Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 19. do 23. januara 2006. godine donijela je

O D L U K U

I

Istorijsko područje - Čaršija u Foči proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Zaštićeno područje nacionalnog spomenika čini cjelovit prostor fočanske čaršije (Prijeka, Gornja i Donja čaršija) koji je utvrđen granicom koju čine sljedeće katastarske čestice: od Gornjeg mosta na Ćehotini, počev sa k.č. br. 1704, 1703, 1712/1, 1712/2, 1713, 1717, 1634, 1631, 1630/1, 1635/1, 1636/1, 1604, 1587/2, 1587/1, 1585/1, 1582/1, 1581/1, 1583/2, 1583/1, 1748,1749, 1752, 1753, 1742, 1766, 1767, 1768, 1769, 3153, 3152, 3151, 3145/2, 3145/1, 1809, 1812, 1811, 1686, 1684, 1699, 1700, 1681/1, 1680, 1679 i 1676, do Gornjeg mosta na Ćehotini, k.o. Foča, Opština Foča, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske” broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne prostorno-planske dokumentacije sprovedbenog nivoa za nacionalni spomenik.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Na zaštićenom području biće primijenjena tri stepena zaštite, kako slijedi:

            I stepen zaštite primjenjuje se na katastarske čestice utvrđene u okviru pojedinačnih odluka Komisije o proglašenju objekata ili cjelina unutar zaštićenog područja nacionalnim spomenicima, i to:

-     Graditeljska cjelina – Džamija i medresa Mehmed-paše Kukavice, broj odluke 06.1-02-1063/03-9. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. br. 1741, 1742 i 1766, k.o. Foča;

-     Mjesto i ostaci graditeljske cjeline – Careva džamija (Sultan Bajezida Valije II džamija), broj odluke 06.2-2-1064/03-1. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 1787,  k.o. Foča;

-     Mjesto i ostaci istorijskog spomenika – Šehova džamija (Kadi Osman-efendijina džamija) u Foči, broj odluke 09-2-850/03-7. Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 1703, k.o. Foča;

-     Istorijski spomenik – Sahat-kula Mehmed-paše Kukavice u Foči, broj odluke 07.1-02-280/05-4. Nacionalni spomenik nalazi se na lokaciji koja obuhvata k.č. broj 1607, k.o. Foča;

-     Istorijski spomenik – Han Mehmed-paše Kukavice u Foči, broj odluke 07.1-2-275/05-8. Nacionalni spomenik nalazi se na lokaciji označenoj kao k.č. broj 1586, k.o. Foča.

Na tom prostoru dozvoljene su intervencije usmjerene isključivo na zaštitu i prezentaciju dobara i primjenjuje se režim zaštite utvrđen u pojedinačnim odlukama Komisije.

            II stepen zaštite odnosi se na pojedinačne objekte i prostore koji imaju visoku ambijentalnu vrijednost i visok stepen izvornosti, a nalaze se unutar prostora definisanog u tački I stav 2 ove odluke. U okviru tog stepena zaštite dozvoljeni su samo radovi na konzervaciji i restauraciji uz korišćenje izvornih materijala i potpuno zadržavanje oblika objekata i prostora (horizontalni i vertikalni gabariti, proporcije, broj, veličina i raspored otvora, arhitektonski detalji i boje zidova, popločanje i tretman fasada). Sljedeće mjere zaštite primjenjuju se na prostoru Pazarišta (k.č. broj 1807, k.o. Foča), tri sačuvane kamene magaze (k.č. br. 1722, 1793 i 1795, k.o. Foča) i dva najočuvanija dućana (k.č. br. 1727 i 1732):

-     prostor Pazarišta - izraditi detaljan urbanistički projekat uz obavezno zadržavanje izvorne namjene prostora – otvorena tržnica; dozvoljeni su radovi u skladu sa odredbama Programa revitalizacije Prijeke čaršije u Foči koje se odnose na prostor Pazarišta; na ovom prostoru moguće je predvidjeti i uvođenje zanatskih djelatnosti koje podrazumijevaju i istovremenu prodaju, kao i ugostiteljstvo manjeg obima;

-     za tri objekta kamenih magaza i dva najočuvanija dućana izraditi detaljan plan restauracije objekata: izvršiti konzervaciju postojećih autohtonih dijelova objekta i sanaciju nastalih oštećenja uz obavezno očuvanje autentičnog enterijera u što većoj mjeri; sve intervencije i primijenjeni metodi moraju da poštuju sve tipološke i arhitektonske karakteristike navedenog objekta; svi primijenjeni metodi i stepeni intervencije moraju da budu evidentirani; vratiti izvornu namjenu ili uvesti novu nedestruktivnu namjenu primjerenu centralnoj gradskoj zoni – zanatstvo, ugostiteljstvo i uslužne djelatnosti manjeg obima.

Nijedan građevinski, građevinsko-zanatski i zanatski zahvat ne može da bude izveden bez odobrenja ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručnog nadzora nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite).

            III stepen zaštite obuhvata prostor definisan granicama opisanim u tački I stav 2 ove odluke koji nije obuhvaćen prvim i drugim stepenom zaštite.

            Na tom prostoru potrebno je u potpunosti očuvati plansku osnovu i restaurisati i hortikulturno urediti postojeće otvorene prostore.

            Na tom prostoru za objekte i intervencije u prostoru nastale do 1990. godine primjenjuju se mjere konzervacije i restauracije u skladu sa Programom revitalizacije Prijeke čaršije u Foči (usvojenom Odlukom Skupštine opštine Foča 1984. godine, „Službeni glasnik Opštine Foča“ broj 3/1984). Za sve objekte i intervencije u prostoru nastale nakon 1990. godine, koji su u suprotnosti ili u neskladu sa navedenim programom, neophodno je detaljno definisati uslove u svim pojedinačnim slučajevima za:

-     sanaciju, konzervaciju, uređenje i prezentaciju postojećih objekata i cjelina koji imaju graditeljske ili ambijentalne vrijednosti;

-     restauraciju i rekonstrukciju istorijskih objekata, oblika i prostora kojim će biti obezbijeđen integritet istorijskog područja i čitljivost njegovih specifičnosti (rekonstrukciju uništenih objekata, restauraciju objekata ili pojedinačnih arhitektonskih elemenata - horizontalni i vertikalni gabariti, proporcije, broj, veličina i raspored otvora, arhitektonski detalji, popločanje, oblik, nagib krova i vrsta pokrova, tretman fasada itd.);

-     čišćenje i uklanjanje dograđenih dijelova objekata ili objekata koji nisu u skladu sa ambijentom; izvršiti izmjenu pojedinih elemenata na objektima koji su nastali kao rezultat naknadnih intervencija (odstraniti balkone i lođe, u pojasu prizemlja velike staklene plohe zamijeniti manjim);

-     regulisanje veličine i rasporeda otvora, zamjenu gvozdenih, aluminijumskih i plastičnih okvira otvora drvenim, poštivanje tradicionalnog dizajna i kolorita;

-     svi planirani interpolisani objekti moraju da poštuju građevinsku liniju susjednih objekata i u prizemlju i na spratovima, da imaju usklađene visine sa okruženjem i ne mogu oblikovno da narušavaju specifičnosti zaštićenog područja;

-     svi primijenjeni metodi i stepeni intervencije moraju da budu prepoznatljivi, a njihovo izvođenje moguće je samo na osnovu odobrene dokumentacije.

