Status spomenika -> Nacionalni spomenik

"Službeni glasnik BiH", broj 29/08.

O D L U K U

I

            Mjesto i ostaci istorijskog spomenika Šehove džamije (Kadi Osman-efendijine džamije) u Foči proglašavaju se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine  (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine mjesto i ostaci džamije u okviru haremskog zida.

            Nacionalni spomenik se nalazi na prostoru označenom kao k.č. 1703 upisanoj  u posjedovni list broj 1426, k.o. Foča, opština Foča, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene shodno  Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službeni glasnik Republike Srpske« broj 9/02).

II

            Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Republike Srpske dužna je da osigura sredstva za izradu i sprovođenje potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i osigurati finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Radi trajne zaštite nacionalnog spomenika na prostoru definisanom u tački I stav 3. ove odluke utvrđuje se sljedeće :

I stepen zaštite obuhvata k.č. 1703 i u tom prostoru primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:

• Objekat Šehove (Kadi Osman-efendijine) džamije biće rehabilitovan na izvornoj lokaciji, u izvornom obliku, uz primjenu izvornih ili istovrsnih materijala i izvornih metoda građenja u najvećoj mogućoj mjeri, a na osnovu dokumentacije o ranijem izgledu objekta, uz odobrenje  ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske;
• U slučaju nepostojanja kompletne dokumentacije o ranijem izgledu objekta dozvoljen je slobodniji pristup u rekonstrukciji objekta odnosno u tom slučaju zahtijeva se poštovanje izvornog gabarita i volumena objekta, oblika i nagiba krova, proporcija, broja i rasporeda otvora i unutrašnjih elemenata;
• Svi originalni fragmenti srušenog objekta, koji su pronađeni i sakupljeni na lokaciji ili na nekom drugom mjestu, a na koje su odvezeni nakon rušenja objekta, biće registrovani, snimljeni i ponovo ugrađeni u rekonstruisane objekte. Do momenta ugradnje, potrebno ih je na odgovarajući način zaštititi;
• Fragmente, koji se zbog visokog stepena oštećenja ne mogu ugraditi, potrebno je na odgovarajući način konzervirati i prezentovati u sklopu graditeljske cjeline.

Radi obezbjeđenja uslova za rehabilitaciju nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere:

• uklanjanje privremenih objekata – kioska sa lokaliteta džamije;
• ograđivanje harema džamije;
• čišćenje prostora harema;
• konzervacija i restauracija ostataka haremskog zida;
• otkopavanje površinskih slojeva zemlje radi pronalaženja originalnih temeljnih zidova;
• sanacija i konsolidacija originalnih dijelova temelja i zidova.

II stepen zaštite obuhvata neposrednu kontaktnu zonu nacionalnog spomenika, odnosno k.č. 1704, 1705, 1712, 1678 i 1677. U tom prostoru primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:

• nije dozvoljena izgradnja objekata koji svojim izgledom i namjenom mogu da ugroze nacionalni spomenik;
• nije dozvoljena promjena horizontalnih i vertikalnih dimenzija postojećih objekata;
• visina novih objekata ne smije da bude spratnosti veće od P+1, maksimalne visine 6,5 m do krovnog vijenca i maksimalnog gabarita 10 x 8 m.      

IV

            Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje Republike Srpske i nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-strani Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u »Službenom glasniku BiH«.

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 09-02-850/03-7

10. novembra 2005. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stav 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, »nacionalni spomenik« je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu.

Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika je, dana 22. maja 2003. godine, dostavljen prijedlog Centra za islamsku arhitekturu za proglašenje dobra – Kadi Osman-efendijine džamije - Šehove džamije u Foči nacionalnim spomenikom.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stava 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i vlasničku dokumentaciju (posjedovni list, i kopiju katastarskog plana)(1),
• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
• istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1.  Podaci o dobru

Lokacija

            Mjesto i ostaci istorijskog spomenika Šehove džamije (Kadi Osman-efendijine džamije) u Foči su smješteni u Osman-efendijinoj mahali, kraj nekadašnje donje čaršije, na lokaciji koja obuhvata k.č. 1703, upisan je u posjedovni list pod brojem 1426, vlasništvo Islamske vjerske zajednice; k.o. Foča, opština Foča, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

            Pristup nacionalnom spomeniku je moguć sa zapadne strane, odnosno iz ulice Remzije Ćorića (stari naziv ulice).

            Glavna osovina objekta Šehove džamije usmjerena je u pravcu sjeverozapad–jugoistok. Ulaz je na sjeverozapadnoj strani. Mihrabski zid je na jugoistoku.

