Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 90/06.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 19. do 23. januara 2006. godine donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska stambena cjelina - Pašića kula sa dvorima u Bivoljem Brdu kod Čapljine proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine Pašića kula sa pratećim objektima: velika i mala avlija, ljetnja kuhinja, ahar, mutvak i čatrnja. 

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. br. 471 i 472, upisanoj u zk. uložak broj 6, k.o. Bivolje Brdo, Opština Čapljina,  Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika. 

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Utvrđuju se sljedeće mjere zaštite za prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke:

• Dozvoljeni su samo radovi na rehabilitaciji, konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na rekonstrukciji uništenih ili dijelova objekata koji nedostaju, uključujući one čiji je cilj prezentacija spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine;
• Sve primijenjene metode i stepeni intervencije moraju da budu čitljivi;
• Nije dozvoljena nikakva izgradnja, niti izvođenje radova koji bi mogli da utiču na izmjenu područja, kao ni postavljanje privremenih ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika;
• Dozvoljeni su korišćenje nacionalnog spomenika u njegovoj izvornoj namjeni i njegova prezentacija u obrazovne i kulturne svrhe koje ne ugrožavaju nacionalni spomenik i prirodno okruženje;
• Spomenik može da bude dostupan javnosti na način koji će biti utvrđen sporazumom između nadležne službe zaštite nasljeđa i sopstvenika objekta.

II zona zaštite obuhvata prostor u pojasu od 50 metara oko zaštićenog prostora I zone. U toj zoni nije dozvoljena izgradnja novih objekata koji bi dimenzijama, izgledom ili na neki drugi način mogli da ugroze nacionalni spomenik.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

             Ova odluka dostaviće će se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine  i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač.  II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

                                                                             VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije   (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

            Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske», broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH», broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH», broj 4/03) briše se  nacionalni spomenik  upisan pod rednim brojem 178.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 06.2-2-215/05-9                                             

20. januar 2006. godine

Jajce

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

            Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Pašića kule u Bivoljem Brdu kod Čapljine na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod rednim brojem 178.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovošenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji je prethodio donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

-     podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, te podatke o oštećenjima u toku rata,

-     uvid u sadašnje stanje objekta,

-     dokumentaciju o lokaciji imovine,

-     dokumentaciju o sadašnjem sopstveniku i korisniku dobra,

-     istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.

Na osnovu uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

            Graditeljska stambena cjelina  Pašića kula sa dvorima koje čine: velika i mala avlija, ljetnja kuhinja, ahar, mutvak i čatrnja su smješteni na uzvišenju u selu Kevčići, na lokaciji koja obuhvata k.č. br. 471 i 472, k.o. Bivolje Brdo, Opština Čapljina, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Stambenoj cjelini Pašića kule pristupa  se sa jugoistočne strane, sa sporednog puta koji se od puta koji povezuje Stolac i Čapljinu odvaja za selo Kevčiće.

Istorijski podaci

Smatra se da je Hercegovina pala pod osmansku vlast padom  posljednjeg grada ove pokrajine Herceg-Novog 1482. godine (Rajković, 1982, str. 1).

Otpor osmanskoj vojsci je pružan iz srednjovjekovnih utvrđenja u kojima je stanovala posada, a feudalna gospoda je stanovala u utvrđenim dvorovima podignutim nedaleko od utvrđenja. U osmanskom periodu neka od nasljeđenih hercegovačkih srednjovjekovnih utvrđenja su prilagođena njihovoj ratnoj strategiji, a druga su napuštena.

Osmanska vlast je svojim zemljoposjednicima i novim feudalcima dodijelila velike posjede, tako da je bilo nužno izgraditi nove stambene objekte na selu. Osmanska feudalna gospoda (spahije) je gradila na svojim imanjima kamene kuće koje su im obezbjeđivale stanovanje i odbranu. Te građevine su bile kule(1), stambeni objekti, koje su imale jedan ili više spratova i koje su bile utvrđene.

U prvo vrijeme u Hercegovini su kule građene na graničnim područjima prema mletačkoj granici i Dubrovniku, odnosno na teritoriji današnjih opština Ljubuški, Čapljina i Trebinje (Rajković, 1982, str. 3).