Namjena objekata:

-     u objekte vratiti izvornu namjenu ili uvesti novu nedestruktivnu namjenu primjerenu fočanskoj čaršiji – ugostiteljstvo i uslužne djelatnosti manjeg obima, tradicionalne zanate koji ne zagađuju okolinu, specijalizovanu trgovinu, isključujući namjenu suprotnu istorijskom području, koja može da proizvede buku i zagadi okolinu ili zahtijeva veće izmjene strukture objekata ili cjelina;

Infrastruktura i urbani mobilijar:

-     dozvoljeno je uvođenje savremenih sanitarnih i higijensko-tehničkih uređaja na način koji neće uticati na spoljni izgled objekata;

-     izvršiti regulaciju pješačkog i kolskog saobraćaja;

-     izvršiti uređenje centralne pješačke zone projektovanjem i uvođenjem javne rasvjete i urbanog mobilijara, u skladu sa arhitektonskim i tipološkim kontekstom navedene zone, tako da ne narušava ambijentalne vrijednosti cjeline;

-     rasvjetna tijela moraju da budu prilagođena ambijentu (fenjeri za uličnu rasvjetu, adekvatni reflektori za pojedinačne spomenike i pojedini ambijent);

-     zabranjuje se podizanje reklamnih tijela, oglasa i oznaka koje narušavaju vizure i zaklanjaju urbani pejzaž;

-     oznake, reklame i table, kao i frontovi ne bi smjeli da prelaze prizemlje, niti da izlaze van građevinske linije osim u slučaju streha i krovova koji smiju da izlaze maksimalno 1 m. Spoljni okviri treba da slijede tradicionalni dizajn i materijale (drvo ili obojeni metal). Korišćenje plastike ili neobojenog čelika ili aluminijuma u iste svrhe nije dozvoljeno. Upotreba velikih panoa, fluorescentnih svjetala i panoa napravljenih od plastičnih materijala nije dozvoljena;

-     postavljanje privremenih objekata (kiosci, nadstrešnice, štandovi, garaže i sl.) nije dozvoljeno osim u toku vraćanja zemljišta konačnoj namjeni u skladu sa ovom odlukom, pri čemu privremeni objekat ima funkciju vezanu za gradilište ili radove koji se izvode i biće uklonjen nakon završetka radova, a najkasnije u roku od tri godine nakon što je postavljen ako radovi do tada nisu završeni;

-     neophodno je očuvati postojeće visoko i nisko rastinje, te uraditi projekat ozelenjavanja i uređenja javnih površina primjenjujući autohtone biljne vrste;

-     zabranjuje se izgradnja magistralnih infrastrukturnih objekata i industrijskih objekata unutar zaštićenog područja.

Nijedan građevinski, građevinsko-zanatski i zanatski zahvat ne može da bude izveden bez odobrenja nadležnog ministarstva i stručnog nadzora nadležne službe zaštite.

Zaštitni pojas obuhvata prostor koji podrazumijeva sve katastarske čestice koje graniče sa zaštićenim područjem nacionalnog spomenika.

Unutar zaštitnog pojasa dozvoljene su samo intervencije u skladu sa postojećim mjerilom i lokalnim karakteristikama. Potrebno je:

-     obezbijediti očuvanje izgrađene strukture uz ograničenje spratnosti, veličine i gabaritnih dimenzija objekata, kao i upotrebu materijala koji su bliski autohtonim i tradicionalno primjenjivanim materijalima unutar zaštićenog područja;

-     u prostorima sa ovim stepenom zaštite moguća je nova izgradnja pod uslovom da novoizgrađeni objekti svojim dimenzijama, izgledom ili na neki drugi način ne ugrožavaju spomeničku, prirodnu ili ambijentalnu vrijednost ostalih prostora;

-     nije dozvoljena izgradnja potencijalnih zagađivača okoline, magistralnih infrastrukturnih i industrijskih objekata.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web- stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 07.1-02-1066/03-4

20. januara 2006. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Medžlis IZ Foča je podnio 19. decembra 2003. godine zahtjev da se ambijent Prijeke čaršije u Foči proglasi nacionalnim spomenikom. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra, Prijeke čaršije u Foči, nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji je prethodio donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u: 

• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru itd.,
• zk.  izvod i podatke o svojini,
• istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.

          Na osnovu uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno  je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Opština Foča se nalazi na prostoru Gornjeg Podrinja, na tromeđi Bosne, Hercegovine i Crne Gore, i u neposrednoj blizini planine Zelengore. Grad Foča se nalazi na prosječnoj nadmorskoj visini od 385 m i smješten je na brdovitom terenu, na ušću rijeke Ćehotine u Drinu.

Najbitniji elementi, koji su i uslovili stvaranje grada na ovom prostoru, jesu: prirodni ambijent sa okolnim brdima, dvije rijeke - Ćehotina i Drina, i vegetacija koja prožima cijelu gradsku strukturu i predstavlja njen nerazdvojni dio. To jedinstvo prirode i izgrađenih struktura čini Foču prepoznatljivom i izdvaja je od ostalih urbanih istorijskih struktura u Bosni i Hercegovini.

Sam prostor na kome je smješten grad, završetak kanjona Ćehotine i njeno ušće u Drinu, predstavlja gravitaciono središte šireg područja i mjesto na kome se još u ranoj istoriji nalazilo sjecište puteva sa više strana.

Istorijski podaci

Naseljenost užeg područja Foče može da se prati još od predistorijskog perioda, a samo gradsko naselje od srednjeg vijeka.

Nastanak i razvoj srednjovjekovnog naselja Hoča (Hotča)(1) uslovljeni su bili, prije svega, geografskim položajem mjesta na dvije rijeke: Drini i Ćehotini, odnosno njegovoj lokaciji na trasi Dubrovačkog druma(2) koji je povezivao Dubrovnik sa Moravsko-vardarskom kotlinom i centralnim prostorom Balkanskog poluostrva.

Trasa Dubrovačkog druma ostala je prepoznatljiva u matrici ulične mreže Foče(3) u Prijekoj čaršiji, koja se nalazi u tangentnoj zoni Pazarišta (Trgovišta) - lokaliteta na kome je nastala srednjovjekovna Hoča (Hotča) (Redžić, 1983, str. 317-343).

Srednjovjekovno naselje Hoča je prolazilo kroz različite faze graditeljsko-urbanističkog razvoja: od otvorene karavanske stanice (platea), trgovišta do gradskog naselja. Zbog svog prirodnog položaja između dviju rijeka, ovaj grad nije bio utvrđen, a gradom je, neposredno prije turskih osvajanja, gospodario feudalni gospodar Podrinja i Huma Stjepan Vukčić Kosača. Kao završna tačka puta preko Čemernog i Sutjeske, po svom položaju Foča je bila predodređena za veće tržište i karavansku stanicu, tako da se ljudi iz Foče počinju da bave trgovinom, prvenstveno sa Dubrovčanima (Kovačević-Kojić, 1978, str. 43-44). U Dubrovnik su isporučivali stočarske proizvode i vosak, a u istočnu Bosnu uvozili tkanine (Kovačević-Kojić, 1978, str. 193-194). Velika količina tkanina koje su se uvozile svjedoči o privrednoj razvijenosti srednjovjekovne Foče, kao i o potrebama i kupovnoj moći njenog stanovništva. Prisustvo dubrovačkih trgovaca u Foči povećava značaj samoga mjesta, koje u 15. vijeku postaje najveće trgovačko središte istočne Bosne (Kovačević-Kojić, 1978, str. 202).

