje, Trebinje, 1972.

(16) “…Dobrićevska crkva, zajedno sa crkvom manastira Žitomislića, u stvari je najinteresantniji i najmonumentalniji objekat istočno vizantijskog stila u arhitekturi Hercegovine. Od ove su crkve arhitektonski mnogo siromašnije crkve u Zavali, Mostaćima, Aranđelovu, Trijebnju i Ošanićima, kao i sve druge za koje se smatra da su iole sta¬rije. Posebno je interesantan njen relativno bogato razuđen interijer a naročito gotska nadgradnja koja ima izuzetan značaj za proučavanje arhitektonskih stilova, njihovih prenošenja i ukrštavanja …” (Zdravko Kajmaković, Smail Tihić, Manastir Dobrićevo – Problematika zaštite, "Naše starine", VI, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1959, str. 159).

(17) Planirana kota nivoa budućeg akumulacionog jezera bila je +400 m.n.v., a manastir Dobrićevo je bio izgrađen na +328 m.n.v. (Zdravko Kajmaković, Smail Tihić, Manastir Dobrićevo – Problematika zaštite, "Naše starine", VI, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1959, str. 157).

(18) Zdravko Kajmaković, Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 67.

(19) Zdravko Kajmaković, Smail Tihić, Manastir Dobrićevo – Problematika zaštite, "Naše starine", VI, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1959, str. 143.

(20) Leontije Ninković, »Monografija manastira Dobrićeva sa područnim crkvama«, Mostar, 1908. g.

(21) Citirano iz izvora: Zdravko Kajmaković, Smail Tihić, Manastir Dobrićevo – Problematika zaštite, "Naše starine", VI, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1959, str. 144.

(22) Citirano iz izvora: Zdravko Kajmaković, Smail Tihić, Manastir Dobrićevo – Problematika zaštite, "Naše starine", VI, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1959, str. 144.

(23) Preuzeto iz rada: Zdravko Kajmaković, Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967.

(24) Preuzeto iz rada: Zdravko Kajmaković, Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967.

(25) Komisija za konzervatorske radove na manastiru Dobrićevu, koju je imenovalo Izvršno vijeće SRBiH.

(26) Izmjereno sa kopije katastarskog plana (op. E. Softić).

(27) Izmjerena dužina fasadnog zida sjeverno od pjevnice i proskomidije iznosi oko 7,15 metara, a dužina fasadnog zida južno od pjevnice i đakonikona iznosi oko 7,67 metara ( na terenu, 28. marta 2006. izmjerio arh. E. Softić).

(28)  Pri tome se misli na tjeme svoda u enterijeru crkve (op. E. Softić).

(29) Na terenu 28. marta 2006. izmjerio arh. E. Softić.

(30) Stvarne orijentacije zidova su, imajući u vidu otklon podužne osovine crkve od + 20 stepeni, drugačije (op. E. Softić).

(31) Na terenu 28. marta 2006. izmjerio arh. E. Softić.

(32) Mjereno u odnosu na kotu terena ispred ulaznog portala (op. E. Softić).

(33) Gledano iznutra prelaz ima oblik ljevkaste konstrukcije, a izvana, u dijelu iznad četvorougaonog krova, zidana konstrukcija ima formu osmougaonog tambura, visine oko 125-130 cm (op. E. Softić).

(34) Trijem je je uvučen unutar gabarita objekta i nalazi se pod  jedinstvenim krovištem.

(35)       -               Navedena gabaritna mjera uključuje i apsidu. Dužine zidova, mjerene bez apside, iznose: na sjeveroistoku  oko  7,94 m, a na jugozapadu oko 7,82 m (op. E. Softić).

-               Sve dimenzije crkve Sv. Nikole,  na terenu, 28. marta 2006. godine izmjerili arh. Amra Šarančić i arh. Alisa Marjanović (op. E. Softić).

(36) Citirano iz knjige: Ljiljana Ševo, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, "Glas srpski", Grad Banja Luka, Banja Luka, 2002, str. 163 (autor se poziva na: Zdravko Kajmaković, Zaštita spomenika kulture i prirodnih rijetkosti u dolini Trebišnjice III, "Naše starine" br. VIII, Zavod za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1962, 49-50).

(37) Mjereno u odnosu na kotu terena ispred ulaznog portala (op. E. Softić).

(38)  Sračunato na osnovu mjera izmerenih na terenu (op. E. Softić).

(39) Uklesano na pragu ulaznih vrata konaka (op. E. Softić).

(40) Slična kompoziciona rješenja se nalaze oko Madone Matka Junčića na poliptihu iz Gospe od Šunja na Lopudu, zatim, na poliptihu dominikanaca u Dubrovniku, rad Lovra Dobričevića, i na njegovom poliptihu na Dančama (Kajmaković, 1971, 70).

(41) Mitrofanovićev natpis na zapadnoj fasadi crkve u Morači (Kajmaković, 1971, 193).

(42) Selakovići su, kao i neke druge sarajevske porodice u Dobrićevu nalazile utočište u vrijeme velike epidemije kuge, vjerovatno 1731-1732. godine i između 1762. i 1778. godine  (Ševo, 1998, 168).