U ostalom dijelu Hercegovine kule su bile više potrebne da se stanuje u njima, a manje za odbranu. Osim u pograničnim područjima, kule su građene i na područjima plodne zemlje. Te kule su služile za odbranu feudalca i njegovog imanja, kao i za zaštitu sela i cijelog kraja. Najviše ih je bilo u plodnom Dživarskom polju i u okolini Mostara.

Kule su građene i kao ljetnikovci, a nazivale su se i ishodne kuće koje su građene u blizini većih gradova, gdje su bogatiji građani ljetovali. Uglavnom su bile smještene na plodnoj zemlji i imale su lijep pogled na imanje. U kulama u prizemlju nekada je bila smještena staja. Osim prizemlja, ove kule su imale još jedan ili dva sprata. Na njima su se nalazile puškarnice (Kreševljaković, 1954, str. 71-73).

Prilikom izgradnje kula prvenstveno se vodilo računa o tome da se grade na strateški važnom položaju. Primjer kula u Bivoljem Brdu kod Čapljine pokazuje položaj dviju kula u odbrambenom sistemu. Pašića kula se nalazila u selu Kevčići, a na drugoj strani sela je bila Fazilova kula. Unakrsnom vatrom iz obje kule moglo su da se odbrane selo i okolno područje (Rajković, 1982, str. 7).

Osim kula feudalne gospode, građene su i kule kao kancelarijske zgrade u kojima su bili smješteni kapetani sa svojom posadom i čuvali granice. Do kraja XVII vijeka kapetanije su postojale samo uz granice Bosne i Hercegovine, i to prema Austriji i Mletačkoj republici, a od početka XVIII vijeka postojale su kapetanije i uz važnije drumove. Kapetanske kule su građene na isti način kao i one spahijske s tim da su se u prizemlju i podrumu tih kula nalazile tamnice (Kreševljaković, 1954, str. 71-73).

Jedan od najljepših stambenih objekata iz perioda osmanske uprave u Hercegovini je Pašića kula u Bivoljem Brdu kod Čapljine.

Nema tačnih podataka o tome kada je izgrađena Pašića kula, ali prema izjavi sopstvenika, kula je sagrađena u XVI vijeku(2). Sagradila ju je Pašića-kaduna, koja je unajmila najbolje majstore koji su kulu gradili dugo godina.

Pašića kula je porušena u ljeto 1992. godine.

2. Opis dobra

Osnova kula je, uglavnom, kvadratna, a dimenzije stranica tog kvadrata iznose od 6 do 10 metara. Zidovi kule su zidani od lijepo tesanog kamena krečnjaka, a debljine zidova iznose 80-100 cm. Ako se u prizemlju nalazila čatrnja, onda su zidovi bili većih dimenzija. Isto je bilo i sa kapetanskim kulama koje su imale tamnice u prizemlju.

Kule su uvijek građene sa više spratova, i to najčešće sa prizemljem i dva sprata. Visina spratova je iznosila od 2,5 do 4 metra. Visine kula su bile od 11 do 20 metara, a neke i do 25 metara. U zavisnosti od imovinskog stanja sopstvenika, kao i namjene koju su imale u odbrani sela, kule su mogle da imaju i šest spratova.

Kule u Hercegovini imaju šatorasti ili četvorovodni krov a kao krovni prekrivač korišćene su kamene ploče od krečnjaka. Nagib krova je blag, tako da se potkrovlje rijetko koristi.

Zadnji sprat kule je presveden kupolastim ili bačvastim svodom.

Ćemeri kod nekih kula su se nalazili u prizemlju, a kod drugih na spratu ili ispod krova. Velike ćemere su imale kapetanske kule koje su u njima imale tamnicu.

Veoma zanimljiv je bio način na koji su izvedene mašikula(3) i puškarnica (mazgal) na kulama.

           Vrata na kulama su uvijek bila građena na svod sa jednim krilom od gvožđa ili jake hrastovine i uvijek su bila niska. U svakoj kuli je iznutra uzidan mandal kojim su se vrata zatvarala. Osim toga, svaka vrata su imala i jaku bravu.

