Status spomenika -> Nacionalni spomenik

            Objavljeno u „Službenom glasniku BiH“, broj 53/08.  

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 30. avgusta do  5. septembra 2005. godine donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – Stari grad Doboj u Doboju proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine bedemi i kule starog grada Doboja i pokretno nasljeđe koje se nalazi u Muzeju u Doboju.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. 10/22 upisana u z.k. uložak broj 654, k.o. Doboj, opština Doboj, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina. 

            Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službene novine Republike Srpske« broj 9/02).

II

            Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.         

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Na prostoru definisanom u tački I stav 3 ove odluke utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

- dozvoljeni su samo istraživački radovi i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje  ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske;

- izvršiti sanaciju oštećenja na bedemskim platnima;

- prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti i može se koristiti u edukativne i kulturne svrhe;

- nije dozvoljeno odlaganje otpada.

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi izradu i sprovođenje programa konzervatorsko-resturatorskih radova i radova na prezentaciji nacionalnog spomenika.

IV

            Iznošenje pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2 ove odluke (u daljem tekstu: pokretno nasljeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.

            Izuzetno od odredbe stava 1 ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

            Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno nasljeđe.

            Komisija u svom odobrenju za privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može izvesti, rok za povrat u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova te o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

V

            Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

VI

            Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.

VII

            Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje  Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za kulturu Republike Srpske, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-strani Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

IX

Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH« broj 33/02, »Službeni glasnik Republike Srpske« broj 79/02, »Službene novine Federacije BiH« broj 59/02 i »Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH« broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim br. 193. i 194.

X

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

XI

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u »Službenom glasniku BiH«. 

            Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 05.2-2-203/05-6

31. avgusta 2005. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu člana 2 stava 1 Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, »nacionalni spomenik« je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom shodno čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH« broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

            Komisija je donijela odluku o stavljanju graditeljske cjeline Stari grad - Doboj i Tvrđava u Doboju na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 193. i 194.

Shodno odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišno-knjižni izvadak),

• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

• istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

            Stari grad Doboj sagrađen je na kupastom stjenovitom brijegu (visine 214 m), iznad doline rijeke Bosne, nasuprot ušću rijeke Spreče. Nešto južnije  je i ušće rijeke Usore u Bosnu. Dolinama triju rijeka vodili su putni pravci koji su se ukrštali u tom prirodnom komunikacijskom čvorištu. Oko srednjovjekovnog utvrđenja razvilo se naselje Doboj. Doboj se nalazi na jednoj od glavnih saobraćajnih raskrsnica u Bosni i Hercegovini, a nekada se nalazio na važnoj strateškoj cesti kojom se sa sjevera ulazilo ili vršio prodor u centralnu Bosnu. 

Istorija dobra

            Oko Doboja potvrđen je kontinuitet naseljavanja od paleolita, neolita, bronzanog i željeznog doba (Belić, 2003., 4). Na arealu tvrđave u Doboju i njene bliže okoline na kojoj je smješten danas grad Doboj nisu za sada nađeni materijalni tragovi naseljavanja. Ovaj kraj je naseljavalo panonsko pleme Breuka. U rimsko doba predjeli oko Doboja su bili u graničnom pojasu između provincija Panonije Dalmacije,te nije tačno ustanovljeno kojoj provinciji je pripadalo ovo područje. Na Gradini u Makljenovcu, oko 4 km južno od Doboja podignut je rimski vojni kohortalni logor i uz njega civilno naselje canabae. Prema epigrafskim spomenicima u ovom logoru su bile smještene kohorte od druge polovine 1., tokom 2. i 3. vijeka, a ostali nalazi su datirani sve do kraja 4. vijeka. Rimljani su tokom 2. vijeka izgradili cestu dolinom Bosne (Bojanovski, 1988., 326-329, 341, 357; Belić, 2003., 4).  Iznad rimskog kompleksa na brdu Crvenici nalazio se refugium datiran u 4.-5. vijeku. 

            Istoričari uzimaju da se u srednjovjekovnom periodu Doboj nalazio na području oblasti Usore (Handžić, 1975., 22).  