Istorijski podaci

»Foča je po svom obliku nepravilan, slobodno i organično građen i razvijen grad, s poslovnim centrom u samom središtu, na udaru tranzitnog druma, a stambenim površinama po okolnim padinama oko uskih, malih i krivudavih ulica.

U općoj urbanističkoj kompoziciji grada ističu se dvije izrazite i specifične značajke: rijeka Drina i Ćehotina, koje se sastaju u samom mjestu i raščlanjuju naselje na dvije gotovo odjelite površine, te bregovit teren koji se negdje blaže, a negdje strmije spušta na tri strane prema koritu Drine i Ćehotine. Oblik grada potpuno se podredio tim dvjema prirodnim karakteristikama. Naselje se plasiralo jednim dijelom između Drine i Ćehotine, a drugim u uskom a dugom pojasu s desne strane Ćehotine, spuštajući se i ispod njezina ušća poduboko prema sjeveru niz desnu obalu Drine. Središnji dio naselja nalazi se u kutu, što ga zatvaraju pomenute rijeke, a to je ujedno i poslovni i administrativni centar grada te pokazuje sistem guste izgradnje.« (Alija Bejtić, Povijest i umjetnost Foče na Drini)

Upravo u uglu, koji zatvaraju Drina i Ćehotina, uz Ortakol(2), Džafer-begovu(3), Sultan Fatiminu(4)  i Carevu(5) smještena je i Osman-efendijina mahala sa Šehovom (Kadi Osman-efendijinom) džamijom.

Mahala Kadi Osman-efendije je, prema Husrefu Redžiću, formirana u posljednje tri decenije XVI vijeka, perioda koji predstavlja zlatno doba za izgradnju Foče; doba u kojem je grad obuhvatio skoro svoju definitivnu površinu(6).

Kadi Osman-efendijina ili Šehova džamije sagrađena je ispod Pazarišta, u blizini nekadašnje Donje čaršije. Prema natpisu, pisanim arapskim jezikom na kamenoj ploči, džamija je sagrađena 1002. godine po Hidžri, odnosno 1593/94. godine(7). Ime osnivača džamije, Kadi Osman-efendije, poznato je iz dokumenata a ne iz natpisa nad ulazom. Nisu pronađeni nikakvi precizniji podaci o osnivaču džamije. Džamija je u narodu poznatija pod imenom Šehova džamija. Nije poznato po čemu je dobila ovo drugo ime.

S obzirom na materijale od kojih je sagrađena džamija i svi njeni elementi pretpostavlja se da je u izvjesnom periodu, možda usljed zemljotresa, došlo do rušenja prvobitnog objekta. Na istom mjestu sagrađen je novi objekat od trošnog materijala i tom su prilikom u njega ugrađeni svi elementi izvornog objekta, izvedeni u kamenu(8). Novosagrađeni objekat, o kojem pretpostavku iznosi Alija Bejtić, je u svakom slučaju morao biti sagrađen prije 1668. godine s obzirom da je na mihrabu u vanjskoj sofi pronađen zapis koji je Mehmed Mujezinović datirao u 1668. godinu. 

Džamija je tokom Drugog svjetskog rata bila znatnije oštećena(9). Popravljena je sredinom sedamdesetih godina 20. vijeka(10). Ne postoji tehnička dokumentacija o navedenoj obnovi objekta.

Džamija je minirana i u potpunosti srušena 1. juna 1992. godine(11). Dijelovi džamije su bačeni u korito rijeke Drine.

2. Opis dobra

Prema konceptu prostorne organizacije Šehova džamija (Kadi Osman-efendijina džamija) u Foči pripada jednoprostornim džamijama sa otvorenim sofama i kamenom munarom.

Pokrivena je četvorovodnim krovom.

Objekat džamije predstavlja kubusnu građevinu. Dimenzije stranica objekta, mjerene iznutra, iznose 11,5 x 7,55 m. Munara je visoka 32 m.

Zidovi džamije, debljine oko 85 cm, izvedeni su od ćerpiča i drveta.

Unutrašnji prostor džamije, pravougaone osnove, ima izduženje u smjeru poprečne ose, odnosno u pravcu sjeveroistok–jugozapad.

Četvorovodni krov zatvara unutrašnji prostor džamije ali i prostor spoljašnjih otvorenih sofa. Za pokrov je korišćen crijep. 

Tanka i visoka munara džamije je, suprotno uobičajenoj postavci uz objekat, uklopljena uz lijevi, sjeveroistočni zid. Zidana je od pravilno klesanog kamena, ukrašena kamenom plastikom i nije malterisana.

