Status spomenika -> Nacionalni spomenik

"Službeni glasnik BiH", broj 84/05.

O D L U K U

I

            Istorijska građevina Srpske pravoslavne crkve Svetog vaznesenja Hristovog u Nevesinju proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine  (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

            Nacionalni spomenik se nalazi na dijelu lokacije označene kao k.č. broj 593 (novi premjer), što odgovara k.č. br. 735 i 736 (stari premjer), upisan u posjedovni list broj 577 k.o. Nevesinje, Opština Nevesinje,  Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske” broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, restauraciju, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

I stepen zaštite primjenjuje se na  nacionalni spomenik:

• dozvoljeno je izvođenje samo konzervatorsko-restauratorskih radova i radova tekućeg održavanja, kao i radova čiji je cilj prezentacija nacionalnog spomenika uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske;
• prilikom radova na restauraciji, konzervaciji i prezentaciji objekta neophodno je sačuvati izvorni izgled objekta uz korišćenje izvornog materijala, primjenjujući izvorne  metode obrade materijala i njihove ugradnje.

II stepen zaštite primjenjuje se na ostali dio prostora označenog kao k.č.br. 593 i neposrednu kontaktnu zonu nacionalnog spomenika, odnosno parcele k.č.br. 594, 595, 596, 597, 598, 599 i 600. Promjena visine objekata oko nacionalnog spomenika nije dozvoljena, a visina novih objekata duž ulica maršala Tita i Đukice Grahovca (stari nazivi ulica) ne smije da bude veće spratnosti od P+1, maksimalne visine 6,5 m do krovnog vijenca i maksimalnog gabarita 10 x 8 m.      

IV

            Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i restauraciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje u Republici Srpskoj, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba ).

VIII

Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 439.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep  Ahynbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, LJiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 09-2-166/05-4                                                                    

30. juni 2005. godine                                                                                         

Sarajevo                                   

Predsjedavajuća Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju Crkve vaznesenja Hristovog u Nevesinju na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 439.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine ( kopiju katastarskog plana),
• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru itd.,
• istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1.  Podaci o dobru

Lokacija

            Istorijska građevina Srpske pravoslavne crkve Svetog vaznesenja Hristovog u Nevesinju je smještena u Dugalića (Pahljevića) mahali, na lokaciji koja obuhvata k.č. broj 593 (novi premjer), što odgovara k.č.br. 735 i 736 (stari premjer), posjedovni list broj 577, svojina Srpske pravoslavne crkve, eparhija Zahumsko-hercegovačka, k.o. Nevesinje, Opština Nevesinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

            Nacionalnom spomeniku se pristupa sa sjeveroistočne strane, iz pješačke ulice koja povezuje ulice maršala Tita i Đukice Grahovca (stari naziv ulice).

            Glavna osovina objekta crkve usmjerena je u pravcu istok-zapad sa ulazom na zapadnoj strani i oltarskom apsidom na istočnoj. 

Istorijski podaci (1)

Srpska pravoslavna crkva svetog vaznesenja Hristovog je sagrađena u periodu od 1879. do 1886. godine, kada je, 15. avgusta, i osvećena.

Pisanih istorijskih podataka o objektu nema(2).

Prema riječima glavnog sveštenika ove crkve, do 1936. godine objekat je bio pokriven kamenim pločama. U toku II svjetskog rata objekat crkve je bio zapaljen. Nakon II svjetskog rata pretvoren je u skladište vune.

Tokom 1951. godine vršeni su radovi na restauraciji spomenika nakon kojih je crkva ponovo osvećena.

Radovi na restauraciji, pod nadzorom pripadnika službe zaštite, vršeni su, takođe, i u periodu od 1987. do 1988. godine

            U periodu nakon 1991. godine u okviru dvorišnog zida crkve, u jugozapadnom dijelu parcele, sagrađen je objekat parohijskog doma(3).

2. Opis dobra

Prema konceptu prostorne organizacije Crkva vaznesenja Hristovog u Nevesinju pripada jednobrodnim bazilikama sa pripratom, naosom i oltarskim prostorom.

U arhitektonskom oblikovanju crkve prisutni su elementi neoromanike vidljivi u pravougaonoj osnovi, masivnim zidovima bez mnogo otvora, jednostavnim izduženim i lučno završenim prozorima i kamenom pravougaonom portalu. 