Prvi put Doboj se spominje u pismu Dubrovčana od 28. 6. 1415. godine. (Jireček, 1951., 51). Pismo je napisano u periodu kada se kralj Žigmund nalazio pod Dobojem sa mađarskom vojskom. Iako se nalazio na raskrsnici važnih puteva, Doboj je dijelio sudbinu ostalih gradova u dolinu Bosne sjeverno od Vranduka o kojima se iz vremena prije dolaska Osmanlija sačuvala samo poneka vijest. (Kovačević-Kojić, 1978., 82, 84). U Doboju je 1449. godine postignut sporazum između bosanskog kralja Stjepana Tomaša i Ugarske o zajedničkom vojnom nastupu protiv Osmanlija.

Sjevernu granicu srednjovjekovne Bosne prema Mađarskoj određivao je niz utvrđenih gradova južno od Save, između rijeka Bosne i Drine, raspoređenih posljednjim gorovitim obroncima Majevice prema sjeveru, odnosno prema posavskoj ravnici. Uočene su dvije takve paralelne linije utvrđenja. Na sjevernoj liniji bili su Dobor, Gradačac i Koraj, a na južnoj Doboj, Soko, Srebrnik i Teočak  (Handžić, 1975., 24). Nakon osmanskog osvajanja jednog dijela Bosne 1463. godine, Mađari su nastojali da zadrže u svojoj vlasti oblast Usoru i Soli, jer je ta oblast za Mađarsku imala strateški značaj. U njoj se nalazilo nekoliko značajnih utvrđenih gradova Doboj, Dobor, Gradačac, Soko, Srebrenik, Tuzla, Brčko, Novi, Teočak i Zvornik (Handžić, 1975., 25).  Nakon vojnih uspjeha u Bosni tokom 1463. godine Osmanlije su uspostavile marionetsko Bosansko kraljevstvo sa Matijom Radivojevićem (1465-1476) na čelu. Vjerovatno su tvrđave u Maglaju, Doboju i Tešnju, predstavljale glavna utvrđenja ove bosanske kraljevine (Handžić, 1975., 40). Teritorija na kojoj su se nalazile usjecala se kao klin između jajačke i srebreničke banovine i bila je izuzetno strateški važna za dalje osmanske vojne planove. Zato je kolonizacija Vlaha, koji  su na ovo područje doseljavani  i prije 1476. godine, a naročito oko Maglaja bila tim važnija za Osmanlije (Handžić, 1975., 96-98). Nakon što je jedan od marionetskih kraljeva Matija Vojsalić stupio u pregovore sa Mađarima, Osmanlije su u ljeto 1476. godine ukinule marionetsko Bosansko kraljevstvo. Likvidiranjem ovog kraljevstva zauzeli su šest tvrđava na teritoriji na kojoj se ono prostiralo, a među njima i tvrđavu u Doboju. Prema zabilješci na margini deftera iz 1468./69., datiranoj 1477. godine dodijeljeni su timari dvojici čuvara tvrđave u Doboju, knezu Jovanišu i Stjepanu, koji su je bez borbe predali Osmanlijama (Handžić, 1975., 39; Belić, 2003, 23).  Osvojena područja u porječju Bosne pripojene su Bosanskom sandžaku. Od tada do 1835. godine u tvrđavi je sjedio dizdar sa posadom. Poznata su imena svega tri dizdara iz 1502. godine Mustaf-aga, oko 1750. Mustafa-aga i 1832. godine Omer-aga koji je bio pristalica reformi i protiv Gradaščevića. Mustahfizi grada Doboja bili su timarlije (Kreševljaković, 1991., 157-158). Od 1467. do kraja 16. vijeka o tvrđavi u Doboju ima malo podataka. Obračunski muhasebe defter iz 1490. godine sadrži podatke o velikoj popravci ove pogranične tvrđave pod nadzorom mimara Ibrahima (Handžić, 1975., 10). U tursko-ugarskom ugovoru 1503. godine, tvrđava u Doboju ostaje u osmanskim rukama (Kreševljaković, 1953., 20). Tokom 16. vijeka Doboj je vjerovatno pripadao nahiji Usori ili Tešanj i brodskom kadiluku (Šabanović, 1982., 150, 184). Od 1584. godine kada je uspostavljen kadiluk sa sjedištem u Tešnju, ranije osnovana nahija Doboj je pripala ovom kadiluku. Tako je ostalo sve do sredine 19. vijeka kada je izvršena nova upravna podjela bosanskog pašaluka (Šabanović, 1982., 150,  184).  

U 16. vijeku vjerovatno je postojala skela u Doboju. (Handžić, 1975., 247).