Baza munare je izvedena kao devetostrana. Svih devet ploha baze je ukrašeno sa četiri različita motiva rozete. Prelaz baze u dvanaestostrano tijelo dekorisan je frizom slijepih arkada završenih šiljastim lukovima. Tijelo munare ispod šerefe je dekorisano frizom slijepih arkada završenih trolistom. Ograda šerefe je bogato dekorisana perforacijama.

Promjene prečnika munare, na početku i kraju tijela, su naglašene jednostavno izvedenim vijencem.

Krov munare je pokriven olovnim limom.

Prozori na fasadama objekta su postavljeni u jednom horizontalnom pojasu.

Na jugoistočnoj i sjeveroistočnoj fasadi objekta postavljena su po dva pravougaona prozora. Na ulaznoj, sjeverozapadnoj fasadi postavljena su tri i na jugozapadnoj jedan pravougaoni prozor. Izuzetno veliki prozorski otvori sa vanjske strane imaju profilirane kamene okvire (šembrane). Iznad prozora na sjeveroistočnoj i sjeverozapadnoj fasadi su izvedeni prelomljeni rasteretni lukovi(12). Ploha rasterenog luka, izvedena u slatkovodnom laporu, perforirana je u niz isprepletenih kolobara(13).

            Prostor vanjskih sofa džamije, dimenzija 12,0 x 3,90 m, pokriven je jedinstvenim četvorovodnim džamijskim krovom. Krovna streha je oslonjena na osam drvenih, profiliranih stubova.

            Vanjske sofe su smještene lijevo i desno od ulaznog portala. U želji da se obezbijedi što veći prostor za obavljanje molitve u slučaju kada je unutrašnji molitveni prostor džamije zatvoren, desna sofa je znatno veća od lijeve. Iz istog razloga, obavljanje molitve, u ulaznom zidu džamije, u sredini desne sofe, izveden je vanjski mihrab. Vanjski mihrab je završen stalaktitnom dekoracijom, jednakoj onoj na unutrašnjem mihrabu.

            Prilikom izvođenja radova na obnovi objekta(14), na mihrabu u vanjskoj sofi su pronađena dva zapisa. Jedan od njih je kaligrafski ispisan tekst ”U ime Alaha Milostivog”, koji je dat u formu tugre, bez zapisa kada je nastao. Drugi zapis se sastoji iz dva dijela, pisana ”istom rukom”, zapisana 1078. godine po Hidžri, odnosno 1668. godine(15).      

S obzirom na različite dimenzije vanjskih sofa ulazni portal je pomjeren od središnje ose objekta ka sjeveroistočnom zidu.

Ulazni portal, prema svojoj opštoj koncepciji i tipološkim odlikama, pripada trećoj grupi portala (podjela po A. Andrejeviću, iznijeta u Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji). Središnje polje portala se jednostavnom profilacijom odvaja od pravougaonog kamenog okvira, završenog krunom. Prostor iznad plitkog, segmentnim lukom završenog ulaznog otvora zatvara jednakostranični trougao. Krake trougla čine plitki, stepenasto izvedeni stalaktiti. Središnji dio portala u pojasu oko trougla je bijelo bojen i prekriven kaligrafskim zapisima.

Tarih o gradnji džamije, uklesan na kamenoj ploči dimenzija 35 x 78 cm smješten je iznad ulaznog otvora.

Do Drugog svjetskog rata ulaz u džamiju su zatvarala dva drvena krila napravljana od jednog komada drveta, navodno ljeskovine.

Unutrašnji prostor džamije je pravougaone osnove, kao i prolaz između sofa, prekriven je kamenim pločama. 

Mahfil je izveden od drveta i postavljen u prostoru kao prednji mahfil (postavljen samo uz ulazni zid).

Mimber džamije, dimenzija 3,0 x 0,85 m, je izuzetno mali, ”gotovo minijaturan”(16). U potpunosti je izveden od kamena. Ograda mimbera perforirana je u vidu kružića i heksagona. Niski baldahin oslonjen je na stubove povezane šiljastim lukovima.

Mihrabska niša je postavljena u osovini sa ulaznim portalom, odnosno pomjerena na lijevo (posmatrano prema mihrabu) od sredine jugoistočnog zida. Prostor mihraba, širine 2,30 m, je izvučen iz ravni zida za 20 cm. Mihrab je izveden od kamena i »dekoriran u gornjem dijelu u sistemu suptilnih stalaktita, kakvi se rijetko gdje  kod nas sretaju«(17).

            Šehova (Kadi Osman-efendijina) džamija predstavlja jedinu džamiju sagrađenu u XVI vijeku u Foči koja nema harem sa mezarjem(18).