(43) “Predračun i projekat za arhitekturu je izradio inž. arh. Nedeljko Rosić uz konsultativnu pomoć dr Vojislava Koraća, a za freske i ostalo Zdravko Kajmaković uz konsultativnu pomoć Zdravka Blažića.”

(44) Zdravko Kajmaković: Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 67.

(45) “Komisija za konzervatorske radove na manastiru Dobrićevu, koju je imenovalo Izvršno vijeće SRBiH, radila je u slijedećem sastavu: dr Cvito Fis¬ković, predsjednik, arh. Ivan Zdravković, potpredsjednik, dr Vojislav Đurić, predstavnik Zavoda u Mostaru, arh. Džemal Čelić, predstavnik Zavoda u Sarajevu, književnik i istoričar Svetislav Mandić, dr Dragomir Tadić, predstavnici Eparhije u Mostaru, i ing. Esad Karamehmedović, predstavnik investitora HE Trebišnjice. Za stručnog rukovodioca ovoga konzervatorskog radilišta postavljen je autor ovog članka, za njegovog zamjenika ing. arh. Nedeljko Rosić, za rukovodioca ekipe koja je radila na skidanju i vraćanju fresaka postavljen je viši slikar-konzervator Zdravko Blažić, odnosno slikar-konzervator Dušan Nonin, neposredni nadzor nad izvođačima radova na arhitekturi obavljao je tehničar Velibor Šain, a povremeno i arh. Dušan Rakojević, ispred komisije nadzor nad ekipom koja je obavljala posao na arhitektonskom dijelu problema vršio je dr Vojislav Korać, praktične radove na arhitekturi u cjelini obavila je Zidarska radnja majstora Andrije Galića iz Posušja sa grupom od 20 zidara i stolara, geodetska snimanja obavio je geometar Asim Bajbutović iz Sarajeva, u ekipi za freske radili su: slikari-restauratori Josip Trajkovski iz Zavoda u Skoplju, Nevenka Vučićević iz Zagreba, Petar Balabanović i Abdulah Grguri iz Prištine, Jusuf Začinović iz Sarajeva, zatim, slikari Mihajlo Barbić i Ljubo Milojević iz Trebinja, Dušan Kesić, slikar iz Beograda, Salih Obralić, Enver Koljanac i Mićo Sopić, studenti Srednje škole za primijenjenu umjetnost u Sarajevu, fotosnimanja su povremeno vršili majstori umjetničke fotografije Čiro Rajić i Ranko Rosić, a stalnu foto i ostalu dokumentaciju vodio je potpisani. U pomoć su nam često priticali kolege Dubravka Beritić i Radomir Stanić, istoričari umjetnosti. Koristimo se ovom prilikom da se svim navedenim članovima komisije, članovima ekipe, radnicima i kolegama najsrdačnije zahvalimo, posebno Zavodima koji su poslali svoje stručnjake da nam pomognu na ovom poslu, naročito Zavodu u Novom Sadu. Posebno se zahvaljujemo kolektivu Zavoda u Dubrovniku, koji nam je u mnogim prilikama ukazivao raznovrsnu pomoć” (Zdravko Kajmaković: Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 68, fusnota br. 3).

(46) Zdravko Kajmaković: Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 68.

(47) Zdravko Kajmaković: Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 67.

(48) Arslanagića most – Trebinje, Povodom prenošenja mosta 1970-1972. godine, izdavač: Hidroelektrana na Trebišnjici – Trebinje, Trebinje, 1972.

(49) Zdravko Kajmaković: Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 71.

(50) Zdravko Kajmaković: Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 73.

(51) “Obilježavanje je vršeno disperol-bojama. Redovi su nosili slovne oznake a kameni blokovi brojčane. Na primjer: Al, A2, A3... B1, B2, B3... Projekat je predviđao plastične naljepnice, ali smo od toga odustali jer smo se bojali da one ne budu otpadale” (Zdravko Kajmaković: Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 73, fusnota 4).

(52) Zdravko Kajmaković: Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 73.

(53) Pišući o konzervatorsko-restauratorskim iskustvima prenosa manastirske crkve, Zdravko Kajmaković potcrtava sljedeće: “Možemo reći da je sistem modela, naravno podrazumijevajući da su idealno napravljeni, najsvrsishodniji u ovakvim slučajevima. Iz iskustva možemo navesti da smo u nekoliko momenata požalili što i kompletnu osnovu crkve nismo uzeli u drvenom modelu. Izvrsni majstori stolari iz Posušja napravili su, na primjer, modele za krstaste svodove tako savršeno da su oni odražavali skoro sve izrazitije slučajne nepravilnosti u prvobitnoj izvedbi ovih vrlo komplikovanih elemenata” (Zdravko Kajmaković: Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 74).

(54) Ključni kamen (tjemeni kamen, zaglavni kamen, svodni kamen,  kamen tjemenjak; engl. keystone, franc. de voûte, njem. Schlusstein i Gewölbestein, tal. chiave di volta i serraglia) u arhitekturi konstruktivni, statički elemenat koničnog oblika, uglavljen u samo središte svoda, na sjecištu dijagonala rebara.

(55) (Zdravko Kajmaković: Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, str. 75-78.)

(56) Preuzeto iz rada: Zdravko Kajmaković, Prenos manastira Dobrićevo, "Naše starine" br. XI, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967.