Foču su 1465. godine zauzele Osmanlije (Redžić, 1983, str. 325).

Odmah nakon što su Osmanlije osvojile Bosnu i Hercegovinu, zemlja je podijeljena na nahije koje su se, uglavnom, poklapale sa srednjovjekovnim župama, a prvi osmanski upravni organi u pojedinim mjestima i nahijama bili su vojvode i njihovi zamjenici-ćehaje. Prvih pet godina osvojeni krajevi Hercegove zemlje bili su u sastavu Bosanskog sandžaka, a njihove vojvode i subaše potčinjene direktno sandžak-begu Gazi Isa-begu, koji je stolovao u Sarajevu.

Hercegovina je izdvojena iz oblasti kojim je upravljao bosanski sandžak-beg i formirana kao zaseban sandžakat u februaru 1470. godine, od kada njom upravljaju zasebni sandžaci. Prvi hercegovački sandžak-beg bio je Hamza-beg, o kome se mogu naći podaci već početkom 1470. Na tom položaju se zadržao sve do 1474. godine. Za vrijeme njegove uprave Foča postaje političko i administrativno sjedište Hercegovine. Takođe, on u Foči podiže i džamiju.

Foča je bila sjedište Hercegovačkog sandžaka sve do 1572. godine. Samo u periodu od 1522. do 1530. i 1533. godine privremeno sjedište je bio Mostar. Godine 1572. stolica Hercegovačkog sandžaka prenesena je u Pljevlja, gdje ostaje sve do 1763. godine, kada je Hercegovina fermanom pripojena Bosanskom sandžaku. Godine 1833. Hercegovina ponovo postaje nezavisna od Bosne, a njome od tada upravljaju carski namjesnici, valije, u rangu paše, čije je sjedište bilo u Mostaru do 1877. godine, kada je ponovo pripojena Bosanskom ejaletu.

Nakon što Foča prestaje biti središte Hercegovačkog sandžaka, ona postaje centar i drugih upravnih organa čiji su predstavnici muselim, ajan i alajbeg. Muselim je držao civilnu vlast u gradu i nahiji, a postavljao ga je sam vezir. Prvi poznati fočanski muselim bio je Hadži Mehmed-aga Šuvalija, čije se ime pominje u navodima iz 1782. godine. Ajani su bili gradski zastupnici, koji su zastupali svoj kraj u Ajanskom savjetu na namjesničkom dvoru. Od 18. vijeka pa do 1838. godine Foča je bila i sjedište alajbega, zapovjednika spahija jednog dijela Hercegovine.

Uporedo sa organizacijom upravnih vlasti u Foči je formirana i sudska vlast. Prvi poznati pomen kadije u Foči datira iz 1472. godine. Foča je, takođe, kao jedno od većih mjesta i gradova, imala i muftiju, pravnika, koji je davao fetve, pisana stručna mišljenja o određenim pitanjima o kojima u šerijatskom pravu nije bilo detaljnih objašnjenja. Ustanova muftiluka u Foči može da se susretne od polovine 17. vijeka (Bejtić, 1956, str. 30-32).

Puni procvat Foča doživljava u periodu od druge polovine 15. do kraja 16. vijeka, kada se transformiše od kasabe do šehera i važnog administrativno-upravnog centra u Hercegovini (Redžić, 1983, str. 322).

Grad se ne širi koncentričnom izgradnjom oko srednjovjekovne Hoče, ali se izgrađuje gotovo planski, prilagođavajući se topografsko-morfološkim uslovima i mogućnostima izgradnje na obje strane rijeka. Izgradnjom prvih šest(4) mahala definiše se gradski prostor Foče i daju smjernice za širenje naselja na obje strane rijeke Ćehotine i uz desnu stranu rijeke Drine.

Posljedica činjenice da je Foča bila sjedište Hercegovačkog sandžaka bila je razvijanje grada u urbanom, privrednom i kulturnom pogledu, te uspostavljanje potrebne infrastrukture za razvoj sistema civilne vlasti, vjerskih, kulturno-prosvjetnih i privrednih institucija. Izgradnja Hasan Nazirove (Aladža) džamije početkom druge polovine 16. vijeka predstavlja početak najplodnijeg građevinskog razvojnog perioda Foče. Ona potpuno poprima izgled i obilježja „orijentalnog“ grada.

U izgradnji objekata učestvovali su i dubrovački majstori, što može da  se zaključi iz mnogih dokumenata koji svjedoče o njihovim aktivnostima u BiH, kroz srednjovjekovni i gotovo cijeli period osmanske vladavine, a posebno u 16. i prvoj polovini 17. vijeka. Poznati kao vješti majstori, pozivani su da zidaju monumentalnije objekte i osjetljivije konstrukcije, svodove, lukove, kupole, te da izvode finije klesarske radove dekorativnog karaktera: baze, kapitele, stalaktite i dr. (Bejtić, 1952, str. 240).

U ovom periodu, osim arhitektonskog, razvijaju se i razne vrste zanatstva, posebno umjetnost obrade metala, kosti, drveta i kamena.

Potpadanjem Foče pod otomansku upravu ekonomska struktura grada dobija drugačiju sliku. U „Hasu Hoči“ i turskom popisu iz 1477. godine u okolini Foče pominju se vinogradi i određuje se porez na proizvodnju vina. Ova proizvodnja za vrijeme otomanske vladavine prestaje. Stanovništvo se orijentiše, uglavnom, na trgovačku i zanatsku privredu. Ekonomski razvoj Foče izražen je u 16. vijeku, a najviše u njegovim posljednjim decenijama. Najveći dio privrednih objekata u tom periodu grade pojedinci u vidu zadužbina – vakufa. Na osnovu kasnijih knjiženja vakufa ( početkom 17. vijeka) može da se sazna da je u prvim decenijama 17. vijeka Foča imala najmanje 24 vrste zanata (aščije, berberi, bičakčije-nožari, buzadžije, čizmedžije, dunđeri-graditelji, halači, kahvedžije, kalajdžije, kasapi, kazazi, kovači, kujundžije - zlatari, lončari, mlinari, mudželiti - knjigovesci, nalbanti - potkivači, pašmakčije - obućari, pekari, sarači, tabaci - kožari, taščije - klesari, terzije - krojači, bakal, tudžari - trgovci, badžari i telali).