Kao objekat koji je služio za stanovanje, raspored prostorija u kuli je bio sljedeći:

-     Prije se u prizemlju kula nalazio ćemer. Izgubivši odbrambenu namjenu, u prizemlju kula su se nalazili hambari za žito, ostava za živežne namirnice, a nekad se tu držala i stoka.

-     Na prvom spratu kule su se obavezno nalazili odžak, musandera sa hamamdžikom (banjicom), dolafima i sećijom uz zidove,

-     Na drugom spratu je gotovo isti raspored kao i na prvom spratu.

           Na svakom spratu je ispred prostorije za stanovanje bilo malo predsoblje, gdje se nalazilo drveno stubište. Zidovi u predsobljima i prostorijama za stanovanje bili su okrečeni. Horizontalne pregrade su bile od jakih greda i debelih dasaka, a vertikalne od tanjih greda i ćerpiča. Ugradbeni namještaj se sastojao od sećija i musandera. Sećije su bile izrađene od drvenih sanduka na koje se stavljalo šilte (dušek) i onda fini prekrivač od makata. Musandera je dio namještaja koji se nalazio uz zid i u koju su uklopljena sobna vrata. U njoj su smješteni rafe (police), dolafi (ormari), dušekluk (prostor za posteljinu), hamamdžik (banjica) i peć. Namještaj je bio ukrašen rezbarskim radovima (Kreševljaković, 1954, str. 71-73).

           Oko kule je bilo prostrano dvorište (avlija) ograđeno visokim zidovima. Avlijski zidovi su imali dvojaku ulogu: odbrambenu i zaštitu od pogleda spolja. Zidovi su zidani lomljenim kamenom krečnjakom debljine 50 cm, visine od 2 do 4 metra i imali su puškarnice. U avliju se ulazilo kroz kapiju građenu na svod. U dvorištu  je bilo i drugih pomoćnih zgrada kao što su mutvak, ahar, štala i bunar ili čatrnja.

Pašića kula je pripadala rezidencijalnom tipu feudalnih kula (ili «spahijskih» kula, kako ih prof. Kreševljaković u svom radu još naziva).

Pašića kula je izgrađena na kamenoj podlozi. Kula je pravougaone osnove čije dimenzije u prizemlju i prvom spratu iznose oko 690 x 600 cm, a dimenzije osnove drugog sprata su iznosile 690 x 690 cm. Na drugom  spratu se nalazila prostorija zvana «bijeli ćošak», koja je imala istak (doksat) širine 1 metra na jugoistočnoj strani kule. Do pod krov kula je visoka oko 10 metara.

Zidovi Pašića kule su zidani od pravilno tesanih kamenih blokova. Debljina zidova iznosi oko 80 cm. Prema porodičnom predanju,  najzaslužnija za kvalitetno zidanje kule je njena prva sopstvenica Pašića-kaduna(4). Vertikalni uglovi kule su rađeni od blokova čija je  dužina oko 70-100 cm i visina oko 35-50 cm. Od pravilnih klesanaca su rađeni prozorski okviri i okvir ulaznih vrata.

Iznad prizemlja se nalaze dvije etaže koje su bile prilagođene stanovanju.

Četvorovodna drvena krovna konstrukcija kule je bila pokrivena kamenim pločama. Krov,  blagog nagiba, bio je produžen iznad doksata na jugoistočnom zidu. 

U kulu se ulazi kroz niska zasvođena vrata koja se nalaze u prizemlju, na njenoj jugoistočnoj strani. «Vrata su bila jednokrilna hrastova, okovana sa preko šest stotina velikih eksera. Brava je bila dubrovačka a vrata su se iznutra zatvarala hrastovom gredicom» (Rajković, 1982, str. 7). Vrata su imala dimenzije oko 95 x 145 cm (širina x visina otvora mjerenog od poda do tjemena otvora). U prizemlju, na jugoistočnom zidu, na kome se nalaze i ulazna vrata, nalazi se  prozorski otvor dimenzija oko 130 x 125 cm, koji je naknadno probijen.

U prizemlju, na prvom i drugom spratu kule, nalazili su se hodnik u kom je, uz sjeveroistočni zid, bilo smješteno masivno hrastovo stepenište za vertikalnu povezanost etaža i po jedna veća prostorija. Između hodnika i prostorije se nalazio pregradni zid debljine oko 15 cm.