Godine 1657. posada je brojala samo 30 čuvara i pet aga, što znači da je dio posade otišao na bojište. Tada je u Doboju bio samo 1 top i jedan havan, pet bureta praha i nešto olova (Kreševljaković, 1953., 20). Krajem 17. vijeka, 1697. godine tvrđavu su na kratko zauzele austrijske trupe u pohodu Eugena Savojskog na Bosnu. Drugi put, opet na kratko, su je austrijske trupe zauzele 1718. godine. Nakon Beogradskog mira 1739. godine osnovana je dobojska kapetanija. Po teritoriji i broju vojnika spadala je među male kapetanije. Obuhvatala je grad Doboj i najbližu okolinu sa 171 zapovjednikom i vojnikom. Prvi poznati kapetan bio je Džafer-aga koji se spominje oko 1730. pa do 1756. Sinan kapetan se  javlja u dokumentima od januara 1815. godine. Bio je vjeran drug Husein kapetana Gradaščevića i sa njim je prebjegao u Slavoniju ali se iz Osijeka vratio kući septembra 1832. godine. On je posljednji dobojski kapetan. Umro je u Doboju 1853. i sahranjen u turbetu koje je spaljeno za velikog požara 1906. godine (Kreševljaković, 1991., 29-30).

U austrijskom špijunskom izvještaju iz 1785. godine  tvrđava je opisana kao prilično tvrda, ali loše snabdjevena artiljerijom. Sredinom 18. vijeka pobunjenici iz Tuzle prevezeni su u tvrdi grad u Doboju, koji je imao jaku kamenu tamnicu (Kreševljaković, 1991., 59).

 Iz prve polovine 19. stoljeća ostalo je malo podataka koji se odnose na brojno stanje posade i snabdjevenost oružjem (1800. bilo je 10, a 1804. 15 čuvara. U tvrđavi je bilo, 1833. godine svega 11 topova, 57 pušaka, olova u polugama i 386 raznih taneta za topove) (Kreševljaković, 1953., 20; isti, 1952., 161). Grad je napušten 1851. godine (Kajmaković, 1964., 46).

2. Opis dobra

            Stari grad Doboj sastoji je iz gornjeg i donjeg dijela utvrđenja. Konfiguracija terena uslovila je oblik utvrđenja nepravilne trougaone osnove, sa najširom stranicom na sjeveru, oko 100 m. Sjeverna strana je i najbolje utvrđena jer se sa te strane očekivao napad, a sa nje se mogao priječiti i prolaz vojsci. Gradski bedemi, dužine 70-80 m, spuštaju se niz najistaknutija “rebra” brda. Tokom vremena utvrđenje je pretrpjelo razne adaptacije. Cjelokupna površina utvrđenja iznosi oko 3600 m2. Plato gornjeg dijela utvrđenja koji je prvobitno bio krševit i strm, nasut i zaravnan u osmanskom periodu, kada se pojavila potreba za bastionima i podupiranjem bedema.

U grad se ulazi na sjeverozapadnom uglu kroz bedemsku, lučno zasvedenu kapiju. Uz sjeverni zid predziđa, podignutog u 18. vijeku, stazom se dolazi do ulaza u gornji dio utvrđenja. Ovaj ulaz se nalazi u sjeveroistočnom uglu unutrašnjeg dijela utvrđenja. To je jednostavno lučno nadsveden prolaz dugačak 6,5 m koliko je debeo nasuti bedem u kojem se nalazi. Istočno od ulaza je kapi-kula (6), dužine stranica 5 m, debljine zida od jednog metra. Do ulaza u kulu vode stepenice. U prizemnoj prostoriji su dvije puškarnice na sjevernom zidu. Drvenim stepenicama penje se na gornji sprat čija je drvena konstrukcija isturena. Šiljasti krov je takođe drven i pokriven šindrom. Od ove kule vode kamene stepenice na gornji dio grada, u koji se nekada ulazilo drvenim stepenicama ili pokretnim ljestvama. 

Gornji dio tvrđave, prvobitno sagrađeno srednjovjekovno utvrđenje, smješten je na vrhu kamene glavice. Zauzima površinu od oko 1400 m2. Sastoji se od glavne kule (1), cisterne (7), ekonomske zgrade (3) ispod glavne kule, južne isturene kule (4) i obziđa. Od prvobitnih spoljnih bedema na samom vrhu tvrđave sačuvan je samo sjeverozapadni ugao, kasnije pretvoren u bastion (2), i sjeverni dio zapadnog bedema (Kajmaković, 1964., 46). Kada je utvrđenje sagrađeno nije poznato, da li u 13. ili u prvoj polovini 14. vijeka. Koncepcijski odgovara utvrđenjima građenim u periodu upotrebe hladnog oružja  (Mazalić, 1958., 237; Belić, 2003., 9).