Najviše zanata je bilo vezano za preradu kože i izradu kožne robe. Među njima su tabaci bili najbrojniji. Oni su imali svoje radionice na južnoj periferiji grada koja se po njima i zvala Tabaci. U Foči su bili razvijeni  još neki zanati o kojim ne može da se pronađe pisani trag, ali se zna da su postojali: bunardžije, ćeremidžije, ćerpidžije, grebenari, češljari, kazandžije, mutapčije, samardžije i tufekčije-puškari. Kao posebnu privrednu granu treba izdvojiti kućnu radinost u kojoj su se proizvodile razne vrste platna, vezova i ćilima za kućnu upotrebu i za prodaju. Sirovine koje su se upotrebljavale za proizvodnju tkanina su bile vuna, pamuk i svila. Posebno može da se izdvoji svila koja se dobijala i u Foči. U tom periodu mnoge porodice su se bavile uzgojem svilene bube, tako da su se u njihovim avlijama mogla da nađu stabla duda koji se koristio za ishranu svilene bube.

Zajedno sa zanatima u Foči je bila posebno razvijena trgovina do početka 19. vijeka, kada dolazi do zatvaranja Dubrovačkog druma, kao posljedice pada Dubrovačke republike. U tom periodu trgovina se počinje više zasnivati na unutrašnjosti, posebno na oblast Srbije. Glavni materijali za trgovinu i dalje su bili vuna, vosak i prerađena koža. U Foči trgovinom se, gotovo po pravilu, bavilo pravoslavno stanovništvo, a zanatstvom muslimani. Poznatije trgovačke porodice su bile: Glođaje, Hadživukovići, Jakšići i Sunare. U to vrijeme trgovinom počinju da se bave i muslimanske porodice. Od muslimanskih porodica koje su se bavile trgovinom u to vrijeme najznačajnije su bile: Karahodže, Hanjalić, Njuhović, Bakić, Kahvedžić, Tuno i Kašmo (Bejtić, 1956, str. 36-38).

O Foči i njenim spomenicima, posebno u periodu 16. i 17. vijeka, nije pisano mnogo. O gradu u to vrijeme najviše saznajemo iz zabilješki i izvještaja raznih putopisaca od kojih su najznačajniji: Benedetto Ramberti, Jean Chesneau, Melchior pl. Seydlitz, Philipp du Fresne-Canaye, Lefevre i drugi. Oni daju značajne podatke o izgledu tadašnjeg grada. Jedan od opisa tadašnje Foče dao je putopisac Evlija Čelebi, koji je u tom gradu bio 1664. godine. Prema njegovom kazivanju, Foča je:

«Šeher kojeg je osvojio Ebu'l-Feth, sultan Mehmed-han hidžr. 869. (1465) godine....On je sada na teritoriji hercegovačkog sandžaka. Njim upravlja vojvoda... U cijeloj Foči ima sedamnaest islamskih bogomolja (mihrab). Između svih ističe se džamija sultana Bajezida Velije u Staroj čaršiji. To je starinska bogomolja, sagrađena od tvrdog materijala, u starom stilu. Ima drvenu kupolu pokrivenu olovom i jedan minaret... U Foči ima šest medresa, u nekima se predaje islamska tradicija (hadis). Postoji osam tekija. Tu imaju tri javna kupatila (hamam), sudnicu (mekheme), prostranu musalu, dvije javne kuhinje (imaret)" (Čelebi, 1996, str. 403-410).

U vrijeme austrougarske uprave Foča dobija prvenstveno strateški značaj, a njen urbani razvoj stagnira. Stagnacija obilježava i graditeljstvo u Foči i u periodu između dva svjetska rata (Grupa autora, 1983, str.8).

U periodu pred II svjetski rat Foča je bila kasaba sa oko 5.000 stanovnika. Daljni razvoj grada počinje otvaranjem željezničke pruge Ustiprača-Foča 1939. godine. U toku II svjetskog rata Foča je bila uništena i spaljena.

Nakon završetka II svjetskog rata gradi se novi moderni grad koji je u svom urbanom tkivu sačuvao sve istorijske slojeve izgradnje, od srednjovjekovne do savremene.

            U posljednjem ratu u Bosni i Hercegovini 1992-1995. godine grad je pretrpio teška razaranja.

2. Opis dobra

S obzirom na to da je Foča svoj puni procvat doživjela u periodu osmanske uprave, od druge polovine 15. do kraja 16. vijeka, i njena čaršija predstavlja jednu od najvažnijih karakteristika grada, ona je njegov komercijalni centar, zona u kojoj se obavlja većina privrednih aktivnosti.

Istorijsko jezgro Foče – njena čaršija predstavlja spomenik kulture s obzirom na kulturno-istorijski karakter njene cjeline i njenu nepromijenjenost kroz cijelu istoriju razvoja. Ipak, njena najveća vrijednost jeste ambijentalna – njena prostorna kompozicija. Ovaj ansambl karakteriše i koncentracija monumentalnih objekata, pojedinačnih arhitektonskih akcenata, čija arhitektonska vrijednost nije posebno velika, ali je njihov raspored takav da pruža mogućnost preciznog definisanja urbane kompozicije.

Kompletna fočanska čaršija sastoji se od tri integralna dijela: Donje, Prijeke i Gornje čaršije, koje predstavljaju jedinstven urbano-arhitektonski definisan sklop. S ciljem što boljeg razumijevanja uticaja koji su uslovili formiranje fočanske čaršije, neophodno je izvršiti analizu koja obuhvata mnogo širi prostor.

Od svog postanka Foča se razvijala kao tipičan trgovačko-zanatski grad. Prema svom obliku, predstavlja nepravilan i slobodno razvijen grad s poslovnim centrom u središtu, a stambeni dijelovi su smješteni po okolnim padinama oko uskih i krivudavih sokaka.

U opštoj urbanističkoj koncepciji grada ističu se njegova dva izrazita činioca,  rijeke Drina i Ćehotina, koje se sastaju u samom mjestu i dijele naselje na dvije gotovo samostalne cjeline. Treći središnji dio čini brdovit teren koji se spušta na tri strane prema koritima dviju rijeka. Oblik grada potpuno je podređen ovim prirodnim odrednicama. Centralni dio naselja, između dviju rijeka, predstavlja i poslovni i administrativni centar grada koji je gusto izgrađen. Oko njega se nalaze stambene zone rjeđe strukture i izgrađenosti.

Cjelokupnu arhitektonsku strukturu grada definišu stambene jedinice kao najbrojniji objekti i džamijski kompleksi sa munarama koje izranjaju iznad krovova okolnih objekata. Fočanske kuće su, u pravilu, jednospratnice jednakih visina sa izrazitom horizontalnom razvijenošću strukture, što je istaknuto posebno niskim četvorovodnim krovovima sa pokrovom od ćeremide, boje opeke. Ta karakteristična struktura i silueta grada posebno su vidljive u dijelu u kome su smještene Careva i Kukavičina džamija – u čaršiji. Obje džamije su smještene na jednom istaknutom brežuljku i čine prostorni orijentir grada.

Istorijski razvoj urbane strukture grada Foče može da se prati slojevito od srednjovjekovlja do današnjih dana.