            Harem džamije je ograđen jednostavno izvedenim kamenim zidom.

3. Dosadašnja zakonska zaštita           

Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti od 9. oktobra 1950. godine, broj 1316/50, Šehova (Kadi Osmanova) džamija u Foči je stavljena pod zaštitu države.

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH od 18. aprila 1962. godine, broj 02-855-3, Šehova (Kadi Osmanova) džamija u Foči je upisana u Registar spomenika kulture.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Na objektu su sredinom sedamdesetih godina XX vijeka vršeni istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi. Obim i vrsta radova nije poznat.

5. Sadašnje stanje dobra

Objekat Šehove džamije je miniran i u potpunosti srušen 1. juna 1992. godine. Svi fragmenti su uklonjeni sa lokacije. Prema Faruku Muftiću fragmenti džamije su bačeni u korito Drine(19). Od objekta Šehove džamije je ostao samo mali dio zapadnog haremskog zida.

Danas je prostor džamije zapušten. Na prostoru harema džamije su postavljeni privremeni objekti (kiosci u kojima su smješteni trgovačko-ugostiteljski sadržaji). 

6. Specifični rizici

            Moguće proširenje autobuske stanice, smještene neposredno uz lokalitet Šehove džamije, bi moglo dovesti do degradacije lokaliteta i objekta džamije.

III – ZAKLJUČAK

Objekat Šehove (Kadi Osman-efendijine) džamije u Foči s obzirom na način na koji je prilagođen parceli kao i na bogatstvo dekorisanih elemenata predstavlja zanimljiv arhitektonski spomenik. Parcela na kojoj je objekat izveden je izuzetno mala i nepravilnog oblika. U želji da dobije što veću površinu graditelj unutrašnji prostor ne razvija u obliku kvadrata ili duž podužne osi, kako je uobičajeno, već duž poprečne osi objekta. Daljne karakteristike objekta su ”dva mihraba, ljeskova vrata i s lijevu stranu munara ”(20).

Svi elementi objekta izvedeni u kamenu (munara, šembrane, perforirane arabeske u kamenoj ploči iznad prozora, ulazni portal, mimber i dva mihraba) su izuzetno bogato dekorisani precizno izvedenom dekoracijom.

Objekat Šehove džamije je miniran i u potpunosti srušen 1992. godine.

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH« br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

B. Istorijska vrijednost

(veza građevine sa značajnim događajem u istoriji)

C. Umjetnička i estetska vrijednost

            ii. Kvalitet materijala

iv. Kompozicija

           v.  Vrijednost detalja

D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iv. Svjedočanstvo o određenom tipu,  stilu ili regionalnom maniru

E. Simbolička vrijednost

ii. Sakralna vrijednost

iii. Tradicionalna vrijednost

v. Značaj za identitet grupe ljudi

F. Ambijentalna vrijednost

ii.  Značenje u strukturi i slici grada,

iii. Objekat ili skupina objekata je dio cjeline ili područja

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana broj 15 i 16, posjedovni list broj 1426,

-          kopija Rješenja o upisu Šehove (Kadi Osmanove) džamije u Foči u Registar nepokretnih spomenika kulture,

-          karton spomenika sa tekstualnim opisom (Zavod za zaštitu spomenika kulture NR BiH)

-          fotodokumentacija (fotografije stanja objekata u trenutku donošenja konačne odluke Komisije o dobru, 2005. godina),

-          grafički prilozi (geodetska karta tretiranog dijela Foče).

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja mjesta i ostataka istorijskog spomenika Šehove džamije (Kadi Osman-efendijine džamije) u Foči nacionalnim spomenikom BiH, korišćena je sljedeća literatura:

1951.    Glasnik Islamske vjerske zajednice II (1951), br. 7-9

1956.    Alija Bejtić, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine III (1956), Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1956.

1983.    Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Biblioteka Kulturno naslijeđe, izdavač  »Veselin Masleša«, Sarajevo, 1983.

1997.    Faruk Muftić, Foča 1470 – 1996, neprolazna ljepota, TKP »Šahinpašić«, Sarajevo 1997.

1998.    Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga II, 3. izdanje, Biblioteka Kulturno naslijeđe, Sarajevo Publishing, 1998.

1998.    Šemso Tucaković, Aladža džamija – ubijeni monument, Sarajevo 1998

2003.    Faruk Muftić, Ranjeni grad – Foča: Sve džamije su porušene, Bošnjački institut Sarajevo, ALEF 2003

(1) Dopisom broj Rz 122/05 od 25.10.2005. godine Osnovni sud u Foči, Zemljišno-knjižna kancelarija obavijestila je Komisiju da navedena kancelarija ne raspolaže podacima o vlasništvu odnosno da nije uspostavljen zemljišno-knjižni uložak za nekretnine u zahtjevu Komisije (Šehova džamija) pa stoga nisu u mogućnosti dostaviti tražene podatke.