Unutrašnje dimenzije osnove prizemlja i prvog sprata su iznosile oko 600 x 450 cm, a osnova II sprata je bila nešto veća, 600 x 600 cm (ovo može da se pretpostavi, jer na ovoj etaži nedostaje doksat). 

Prizemlje je prije korišćeno kao ambar za skladišćenje žita i namirnica.

Na prvom spratu je bila smještena prostorija koja se zvala odaja i u kojoj se nalazio abdestluk. Ova odaja je korišćena i kao spavaća soba. Imala je odžak, sećije i musanderu sa hamamdžikom (banjicom). Na jugoistočnom zidu se nalazio kameni mihrab. Na prvom spratu je bilo šest puškarnica.

Na drugom spratu se nalazila prostorija koja se zvala «bijeli ćošak». Tu su bile sećije, musandera sa hamamdžikom. Poseban ukras je bio kameni odžak koji je služio i za kuhanje kafe. Ova odaja je imala velike prozore koji su gledali na imanje. Na drugom spratu je bilo šest puškarnica.

Svijetla visina prizemlja kule iznosi oko 245 cm, prvog sprata oko 290 cm, a drugog sprata oko 280 cm.

Međuspratne konstrukcije su izrađene od masivnih drvenih greda, čiji su tragovi vidljivi na zidovima kule. Nosive grede su imale presjek oko 15x15 cm, postavljene na osovinskim razmacima od otprilike 55 cm i bile su oslonjene na jugoistočni i sjeverozapadni zid kule.

Na jugoistočnom zidu prvog sprata kule se nalaze tri prozora sa demirima od kovanog gvožđa čije dimenzije iznose oko 70 x 58 cm. Ovi prozori su pravougaonog oblika, uokvireni pravilno tesanim kamenim  ramovima koji na gornjoj strani imaju rasteretne lukove. Na jugozapadnom zidu prvog sprata se nalaze dva prozora sa demirima od kovanog gvožđa čije dimenzije iznose oko 115 x 65 cm. Ovi prozori su pravougaonog oblika i uokvireni su pravilno tesanim kamenim  ramovima.

Na jugozapadnom, sjeveroistočnom i sjeverozapadnom zidu drugog sprata kule se nalaze po dva prozora sa demirima od kovanog gvožđa čije dimenzije iznose oko 70 x 58 cm. Ovi prozori su pravougaonog oblika, uokvireni pravilno tesanim kamenim  ramovima koji na gornjoj strani imaju rasteretne lukove. Na jugoistočnom zidu drugog sprata kule, gdje se nalazila prostorija «bijeli ćošak», bilo je sedam velikih prozora na doksatu s tim da su dva prozora bila smještena na bočnim stranama doksata. Prozori su bili drveni sa drvenim mušepcima i na vrhu su imali rasteretni luk. Dimenzije ovih prozora su iznosile oko 100 x 80 cm.

Na zidovima kule, u prostoru  između prozora prvog  i drugog sprata na sjeverozapadnom, sjeveroistočnom i jugozapadnom zidu, nalaze se nepravilno raspoređeni otvori, tzv. puškarnice.

Puškarnice su različitih oblika i dimenzija, ali, uglavnom, sa unutrašnje strane objekta izgledaju kao niše koje su zasvedene prelomljenim lukom.  Dimenzije otvora na puškarnicama na spoljnim zidovima iznose oko 30 x 8 cm.

Stambena cjelina Pašića kula sa dvorima sastoji se od stambenog objekta kule i pratećih objekta koje čine: velika i mala avlija, ljetna kuhinja, ahar, mutvak i čatrnja. Kula je ograđena visokim kamenim avlijskim zidovima čija visina iznosi od dva do četiri metra. Zidovi velike avlije su izrađeni od lomljenog kamena, jedino je zid na jugozapadnoj strani velike avlije naknadno izrađen od betona. U veliku avliju se ulazi preko velikih dvokrilnih hrastovih vrata. Vrata su natkrivena drvenom dvovodnom strehom koja je sada prekrivena crijepom. Visina strehe od sljemena do zemljišta iznosi oko 340 cm. Dimenzije vrata su otprilike 185 x 220 cm. Vrata su bila okovana ekserima sa velikim glavama. Na vratima su se nalazila dva mandala (zavora) i ereza kom su se vrata iznutra zatvarala, kao i dvije željezne alke kojima je posjetilac najavljivao svoj dolazak. Vrata su se zaključavala sa spoljne strane velikom «dubrovačkom» bravom. Pred velikom kapijom je bio kamen sa koga se uzjahivalo na konja (binjiš-taš).