Jezgro srednjovjekovne Foče razvilo se u dijelu koji zatvara Drina sa Ćehotinom. Na takav zaključak upućuje već sam popis fočanskog hasa u kome se na jednom mjestu o jednom zemljištu na desnoj obali Ćehotine kaže da se nalazi „prema Hoče“, što ukazuje da je varoš van tog prostora i nasuprot njemu, za koje znamo da su se prostirala s desne strane Ćehotine. Slika srednjovjekovne Foče može da se rekonstruiše na sljedeći način: naselje na blagoj padini do brežuljka na kome se danas nalazi Sahat-kula, na njegovoj jugoistočnoj periferiji trg (Pazarište) i iznad trga crkva (današnja Careva džamija), kao najznačajniji elemenat naselja. Razvoju srednjovjekovnog naselja na ovom mjestu pogoduju blagi brežuljkasti teren, vrlo pogodan za izgradnju, i neposredna blizina tekuće vode (Bejtić, 1956, str. 43).

            To područje je postalo i jezgro kasnijeg grada nastalog u osmanskom periodu, koji se počinje razvijati u širinu. Taj dio Osmanlije su nazvale Ortakol (središnji ili centralni kraj). U tom dijelu je sagrađena i prva i najstarija fočanska džamija, a nedaleko od nje i prvi dućani – osnov buduće čaršije.

Kao i kod ostalih naselja nastalih za vrijeme osmanske vladavine, vidljiva je podjela grada na zone, i to: trgovačko-zanatski, poslovni i stambeni dio. Takav teritorijalni raspored Foča je zadržala do danas.

Fočanska čaršija se formirala na neravnom padinskom terenu i u izlomljenoj liniji, što pokazuje da se prilagodila zatečenom stanju, tj. da se formirala duž srednjovjekovnog tranzitnog puta. Najznačajniji dio čaršije je bio trg – Pazarište, koji se nalazi ispod Careve džamije. Ovaj trg nije značajnije promijenio svoj izgled u odnosu na srednjovjekovni oblik. Trg je velike površine, nepravilnog, zrakastog oblika i formiran je na terenu s nagibom prema Ćehotini sa sedam okolnih ulica koje se sastaju na tom prostoru iz različitih dijelova grada. Shodno svojoj namjeni, u kasnijim periodima, postao je sajmeni trg i još kasnije pijaca.

Podaci o starom Dubrovačkom drumu pokazuju da je on prolazio kroz središte grada, upravo preko trga, spuštajući se okomito na korito Ćehotine. S obzirom na tu činjenicu, može da se pretpostavi da se na trgu u srednjem vijeku nalazilo nekoliko trgovačkih mjesta koja će se u kasnijem osmanskom periodu transformisati i proširiti tako da se dućani pojavljuju uz njegovu sjevernu i istočnu stranu. Nastavak fočanske čaršije se formira duž Dubrovačkog druma prema jednoj i drugoj strani, tako da se stvaraju tri zasebne cjeline: Prijeka, Gornja i Donja čaršija.

Prijeka čaršija, koja je i danas zadržala svoje ime, formirala se u ulici koja vodi od trga prema sjeverozapadu, do Sahat-kule, gdje se lomi gotovo pod pravim uglom i nastavlja dalje prema jugu. Ovaj dio čaršije od Sahat-kule se naziva Gornja čaršija. U njoj su, osim dućana, bili smješteni i hanovi i karavan-saraj. U produžetku te ulice nalazio se lokalitet Dogana (na italijanskom: carinarnica), što upućuje na to da su se i na tom mjestu nekada nalazili dućani, tj. da se Gornja čaršija nekada protezala i dalje prema jugu. Donja čaršija se prostirala duž ulice koja se strmo spušta od trga prema nekadašnjem drvenom mostu na Ćehotini pored Šehove džamije. Ova čaršija se nekada u dokumentima javlja i kao Carska ili Sultan-čaršija. Strmi dio ulice između trga (Pazarišta) i Prijeke čaršije se zvao Prazi (Pragovi), što ukazuje na to da se tu nekada nalazilo stepenište (Bejtić, 1956, str. 44).

            U Foči je nekada postojala i četvrta čaršija, smještena u Donjem polju, u mahali Atik-džamije, uz tranzitni put. Ova čaršija, ipak, nije nikada bila posebno razvijena, jer je služila samo za snabdijevanje okolnog stanovništva.

Jedan dio dućana je formiran i na području Ortakola, koje vodi od trga prema Donjem mostu preko Ćehotine. Nema podataka o tome da su na tom prostoru postojali dućani u starije vrijeme, pa može da se pretpostavi da se ovaj dio čaršije formirao kasnije, kada je izgrađen novi (donji) most na Ćehotini i kada ovaj dio grada postaje prometan (Bejtić, 1956, str. 45).

S obzirom na to da u vrijeme stvaranja Foče kao grada nije postojao kolski saobraćaj, tj. prevozilo se konjima ili se išlo pješke, i proporcije ulica su bile formirane u zavisnosti od toga. Sve ulice su dosta uske i bez diferenciranog poprečnog profila na kolsku stazu i pločnik. Posmatrajući fočanske ulice, može da se primijeti da većina njih formira tzv. sistem koridora, koga definišu visoki avlijski zidovi koji dijele privatni dio stambenih kompleksa od javnog dijela ulica. Prema ostacima koji mogu da se nađu u pojedinim dijelovima, može da se pretpostavi da su ulice u Foči bile kaldrmisane. Dio malobrojnih ostataka još uvijek može da se vidi na strmoj ulici koja se spušta od Gornje čaršije pored Sahat-kule, koja se zvala Kačanik (Bejtić, 1956, str. 48).

Relativna privredna pasivnost istorijskog jezgra u austrougarskom periodu, pa sve do kraja II svjetskog rata, kao i posljedice posljednjih ratnih dešavanja i postratnog perioda nisu omogućavali brži razvoj novih struktura u tkivu čaršije. Ova činjenica predstavlja donekle i srećnu okolnost, jer se do danas, ipak, uspjela da sačuva njena planska osnova.

Iako arhitektonska i umjetnička vrijednost pojedinačnih objekata u ovoj zoni nije velika, oni, ipak, svojom koncentracijom, prostornim rasporedom, pripadnošću istom istorijskom stilu, kao produkti istog vremena, i prostornim međuodnosima utiču na formiranje opšte slike istorijskog ambijenta.

"Sve objekte u okviru fočanske čaršije možemo da podijelimo na:

§          objekti spomeničke vrijednosti (objekti koji imaju arhitektonsko-umjetničku vrijednost i istorijski značaj) su: Careva džamija sa grobljem, džamija Mehmed-paše Kukavice sa medresom, Šehova džamija, Han i Sahat-kula, kao i prostor Pazarišta (kao srednjovjekovni prostor);

§          objekti visoke ambijentalne vrijednosti (svojom pojavom predstavljaju najkarakterističnije tačke određenog ambijenta, odnosno ekstremne izraze njegove autentičnosti): tri očuvane kamene magaze i dva najočuvanija dućana u čaršiji;

§          objekti koji ne pripadaju stilu, ali svojim proporcijama i smještajem na terenu ne ugrožavaju istorijski identitet prostora;

§          većina objekata novije izgradnje je narušila ambijentalne vrijednosti istorijskog tkiva nametljivim i glomaznim gabaritima, primjenom novih materijala i nekoegzistirajućim odnosima prema susjednim objektima. Takođe, naknadne intervencije na očuvanim starijim objektima obezvrijedile su same objekte, tako da oni nisu u skladu sa ambijentom“ (Grupa autora, 1983, str.11).