(2) Osnivač Ortakol ili Hamzabegove mahale je Hamza-beg, prvi hercegovački sandžak-beg, u periodu od 1470. do 1474. godine. Ortakol predstavlja ujedno i najstariju mahalu u Foči. Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, str. 323.

(3) Džafer-begova mahala je formirana sredinom XVI vijeka. Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, str. 323.

(4) Sultan Fatima odnosno princeza Fatima jeste žena trećeg hercegovačkog sandžak-bega, Ahmed-bega. Mahala Fatime sultan je nastala krajem XV vijeka i predstavlja drugu najstariju mahalu u gradu. Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, str. 323.

(5) Careva džamija predstavlja glavnu džamiju u Foči, sagrađenu 1500/01. godine iz državnih prihoda. Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, str. 324.

(6) Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, str. 325.

(7) «Natpis na kamenoj ploči, veličine 35 x 78 cm, uzidanoj nad ulazom u džamiju, smješten je u dva reda sa tekstom na arapskom jeziku. Pismo: krasan i krupno ispisan nesh. (Prepis natpisa: «Vjernicima se naređuje da u određeno vrijeme obavljaju molitvu» (Kur'an 4, 103). Kronogram džamije glasi: «Neka je ugodno onome ko čist uniđe u ovu bogomolju. Godina 1002.») Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika BiH, tom II, str. 48.

(8) «Zanimljivo je, da se u toj masivnoj građevini pojavljuju dva materijala koja pokazuju posve drugačije karakteristike u pogledu i čvrstoće i estetskog doimanja. Same džamijske stijene, osnovni konstruktivni elementi, izvedeni su od ćerpiča, a svi ostali istaknutiji elementi, i unutrašnji namještaj i munara, od probranog i neobično precizno dotjeranog kamena. Ćerpične stijene, koje se već urušavaju, stoje u očitoj kontradikciji s onim sjajnim i bogato dekoriranim kamenim elementima, i stoga je vrlo vjerovatno, da današnji objekt potiče iz dva doba, iz prvog masivna građevina, a iz drugog adaptacija, koja je unijela lakše pribavljiv materijal ćerpić.» Alija Bejtić, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine III (1956), str. 54.

(9) Glasnik Islamske vjerske zajednice II (1951), br. 7-9, str. 307.

(10) Podatak prema kartonu objekta dostavljenog od strane Centra za islamsku arhitekturu Sarajevo.

(11) Šemso Tucaković, Aladža džamija – ubijeni monument, str. 211.

(12) Bejtić, opisujući džamiju, piše: «...podjednako privlače oko i prozori u lijevoj i prednjoj stijeni, završeni u obliku orijentalnog luka.» Alija Bejtić, Povijest i umjetnost Foče na Drini, str. 55.

(13) «Ploha u slatkovodnom laporu, što je omeđuje luk, perforirana je u niz isprepletenih kolobara – čisti alžirski motiv. Ti su kolobari opet vješto raspoređeni tako, da četiri stoje u uglovima četverokuta, čije se stranice odnose jedna naprema drugoj tačno po zlatnom rezu (4:7), a peti opet ima središte u samom središtu četverokuta, povezujući sve četiri vanjske kolobare u jednu cjelinu. Cio taj geometrijski motiv je vrlo pregledan i rađen sa velikom preciznošću.» Alija Bejtić, Povijest i umjetnost Foče na Drini, str. 55.

(14) Radovi na obnovi objekta su izvođeni sredinom 70.tih godina 20. vijeka.

(15) «Ove 1078. godine, na pedeset i pet dana prije nastupa proljeća razvio je behar, u koju svrhu se ovaj zapis postavi. Godina 1078.» i «Pisao siromah, potreban božje milosti, Alija, sin Muhameda, muderis, sredinom mjeseca muharema godine hiljadu sedamdest i osme.» Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika BiH, str. 48

(16) Alija Bejtić, Povijest i umjetnost Foče na Drini, str. 54.

(17) Alija Bejtić, Povijest i umjetnost Foče na Drini, str. 54.

(18) Faruk Muftić, Ranjeni grad – Foča: Sve džamije su porušene, str. 65.

(19) Faruk Muftić, Ranjeni grad – Foča: Sve džamije su porušene, str. 66.

(20) Alija Bejtić, Povijest i umjetnost Foče na Drini, str. 54.