U velikoj avliji se nalaze gospodarski objekti: ljetnja kuhinja i ahar (ambar za žito).

Ljetnja kuhinja je prizemni objekat koji se nalazi u velikoj avliji, desno od velike kapije. Objekat je izgrađen od lomljenog kamena čije dimenzije iznose oko 1025 x 465 cm. Krov je dvovodni, izrađen od drvene krovne konstrukcije čiji je pokrov crijep. Visina od krovnog sljemena do zemljišta iznosi otprilike 435 cm. Vrata kao i dva prozora su smještena na južnoj strani objekta. Objekat ljetnje kuhinje ima dvije prostorije koje su pregrađene kamenim zidom sa vratima. U prvoj prostoriji se nalazilo ognjište, koje je bilo povezano sa velikom dimnjakom.

U produžetku ljetnje kuhinje je objekat zvani ahar, koji je služio kao ambar za žito. Ahar ima jedan zajednički kameni zid sa ljetnjom kuhinjom koji se nalazi na zapadnoj strani, zid na sjevernoj strani i zid na zapadnoj strani koji je, ujedno, i istočni zid velike avlije. Južna strana, strana prema velikoj avliji nema kamenog zida, tu je izrađena pregrada od drvenih talpi. Krov je dvovodni, izrađen od drvene krovne konstrukcije čiji je pokrov crijep. Visina od krovnog sljemena do zemljišta iznosi oko 375 cm.

Kamenim stepenicima koje se nalaze lijevo od velike kapije  ulazi se u prostor čatrnje. Čatrnja u osnovi ima nepravilan četvorougaoni oblik a njene dimenzije su otprilike 760 x 570 cm. Objekat čatrnje nema krova i ima tri slobodno stojeća kamena zida i jedan zajednički zid sa susjednim objektom zvanim mutvak. Visine zidova su oko 415 cm. Postojao je jedan otvor na južnom zidu kojim se moglo da prođe u susjedno dvorište. Pod čatrnje je na visinskoj koti oko 130 cm, a u podu je cisterna čiji otvor se nalazi na sredini prostora. Dimenzije cisterne u osnovi su 435 x 355 cm.

Mutvak u osnovi ima nepravilan četvorougaoni oblik (trapezoidan), čija dužina iznosi 512 cm, jedna širina je 431, a druga 378 cm. U mutvak se ulazi iz male avlije, koja se nalazi ispred ulaza u Pašića kulu. Ovaj objekat je imao dvovodni krov, koji je sada porušen, a visina od krovnog sljemena do zemljišta iznosi oko 570 cm. Mutvak je imao dva ognjišta.

Iz velike u malu avliju se ulazi preko dvokrilnih hrastovih vrata. Vrata su natkrivena drvenom dvovodnom strehom koja je sada prekrivena crijepom. Visina strehe od sljemena do zemljišta iznosi oko 315 cm. Dimenzije vrata su otprilike 185 x 220 cm. Na vratima su se nalazila mandal, ereza sa dubrovačkom bravom.

Mala avlija se nalazila na prostoru između kule i mutvaka, kao i na prostoru ulaznog dijela kule, na njenoj istočnoj strani. Za razliku od prostora velike avlije koja je bila travom prekrivena, mala avlija je bila kaldrmisana. Na južnom avlijskom zidu se nalaze vrata širine 50 cm kojima je moglo da se pređe u susjedno dvorište.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Pašića kula u Bivoljem Brdu kod Čapljine je bila upisana u registar nepokretnih spomenika kulture, ali nemamo podataka o registru.

Pod nazivom Pašića kula u Bivoljem Brdu kod Čapljine dobro se nalazi na Privremenoj listi nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 178.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Nemamo dostupnih podataka o tome kada su vršeni konzervatorsko-restauratorski radovi na kuli.