POJEDINAČNI OBJEKTI I GRADITELjSKE CJELINE SPOMENIČKE VRIJEDNOSTI

Careva džamija (Sultan Bajezida Valije II džamija) u Foči

Careva džamija se nalazi u Carevoj mahali u samom centru grada Foče, na prostoru između rijeka Drine i Ćehotine, a iznad nekadašnjeg srednjovjekovnog otvorenog trga zvanog Pazarište. Careva (Sultan Bajezida Valije II, 1483-1512) džamija, shodno prostorno-tlocrtnom rješenju, pripada tipu jednoprostornih džamija sa četvorostrešnim krovom i kamenom munarom.

Careva džamija u Foči je zapaljena, a munara minirana u aprilu 1992. godine.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nađu u Odluci o proglašenju Mjesta i ostataka graditeljske cjeline – Careva džamija (Sultan Bajezida Valije II džamija) u Foči nacionalnim spomenikom.

Džamija Mehmed-paše Kukavice

Shodno tarihu isklesanom u kamenoj tabli, koja se nalazila uzidana iznad  ulaznih vrata, džamija Mehmed-paše Kukavice je sagrađena hidžretske 1165. (1751/1752) i bila je posljednja džamija koja je sagrađena u Foči.

Pripadala je tipološkoj grupi jednoprostornih potkupolnih džamija sa otvorenim spoljnim trijemom.

Džamija Mehmed-paše Kukavice je minirana 28.5.1992. godine: potpuno je srušena munara, uništen enterijer džamije, potpuno uništen spoljni trijem sa sofama, zapaljeni su i potpuno uništeni medresa, abdesthana i stan muderisa. Kupola džamije se konačno obrušila u jesen 2002. godine.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nađu u Odluci o proglašenju Graditeljske cjeline – Džamija i medresa Mehmed-paše Kukavice u Foči nacionalnim spomenikom.

 Kadi Osman-efendijina (Šehova) džamija

            Kadi Osman-efendijina ili u narodu poznata kao Šehova džamija nalazi se ispod Pazarišta pokraj nekadašnje Donje čaršije, u blizini Gornjeg mosta preko Ćehotine. Objekat se ubraja među spomenike koji se prema svojoj arhitekturi izdvaja od uobičajenog tipa džamija građenih na našim prostorima: njen tlocrtni oblik je bio izdužen po poprečnoj osi, ulazna vrata su bila izrađena od dva komada ljeskovog drveta; postojala su dva mihraba – jedan u unutrašnjosti objekta i jedan u spoljnoj desnoj sofi; munara je bila smještena na lijevoj strani od džamijskog ulaza.

Natpis na džamiji, na kamenoj tabli, veličine 35x78 cm, uzidanoj nad ulazom u džamiju, kazuje da je godina izgradnje džamije hidžretska 1002. (1593/94) (Mujezinović, 1998, str. 49).

Džamija je srušena u toku rata 1992-95. godine.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nađu u Odluci o proglašenju Mjesta i ostataka istorijskog spomenika – Šehova džamija (Kadi Osman-efendijina džamija) u Foči nacionalnim spomenikom.   

 Medresa Hadži Mehmed-paše Kukavice

Ova medresa je najmlađa i posljednja medresa izgrađena u Foči. Dovršena je 1758. godine a bila je smještena pored same osnivačeve džamije u Gornjoj čaršiji, u vidu krila, na lijevoj strani džamijskog dvorišta, cijelom dužinom od ulice na sjeverozapadu do džamije na sjeveroistoku. Prije izgradnje ove medrese, u Foči su postojale barem još dvije medrese, ali su obje propale prije izgradnje Mehmed-pašine medrese. Mehmed-pašina medresa, sagrađena, svakako, odmah poslije džamije, u svoje vrijeme bila je jedina takva ustanova u Foči.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nađu u Odluci o proglašenju Graditeljske cjeline – Džamija i medresa Mehmed-paše Kukavice u Foči nacionalnim spomenikom.

Karavan-saraj Mehmed-paše Kukavice

            Jedan od manjeg broja sačuvanih objekata ovog tipa u BiH predstavlja i karavan-saraj u Foči, koji je prije 1758. godine sagradio Mehmed-paša Kukavica, osmanski feudalac, porijeklom iz sela Popa u Sutjesci, čijim sredstvima je sagrađena i obližnja džamija i Sahat-kula (Finci, Taubman, 1954, str. 113).

            Ovaj karavan-saraj, koji nosi naziv i „Veliki han“, tipičan je primjer grupe hanova bez dvorišta, pravougaone osnove i vrlo jednostavne dispozicije. U prizemlju se nalazila jedna velika konjušnica, a sa lijeve i desne strane od ulaza po jedna magaza za robu koju su putnici ili prodavali ili kupovali. Uz glavni ulaz u konjušnici nalazi se stepenište koje vodi u centralni hol na prvom spratu oko kog su poredane spavaće sobe. Na jednoj užoj strani hola bila je smještena prostorija za umivanje i toaleti.

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nađu u Odluci o proglašenju Istorijskog spomenika – Hana Mehmed-paše Kukavice u Foči nacionalnim spomenikom.

Sahat-kula Mehmed-paše Kukavice

            U neposrednoj blizini džamije i drugih zadužbina Mehmed-paše Kukavice u Foči nalazi se i njegova Sahat-kula. S obzirom na to da  ne postoje pisani tragovi o izgradnji ovog objekta, može da se pretpostavi da je izgrađen nakon 1758. godine, jer se ne pominje u vakufnami Mehmed-paše Kukavice iz te godine. Sahat-kula je izgrađena poslije tog vremena, ali sigurno prije 1761. godine, kada je Mehmed-paša bio prognan iz Bosne i smaknut (Bejtić, 1957, str. 48).

Detaljnije informacije o ovom objektu mogu da se nađu u Odluci o proglašenju Istorijskog spomenika – Sahat-kule Mehmed-paše Kukavice u Foči nacionalnim spomenikom.

Čaršija - dućani i magaze

Dućani i magaze bili su nosioci gotovo cjelokupne privredne aktivnosti u čaršiji. Dućani su služili i za proizvodnju i za prodaju robe, a magaze su, uglavnom, služile za uskladištenje, a rijetko za prodaju.

            Prijeka čaršija sastoji se od nepravilnih nizova usitnjenih prostora - dućana građenih lakim materijalima, u duhu lokalne graditeljske tradicije. Osnovna karakteristika svih dućana je njihova čista i naglašena konstrukcija. Svi pokretni dijelovi i fiksni ispunski elementi bili su drveni, koji se samo na spratnim objektima prekrivaju malterom.