Postojanje glavne kule (1), čiji su temelji nanovo otkriveni 1962. godine, sjevdočio je prikaz na gravurama iz 1697. i 1808. godine. Takođe na gravuri nepoznatog autora objavljenoj 1880. godine se vide visoki zidovi te kule.(1) Nije poznato kad je kula urušena. Truhelka je takođe nije primijetio, a na njenom mjestu ucrtao je tabiju (2) (Truhelka 1904., 80).  Kula se nalazi na najistaknutijoj tački kamene glavice. Karakteristika najstarijeg dijela utvrđenja sastoji se u položaju ove kule koja je sagrađena unutar branjenog prostora, a ne u bedemskom platnu kao kod drugih gradova. Kula je kvadratne osnove, sa dužinom na vanjskoj strani od 7,20 m. Zidovi su debljine 1,75 m. Bila je ozidana od lijepo tesanih i pravilno složenih pravougaonika, za razliku od ostalih objekata na tvrđavi. Ulaz je bio na zapadnoj strani, gdje su 1962. godine otkopane stepenice. U podrumskom prostoru otkrivena je mala cisterna tipa filter bunara. Ekonomska zgrada (3) je takođe bila gotovo zatrpana. Za nju su Truhelka i Mazalić pretpostavljali da je cisterna jer se na površini nazirao istočni dio zgrade polukružnog oblika (Truhelka, 1904., 80; Mazalić, 1958., plan). Otkopavanja ove zgrade 1962. godine, koja nisu dovršena, otkrila su tlocrt zgrade. Sjeverni zid zgrade, sa malim prozorima i pretpostavljenim ulazom u zgradu, odijeljen je uskim koridorom od južnog zida glavne kule (1) i glavne tabije (2). Na zapadnoj strani je prislonjena na vanjski bedem. (Kajmaković, 1964., 52-53). 

Cisterna (7) tipa filter bunara, otkopana je uz istočni zid akropole. Kao i na obližnjem Vranduku, i Bobovcu i Maglaju, cisterna ima dva koncentrična kružna zida. Promjer spoljne kružnice je 5,70, a unutrašnje 2,5 m. Između njih nalaze se slojevi plave i crvene gline i pijeska. Unutrašnji zid cisterne ozidan je od pritesanih, kamenih pravougaonika složenih u redove. Nekada je cisterna bila sva izgrađena od sedrenih kvadera, koji su vremenom zamjenjivani lokalnim krečnjakom slabije izrade. Sedra je sačuvanja samo u donjim redovima cisterne. Unutrašnjost cisterne je premazana hidrauličnim malterom, nekoliko krečnih premaza i glinenim slojevima (Kajmaković, 1964)  

Arheološkim istraživanjima ranih sedamdesetih godina 20. vijeka otkriveni su, ispod šestougaone južne kule (4), temelji starije, srednjovjekovne  isturene polukružne kule zaobljenih uglova. Građena je od pritesanog kamena  sa ujednačenim spojevima (Vučković, 1972., 128).

U srednjovjekovnim gradovima Bosne i Hercegovine kule polukružne osnove je rjeđe sreću. U sva tri grada, u donjem toku Bosne na važnom strateškom vojnom putu, Doboru, Maglaju i Doboju su sagrađene takove kule, što se može tumačiti uticajem iz srednje Evrope, u ovom slučaju iz Mađarske (Vučković, 1972., 128-129; Popović, 1995., 48). Srednjovjekovni bedemi prvobitnog utvrđenja debeli su oko 1 m. Svi vanjski prvobitni bedemi još su u periodu srednjeg vijeka ojačani. Južna kula je pretvorena u manji bastion šestougaone osnove. Nešto kasnije dozidan je obor na istočnoj strani, koji preuzima funkciju prednje linije odbrane.  