5. Sadašnje stanje dobra

           Uvidom na terenu u oktobru 2005. godine utvrđeno je sljedeće:

-     u ratu 1992. godine Pašića kula je granatirana i tom prilikom je pretrpjela velika oštećenja;

-     potpuno su uništeni krov i zid na jugoistočnoj strani drugog sprata, na dijelu prostorije koja se zvala «bijeli ćošak»;

-     potpuno su uništene sve međuspratne konstrukcije, kao i drveno stepenište;

-     s obzirom na to da je već dugo vremena bez krova (13 godina), vidljiva su oštećenja na zidovima kule, i to na svim etažama;

-     pošto se objekat već duže vremena ne upotrebljava, unutrašnjost objekta je u veoma lošem stanju;

-     na objektu nema vrata ni prozora.

Prilikom granatiranja pogođeni su i oštećeni prateći objekti:

-     mutvak je potpuno porušen, nema krova, vrata ni prozora, samo su ostali kameni zidovi, koji su, takođe, oštećeni;

-     ljetnja kuhinja je, takođe, bila porušena, ali je sopstvenik izvršio opravku krova i postavio nova vrata.

           Uopšteno gledajući, stambena cjelina Pašića kula sa dvorima u Bivoljem Brdu je nezaštićena i izložena je štetnom djelovanju atmosferske vode i daljnjem propadanju.

III -   ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.         Vremensko određenje

B.         Istorijska vrijednost

(veza građevine sa istorijskom ličnošću)

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

i.kvalitet obrade,

ii.kvalitet materijala,

iii.proporcije,

iv.kompozicija,

v.vrijednost detalja,

vi.vrijednost konstrukcije.

D.         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iv.svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

v. svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.

F.         Ambijentalna vrijednost

i.odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

ii. značenje u strukturi i slici grada,                            

iii.objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.

G.         Izvornost

i.oblik i dizajn,

ii.materijal i sadržaj,

iii.namjena i upotreba,

iv.tradicija i tehnike,

v.položaj i smještaj u prostoru,

vi.duh i osjećanja,

x.drugi unutrašnji i spoljni činioci.

Sastavni dio ove odluke su:

-     foto-dokumentacija,

-     grafički prilozi.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske stambene cjeline  Pašića kula sa dvorima u Bivoljem Brdu kod Čapljine nacionalnim spomenikom korišćena je sljedeća literatura:

1953.    Bejtić, Alija, Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, III-IV, 1952-53, «Veselin Masleša», Sarajevo, 1953.

1954.   «Naše starine», Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine, Kreševljaković, Hamdija, Kule i odžaci u Bosni i Hercegovini, 71-86.

1982.    Rajković, Salih, Kule i odžaci u Hercegovini, Stambeno-fortifikacioni objekti, naučnoistraživački rad, Sarajevo, 1982.

(1) Takvih objekata, koji u arhitektonskom pogledu zaslužuju posebnu pažnju, bilo je nekada više od tri stotine na području Bosne i Hercegovine (Kreševljaković, 1954, str. 71).

(2) Ne zna se tačno kada su počele da se grade kule u Bosni i Hercegovini, ali ih je bilo u XVII vijeku, a građene su još i prvih godina XIX vijeka. Jedna je postojala krajem XVI vijeka (Kreševljaković, 1954, str. 73).

(3) Iznad ulaza u kule obično se nalazila mašikula iz koje se, u slučaju da neprijatelj dođe kuli, sipala vrela voda na napadača (Kreševljaković, 1954, str. 71-73).

(4) Prema pričanju sopstvenika kule, postoji porodično predanje prema kome je najzaslužnija za kvalitetno zidanje kule njena prva sopstvenica Pašića-kaduna. Ona je unajmila najbolje majstore koji su kulu gradili niz godina i naredila graditeljima da,  nakon zidanja prvog sprata, godinu dana čekaju da se kamen slegne, pa da onda nastave dalje da zidaju. Kameni blokovi su tako obrađeni da na bridovima imaju završetke nalik na sječivo noža, pa se od krova do osnove kule vidi jedna ravna crta kao na papiru izvedena (ne postoje istorijski izvori koji mogu ovo da potvrde).