Dućani su manji prizemni objekti izrađeni od drveta sa pokrovom od ćeremide. Nizani su sa obje strane ulica i obično su bili izdignuti iznad nivoa ulice. Bili su otvoreni prema ulici i sa prednje strane zatvarali se sa dva drvena kapka, koji čine dvodijelni ćepenak. Gornji širi dio se podiže u horizontalu i vješa ispod strehe, a donji otvara i polaže na konzolno ispuštene podne grede. Donji kapak, kada je dućan otvoren, koristi se za rad ili sjedenje. Svi dućani su pravljeni malih dimenzija sa namjerom da sve bude nadohvat ruke. U radnju se nije ulazilo, već se trgovina odvijala sjedeći na ćepencima.

            Shodno stilskim karakteristikama, dućane možemo da podijelimo na:

1.   dućan sa vertikalno podiznim dvodijelnim ćepenkom:

-     bez magaze,

-     sa magazom,

-     sa magazom na sprat,

-     ispod objekta (ili na sprat).

2.   dućan sa horizontalno kliznim ili sklopivim kapcima – evropeizovani tip. Ovi dućani su na nivou ulice i u njih se obavezno ulazi;

3.   magaza od tvrdog materijala, nekada pokrivena svodom;

4.   osavremenjeni tip prodavnice u nivou ulice sa vratima i izlozima (Grupa autora, 1983, str. 12).

            Magaze su masivniji objekti sa kamenim zidovima. Građene su po uzoru na dućane u Dubrovniku. Prodajni prostori su bili u prizemlju a iznad nje nalazilo se skladište. S ciljem zaštite od provale i požara, prozori su zaštićeni demirima (željeznim rešetkama) i kapcima, a vrata su izrađena od kovanog željeza,  i uglavnom su imali završnu profilaciju – kameni vijenac. Osnovni konstruktivni sistem su debeli kameni zidovi zasvođeni voltom od sedre, a međuspratne konstrukcije su od gusto poredanih drvenih greda sa debelim nabojem od ilovače. Stepenište je vrlo usko, 0,50-0,60 m, a za ulazak u podrum i na posljednji sprat su se koristile merdevine.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

            Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine sljedeći objekti su stavljeni pod zaštitu države:

-     Careva džamija u Foči broj 1317/50 od 9.10.1950. godine;

-     Sultan Fatimin grob u Foči broj 1480/50 od 28.10.1950. godine;

-     džamija Mehmed-paše Kukavice broj 1312/50 od 9.10.1950. godine.

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Narodne Republike Bosne i Hercegovine broj 02-854-3 od 18.4.1962. godine objekat Careve džamije u Foči sa grobljem je bio upisan u registar nepokretnih spomenika kulture.

Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine sljedeća dobra su bila evidentirana:

-     urbana cjelina Foče (čaršija, 3 džamije, han, sahat-kula, dva nadgrobna spomenika uz džamiju, turbe) kao spomenik I kategorije;

-     Careva džamija u Foči kao spomenik I kategorije;

-     džamija Mehmed-paše Kukavice i Sahat-kula u Foči kao spomenici II kategorije;

-     Kukavičin han i dio medrese Mehmed-paše Kukavice u Foči kao spomenici III kategorije.

Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika nalaze se sljedeća dobra:

-     pod rednim brojem 213 Careva džamija u Foči/Srbinju – proglašena 14. 6. 2000. godine,

-     pod rednim brojem 212 Džamija Mehmed-paše Kukavice iz Foče/Srbinja pod nazivom «Ostaci Kukavičije džamije»– proglašena 14. 6. 2000. godine.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je do sada sljedeće odluke o proglašenju dobara nacionalnim spomenicima:

-     Graditeljska cjelina – Džamija i medresa Mehmed-paše Kukavice broj 06.1-02-1063/03-9 proglašena na 13. sjednici, održanoj od 2. do 8.3.2004. godine;

-     Mjesto i ostaci graditeljske cjeline – Careva džamija (Sultan Bajezida Valije II džamija) broj 06.2-2-1064/03-1 proglašena na 15. sjednici, održanoj od 6. do 10.7.2004. godine;

-     Mjesto i ostaci istorijskog spomenika – Šehova džamija (Kadi Osman-efendijina džamija) u Foči broj 09-02-850/03-7 proglašena na 23. sjednici, održanoj od 8. do 14.11.2005. godine;

-     Istorijski spomenik – Sahat-kula Mehmed-paše Kukavice u Foči broj 07.1-02-280/05-4 proglašena na 23. sjednici, održanoj od 8. do 14.11.05. godine;

-     Istorijski spomenik – Han Mehmed-paše Kukavice u Foči broj 07.1-2-275/05-8 proglašena na 24. sjednici, održanoj od 19. do 23.1.2006. godine.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

• Godine 1953. vršeni su radovi na restauraciji i adaptaciji karavan-saraja Mehmed-paše Kukavice. Ovaj objekat iz 18. vijeka je bio dotrajao tako da su projektanti bili prisiljeni da skinu kompletnu konstrukciju krova i sprata, te da je ponovo postave,  koristeći armirani beton u pojedinim dijelovima u unutrašnjosti objekta (Naše starine II, 1954, str. 268).
• Godine 1978. počeli su radovi na izradi Programa revitalizacije Prijeke čaršije u Foči, koji su podrazumijevali: snimanje postojećeg stanja, određivanje zone obuhvata, istorijska istraživanja, prikupljanje sve dostupne pisane dokumentacije (Grupa autora, 1983, str. 8). Program revitalizacije je usvojen Odlukom Skupštine opštine Foča 1984. godine, ali nije sproveden.

5. Sadašnje stanje dobra

            Uvidom na licu mjesta u maju 2005. godine utvrđeno je sljedeće:

-     Istorijsko područje fočanske čaršije može da se uopšteno smatra sačuvanim, ali ne prema pojedinačnim fragmentima. To se prvenstveno odnosi na osnovne urbane poteze, plansku osnovu, distribuciju sadržine, a najveći broj pojedinačnih objekata i spomenika gotovo potpuno je nestao. Najbolje očuvano područje predstavlja upravo dio Prijeke čaršije, koja danas čini istorijsko jezgro grada;

-     Analiza trenutnog stanja pokazuje degradaciju svih elemenata strukture usljed djelovanja vremena, atmosferilija, nebrige, ratnih razaranja, namjerne poslijeratne destrukcije, posljedica vibracija usljed prolaza kolskog saobraćaja kroz razmatrano područje, neadekvatno korišćenje (namjena) pojedinih objekata;

-     Iako se može reći da je gotovo cjelokupan prostor fočanske čaršije nastao u periodu otomanske uprave, ipak, samo mali broj objekata (oko 10% ili manje od toga) na razmatranom području je zadržao izrazite karakteristike izgradnje u tom periodu. U principu, samo značajniji javni objekti, poput džamija i hana, uspjeli su da zadrže autohtonost stilskog izraza do njihovog razaranja u periodu 1992-95. godine. Još manji procenat je objekata koji imaju elemente stilskih karakteristika izgradnje u austrougarskom periodu i oni predstavljaju samo rezultat interpretacije aktuelnih stilova tog vremena sa snažnim uticajem domaće tradicije. Od svih objekata najzastupljeniji su oni koji su nastali u periodu nakon Drugog svjetskog rata do danas. Većina ovih objekata predstavlja intervencije koje nisu u skladu sa ambijentom i vrijednostima cjeline. Na takvim objektima je neophodno ukloniti neprimjerene intervencije;