            U 18. stoljeću, funkciju prednje linije odbrane  dobijaju dograđeni spoljni dijelovi utvrđenja kao kod Maglaja i Doboja. Tako su oko srednjovjekovnog utvrđenog jezgra bili dograđeni spoljni bedemi. Vanjski plašt tih bedema je visok, a sa unutarnje strane bedem je bio visine do oko jednog metra. (Popović, 1995., 37-39). Bedemi gornjeg dijela tvrđave su takođe ojačani. Unutar njih sagrađena je manja kula (5) u sjeveroistočnom uglu, a paralelno sa njom na vanjskoj strani bedema dograđena je velika tabija (9). Sjeverozapadni ugao takođe je adaptiran u veliku tabiju (2). Uz glavnu kulu sagrađena je manja barutana (8) zidova debelih 1,5 m. Sjeverni zid i tabije 2 i 9 imali su otvore za topove. Na istočnom zidu napravljen je tajni prolaz.

Od pokretnih nalaza na gornjoj tvrđavi iz kampanja 1963. godine su prema literaturi nađeni:

1. Fragment kamenog profilisanog vijenca i konzolice;

2. Dva fragmenta kamenog žrvnja;

3. Fragment rimskog cipusa;

4. Malobrojni fragmenti keramike iz srednjovjekovnog i osmanskog perioda;

5. Kamena džulad.

Sve predato Zavičajnom muzeju u Doboju (Kajmaković, 1964., 43-61, nap br. 26). Prema dopisu Muzeja u Doboju br. 02/125 od 13. 7. 2006. godine ovaj arheološki materijal je inventarizovan pod brojevima 2223-2259.

Iz kampanje 1972.-1973. koju je vodio P. Vučković, prema literaturi u južnoj kuli su  bili slijedeći nalazi:

1. strijelice različitog tipa,

2. željezni klinovi,

3. nakit,

4. komad čaše od rebrastog stakla (Vučković, 1972, 128-129). Prema istom dopisu Muzeja iz Doboja ovi nalazi su inventarizovani pod brojem 4677-4762.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH broj 1279 od 9. 10. 1950. godine Stari grad Doboj u Doboju, opština Doboj stavljen je pod zaštitu države. Rješenjem broj 02-719-3 od 18. 4. 1962. upisan je u Registar nepokretnih spomenika kulture.

U Prostornom planu BiH do 2000. godine uvršten je kao spomenik II kategorije.

Na Privremenoj listi nalazi se pod brojem 193. i 194.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

- Prve radove na popravku grada poslije napuštanja 1851, godine, izvela je austrougarska uprava 1881. godine. Južni podzid glavne tabije se jasno izdvajao od neobnavljanih dijelova.

- Godine 1915. kustos Zemaljskog muzeja Vejsil Čurćić, rukovodio je konzervatorskim radovima na gradu Doboju. O ovim radovima nema pisanih podataka, ali je poznato da je postavljen krov nad kapi-kulom, koja je vjerovatno i nadozidana pri vrhu, a na istočnom zidu Gornje tvrđave (uz istočni zid kule 6) izvedene su na mjestu starih kamenih stepenica, nove betonske i neadekvatne. Tih godina odnesen je sa Doboja i posljednji top koji je Truhelka vidio 1904. godine (Kreševljaković, 1953., 21; Kajmaković, 1964., 47-48).

- Tokom Drugog svjetskog rata tvrđava u Doboju bila je adaptirana u savremeno ratno utvrđenje. Nijemci su glavnu kulu, južnu kulu, glavnu tabiju i plato gornje tvrđave adaptirali u savremene bunkere. Hala ispod glavne tabije prekrivena je betonskom pločom (Kajmaković, 1964., 48).

- Zavod za zaštitu spomenika NR Bosne i Hercegovine izvodio je manje spasavalačke i konzervatorske radove na tvrđavi 1950., 1952., 1953., i 1955. godine. Tokom tih zahvata rekonstruisana je donja kapija i zid sa njene desne strane, kapi-kula (6) pokrivena je drvenim šiljatim krovom sa šindrom, konzervirana je kruna bedema donje tvrđave. Južni dio zapadnog zida, uz južnu kulu je iz osnove prezidan (Kreševljaković, 1953., 21; Kajmaković, 1964., 48). 

- Do početka šezdesetih godina 20. vijeka, tabije su bile zarasle a bedemi i kule obrušeni. Sjeverni i zapadni bedem nisu konzervirani. Stajala je samo kapi-kula i prolaz u grad pored nje.

- Tromjesečni radovi 1962. godine izvedeni su pod stručnim rukovodstvom dr Zdravka Kajmakovića i tehničkim nadzorom inž. Remzije Korkut. Projekat konzervacije izradili  su prof. inž. Esad Kapetanović i inž. Nedeljko Rosić. Na Gornjoj tvrđavi radovi su obuhvatali:

           Otkopavanje glavne kule, oplaćivanje istočnog zida, izmjenu betonske konstrukcije stepenica (uz kulu 6) obloženih kamenom. Zid uz stepenice je adaptiran za penjanje na bastion 9. Bastion 9 je nadzidan i završen debelim parapetom sa otvorom za top. Na sjevernom bedemu je obnovljeno vanjsko, starije zidno platno u dužini od 10 m od bastiona 9, ka zapadu, a unutrašnje, mlađe platno je adaptirano u stepenice tako da se po zidu može hodati, ali ti radovi nisu dovedeni do kraja. Na glavnoj tabiji (2) je obnovljen južni dio zapadnog zida, tabija je otkopana do dubine 1,60 m, otkopani dijelovi su konzervirani, a vrh tabije je rekonstruisan prema Miteserovom crtežu sa 7 artiljerijskih otvora. Glavna kula (1) koja je bila potpuno zatrpana je istražena i otkopana do dubine od oko 0,5 m da bi se ustanovili njeni temelji, a njena ruševna istočna strana je podzidana. Zgrada (3) uz glavnu tabiju je djelimično otkopana do dubine od 2 m. Radovi su ostali nezavršeni. Južna kula (4) je otkopana do dubine 1,8 m, a istočni dio kule nadzidan je do visine od jednog metra (Kajmaković, 1964., 48-50). Sjeverni dio zapadnog zida obnovljen je u dužini od 18 m prema jugu. Cisterna (7) je otkrivena, prezidana i konzervirana. Oko gornje tvrđave je izvršena adaptacija kružne staze. Na kapi-kuli (5) je stavljen krov od šindre. Zadnja etaža kule je izgrađena od drvene konstrukcije. Stropne grede su prepuštene cca 90-100 cm u odnosu na ravan kamenih zidova, a svaka je poduhvaćena drvenim kosnikom osnonjenim u kamenom zidu: na taj način je ostvarena veća korisna površina zadnje etaže kule. Vanjski zidovi kule su izvedeni od drvene bondručne konstrukcije (drvene rešetke: s greda gornjeg pojasa, greda donjeg pojasa, stupovi kosnici i kratke horizontalne grede za razupiranje). Greda gornjeg pojasa bondručnog zida zadnje etaže kule je ujedno i donja podrožnica (vjenčanica) krova. Za pokrivanje kule je primijenjeno četvorovodno drveno krovište.  Drveni rogovi, postavljeni na međusobnom osovinskom razmaku od cca 90-100 cm, oslonjeni  su, osim donje podrožnice (vjenčanice) i na srednju podrožnicu, kao i sljemenu podrožnicu. Krovište je preko srednjih podrožnica krova, oslonjeno na četiri uspravne stolice. Svaka stolica se sastoji od drvenog stupa, dva kosnika postavljena pod uglom od cca 25 stepeni, te vezne grede koja je oslonjena na rubnu vjenčanicu krova. Horizontalna vezna greda stolice je, radi skraćenja „konstruktivnog“ raspona, postavljena pod uglom od cca 45 stepeni u odnosu na perimetralne zidove kule. Srednje  podrožnice su poduprte drvenim kosnicima (radi skraćenja njihovog „konstruktivnog“ raspona), a kosnici su učepljeni u stupove stolica.

Preko rogova je pokovana daščana oplata od daske  „colarice“, a po njoj je izveden pokrov od drvene šindre.

Na  Donjoj tvrđavi obnovljeni su konzervatorski radovi južnom uglu bedema koji je prezidan, i oko glavnog ulaza u utvrđenje (10) (Kajmaković, 1964., 44, 48-51).

- Godine 1972. vršena su arheološka ispitivanja na pojedinim dijelovima utvrđenja; južna kula (4), ekonomska zgrada (3) i mala cisterna u glavnoj kuli (1).

5. Sadašnje stanje dobra

Stari grad Doboj je poslije radova obavljenih od 1962. do 1964. godine dobro održavan. Na pojedinim mjestima kao na vanjskoj strani istočnog zida pri ulazu na gornji dio tvrđave platno bedema je stradalo od artiljerijskog pogotka tokom rata 1992-1995. godine. Krov od šindre na kuli 5 je izrešetan gelerima. Na dva objekta adaptirana u drugom svjetskom ratu ostale se betonske ploče.