-     U ratnom periodu 1992-95. godine i neposredno nakon njegovog završetka došlo je do snažne destrukcije fizičkog tkiva same čaršije: rušenje objekata koji su činili prostorni kontinuiran niz čaršije i koji su je u potpunosti definisali, tako da je danas izrazito izražen diskontinuitet izgrađenih struktura. Pojava praznih „džepova“ u urbanom tkivu fočanske čaršije uticala je na njenu totalnu dezintegraciju;

-     Svi sakralni objekti koji su davali izrazit pečat autohtonom izgledu čaršije (džamija Mehmed-paše Kukavice sa medresom, Careva i Šehova džamija) u potpunosti su uništeni, tako da je neophodno izvršiti njihovu reintegraciju u urbano tkivo čaršije i povratiti njen izgled u što većoj mjeri;

-     Nema nikakvih vidljivih ostataka objekta Careve džamije, koja je minirana u aprilu 1992. godine, kao ni gasulhane, abdesthane, magacinskog prostora, niti kancelarija Islamske zajednice;

-     Trenutno se na lokaciji džamije Mehmed-paše Kukavice mogu da nađu jedino ostaci zidova- jugozapadni i jugoistočni zid džamije potpuno su se srušili, a od munare je ostao samo donji dio kamenog postamenta. Nema nikakvih vidljivih ostataka objekta medrese;

-     Pojedinačni elementi čaršije – dućani i magaze, ukoliko su uspjeli da se fizički očuvaju, uglavnom su doživjeli radikalnije izmjene svoje strukture, pa je neophodno izvršiti njihovo usklađivanje sa ambijentom. Pojedini objekti ( magaze koje propadaju i kojima je potrebna hitna konsolidacija konstrukcije i mali broj dućana u čaršiji koji je sačuvao ambijentalne karakteristike) trenutno predstavljaju samo usamljene primjerke sačuvanih autohtonih objekata. Za ove objekte potrebno je uraditi detaljne istraživačke radove, dokumentovati sve pojedinačne elemente, uraditi detaljne planove i sprovesti konzervaciju, konstruktivnu sanaciju i restauraciju. Najveći dio čaršije, Prijeka čaršija, pretrpio je veliku destrukciju fizičke strukture uklanjanjem najvećeg dijela ranijih elemenata (nizovi dućana), tako da je neophodno pojedinačnim interpolacijama rekonstruisati istorijski ambijent;

-     Trenutna tendencija izgradnje novih objekata koji prema svojim karakteristikama nisu u skladu sa vrijednostima ambijenta predstavlja  daljnju destrukciju urbane strukture čaršije.

III - ZAKLJUČAK

            Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

B. Istorijska vrijednost

C. Umjetnička i estetska vrijednost

iii. Proporcije,

iv. Kompozicija.

D. Čitljivost

iv.Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

v.Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.

E. Simbolička vrijednost

iii. Tradicionalna vrijednost,

v. Značaj za identitet grupe ljudi.

F. Ambijentalna vrijednost

ii. Značenje u strukturi i slici grada.

G. Izvornost

iii. Namjena i upotreba,

v. Položaj i smještaj u prostoru.

Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija katastarskog plana,

-     zk. izvod,  posjedovni list,

-     foto-dokumentacija,

-     grafički prilozi.

Korišćena literatura

1925.    Jeremić, Risto, Has Hoča, Glasnik Geografskog društva, tom 11, Beograd, 1925.

1954.    Finci Jahiel, Taubman Ivan, Restauracija karavan-saraja Mehmed-paše Kukavice u Foči, Naše starine II, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1954.

1956.    Bejtić, Alija, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine III, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1956.

1956-1957. Bejtić, Alija: Bosanski namjesnik Mehmed paša Kukavica i njegove zadužbine u Bosni (1752-1756. i 1757-1760), Prilozi za orijentalnu filologiju broj VI-VII, Sarajevo, 1956-1957.

1957.    Kreševljaković, Hamdija, Sahat-kule u Bosni i Hercegovini, Naše starine IV, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1957.

1957.    Bejtić, Alija, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine IV, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1957.

1962.    Naše starine VIII, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1962.

1963.    Anđelić, Pavao, Trgovište, varoš i grad u srednjevjekovnoj Bosni, Glasnik Zemaljskog muzeja, arheologija, Sarajevo, 1963.

1972.    Andrejević, Andrej, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972.

1978.    Kovačević-Kojić, Desanka, Gradska naselja srednjevjekovne bosanske države, IP «Veselin Masleša», Sarajevo, 1978.

1982.    Vego, Marko, Postanak srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1982.

1983.    Redžić, Husref, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, biblioteka "Kulturno naslijeđe",  Sarajevo,  1983.

1983.    Grupa autora (akademik prof. Husref Redžić, docent mr Nedžad Kurto, Ferid Isanović): Program revitalizacije i regeneracije istorijskog područja grada Foče, Urbanističko-arhitektonsko rješenje zone Prijeke čaršije, Skupština opštine Foča, Foča, 1983.

1996.    Čelebi, Evlija, Putopis – odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1996.

1997.    Muftić, Faruk, Foča: 1470-1996, Sarajevo, 1997.

1998.    Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga II, Sarajevo Publishing,  Sarajevo, 1998.

2003.    Zlatar, Behija, Utjecaj primorskih majstora na izgradnju nekih objekata u BiH u osmansko doba, "Znakovi vremena" broj 20, ljeto 2003.

(1) Hoča, kao trgovište (mercatum), prvi put se pominje 1366. godine. U dubrovačkim izvorima se pominje trgovac Nikola Prodešić iz Drine, a Turci, nakon zauzimanja istočne Bosne, Fočanski kadiluk su nazivali kadilukom Drina (Kovačević-Kojić, 1978, str. 42). S obzirom na to da se u ovom dokumentu Foča pominje kao znatnije trgovačko mjesto, može da se zaključi da njegova istorija seže u mnogo dalju prošlost.

(2) Ovaj srednjovjekovni put se, takođe, pominje pod imenima: Via Ragusa, Via Ragusina, Via Drina ili Via Bosna.

(3) U defteru iz 1519. prvi put je srednjovjekovni naziv Hoče zamijenjen imenom Foča (Redžić, 1983, str. 324).

(4) Prva mahala je Hamza-begova (Ortakolo), koja se, kao najstarija, gradi u drugoj polovini 15. vijeka uz srednjovjekovno jezgro Hoče, na lokalitetu sjeverno od Pazarišta; druga je Fatima-sultan mahala koja se osniva krajem 15. vijeka, zapadno od Ortakola, na samoj desnoj obali Drine; treća je Mustafa-pašina mahala koja se formira krajem 15. vijeka na desnoj obali Ćehotine; četvrta je Careva mahala koja nastaje 1501. godine, na lokalitetu južno od Pazarišta; peta Džafer-begova mahala se osniva u petoj deceniji 16. vijeka uz samo ušće Ćehotine u Drinu, a šesta je Hasan Nazirova (Aladža) mahala koja se gradi sredinom 16. vijeka, jugoistočno od Mustafa-pašine mahale, na desnoj obali Ćehotine (Redžić, 1983, str. 326).