6. Specifični rizici

            Nezakonita izgradnja u neposrednoj blizini bedema.

III –  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH« br. 33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A) Vremensko određenje

B) Istorijska vrijednost

C) Umjetnička i estetska vrijednost

iv. Kompozicija 

vi. Vrijednost konstrukcije

D) Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i. Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim razdobljima

ii. Svjedočanstvo o istorijskim mijenama

iv. Svjedočanstvo o određenom tipu ili stilu

F) Ambijentalna vrijednost

ii. Značenje u strukturi i slici grada

G) Izvornost

i. Oblik i dizajn

v. Položaj i smještaj u prostoru

I)  Cjelovitost (cjeline, područja, zbirke)

i. Fizička cjelovitost (kompaktnost).

Sastavni dio ove odluke su:

- kopija katastarskog plana,

- rješenje Zavoda za zaštitu kulture SR BiH o upisu Starog grada Doboja u Registar zaštićenih spomenika kulture

- fotodokumentacija,

a) prenesena iz članka Z. Kajmakovića i H. Kreševljakovića

b) snimljena pri obilasku lokaliteta maja 2005.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH,  korišćena je sljedeća literatura:

1904. Truhelka, Ćiro, Naši gradovi. Izdanje J. Studnička i dr., Sarajevo, 1904.

1951. Jireček, Josip, Trgovački drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem vijeku. Izdavač „Svjetlost”, Sarajevo, 1951.

1952. Kreševljaković, Hamdija, Prilozi povijesti bosanskih gradova pod turskom vladavinom. Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom II/1951, Sarajevo, 1952., 119-184.

1953. Kreševljaković, Hamdija, Stari bosanski gradovi. Naše starine I, Sarajevo, 1953., 7-45.

1957. Kreševljaković, Hamdija i Kapidžić, Hamdija, Podaci o tvrđavama u Derventi i Travniku iz početka XIX vijeka. Naše starine IV, Sarajevo, 1957., 205-212.

1957. Vego, Marko, Naselja srednjovjekovne bosanske države. Izdanje Sarajevo, 1957.

1958. Mazalić, Đoko, Vinac i Doboj. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Arheologija, nova serija, sv. XIII, Sarajevo, 1958., 233-240.

1964. Kajmaković, Zdravko, Stari grad Doboj. Naše starine IX, Sarajevo, 1964., 43-61

1965. Bojanovski, Ivo, istraživački i konzervatorski radovi na starom Maglaju 1962.- 1963. g. Naše starine X, Sarajevo, 1965., 61-99.

1975. Handžić, Adem, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku. Izdavač „Svjetlost”, Sarajevo, 1975.

1972. Vučković, P., „Gradina” Doboj-srednjevekovno utvrđenje. Arheološki pregled 14., Savez arheoloških društava Jugoslavije, Beograd 1972., 129.

1978. Kovačević-Kojić, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države. IP „Veselin Masleša“, Sarajevo, 1978.

1982. Šabanović, Hazim, Bosanski pašaluk. Izdavač „Svjetlost“, Sarajevo 1982.

1988. Bojanovski, Ivo, Bosna I Hercegovina u antičko doba. Akademija nauka i umjetnosti Bosne I Hercegovine, Djela, knj. LXVI, Centar za balkanološka ispitivanja, knjiga 6, Sarajevo, 1988.

1991. Kreševljaković, Hamdija, Kapetanije u Bosni i Hercegovini. U: Izabrana djela I, izdavač „Veselin Masleša”, Sarajevo 1991.

1995. Popović, Marko, Srednjovekovne tvrđave u Bosni i Hercegovini - prilog proučavanju fortifikacionih struktura. Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine 1, Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1991., 33-54.

1996. Šunjić, Marko, Bosna i Venecija (odnosi u XIV. i XV. st.). Izdavač HKD „Napredak”, Sarajevo, 1996.

2002. Mrgić-Radojčić, Jelena, Donji kraji, krajina srednjovekovne Bosne. Filozofski fakultet u Beogradu, Beograd, 2002.

2003. Belić, B. Branko, Stari grad Doboj u riječi i slici. Izdanje autora, Doboj, 2003.

(1) Gravura je objavljena u “Slovincu” za 1880-1881. godinu, str. 133. (Kajmaković, 1964., 51).