Objekat crkve ima pravougaonu osnovu. Dimenzije stranica objekta, mjerene izvana, iznose 9,20 x 20,0 m. Zasvedena apsida, na istočnoj strani, u osnovi je izvedena kao polukružna. Visina objekta, mjerena od nivoa terena do krovnog vijenca, iznosi oko 7,30 m, a apside oko 6,0 m.

U osovini spoljnog zida zapadne fasade izveden je zvonik približno kvadratne tlocrtne osnove 2,80 x 2,90 metara. Visina zvonika iznosi oko 15 m.

Crkva ima kamene zidove, debljine oko 80 cm, koji su iznutra malterisani. Struktura zida (pravilno tesani kamen sa cementnim fugama) ostavljena je da se vidi sa spoljne strane. Ugaoni kamenovi postavljeni na sučeljavanju spoljnih zidova su izrazito pravilno tesani i naglašeni svojom bjelinom. Na isti način su naglašena i prva dva reda kamenova u zidu crkve koji formiraju postament. Zidovi su završeni jednostavno profilisanim vijencem.

Volumen unutrašnjeg prostora zatvaraju zidovi koji primaju opterećenje od bačvastog svoda. Radi ojačavanja zidova, sa njihove unutrašnje strane su izvedeni pilastri. Jedinstveni svod je izveden bez vidljivih ojačanja i podjela.

Crkva je natkrivena dvovodnim krovom sa pokrovom od ravnog lima.

Prozori na fasadama objekta su postavljeni u jednom horizontalnom pojasu.

Na sjevernoj i južnoj fasadi su postavljena po tri prozora završena lučno (dimenzija oko 70 x 235 cm, širina x visina do tjemena luka). Prozori su sa spoljne strane uokvireni kamenim doprozornicima bez profilacija. Prozorska krila su izvedena od metala bojenog plavom bojom sa bijelo naglašenim rubovima. Njihova podjela u pravougaonom dijelu prozora tvori formu krsta, a lučni dio konstrukcijom prozora podijeljen je na tri dijela.

Na istočnoj fasadi objekta, apsidi, izveden je jedan prozor. Prozor je niži od ostalih na objektu, ali u svemu ostalom izveden podjednako.

Zvonik, na zapadnom pročelju, građen je od pravilno tesanog kamena sa cementnim fugama. Konstrukcija zvonika je oslonjena na četiri masivna stuba od kojih su dva «utopljena» u debljinu zida. Stubovi, dimenzija 85 x 80 cm, međusobno su povezani čeličnim zategama, postavljenim u visini kapitela. Stubovi nose konstrukciju bačvastog svoda.

Zidovi su završeni jednostavno profilisanim vijencem. Zvonik je natkriven piramidalnim krovom sa pokrovom od ravnog lima.

Zvonik u funkcionalnom smislu ima četiri etaže. U prizemnoj etaži zvonika izvedena su tri polukružno završena otvora širine 1,95 m, odnosno 1,30 m. Kroz ove otvore se pristupa u prostor crkve.

Prozorski otvori na zvoniku su postavljeni u tri horizontalna pojasa koja odgovaraju spratovima zvonika.

U prvom horizontalnom pojasu na sjevernoj, zapadnoj i južnoj fasadi zvonika postavljen je po jedan prozorski otvor lučno završen. Prozori su sa spoljne strane uokvireni kamenim doprozornicima bez profilacija.

Otvori drugog horizontalnog pojasa su postavljeni u istim vertikalnim osovinama kao i prozori prvog pojasa. Kvadratni otvori su ispunjeni kamenim tranzenama u obliku kruga.

Otvori trećeg horizontalnog pojasa su postavljeni na sve četiri fasade zvonika. Izduženi prozorski otvori su lučno završeni. Prozori sa spoljne strane nisu uokvireni doprozornicima. 

Zadnja etaža zvonika je od ostatka objekta odvojena jednostavno izvedenim kamenim vijencem.

U prostor crkve se pristupa sa zapadne strane, zasvedenim prolazom kroz prizemlje zvonika. Pravougaoni ulazni portal crkve, dimenzija 1,30 x 2,20 m (širina x visina) je uokviren kamenim dovratnicima bez profilacija. Vrata su dvokrilna, izvedena od metala. Svako krilo je dekorisano sa po tri reljefno izvedena romba. Vrata su bojena plavom bojom, a linije rombova i okvir vrata bojeni su bijelom bojom.

Nad ulaznim portalom, u lučnom otvoru, napisani su podaci o posvećenju crkve prazniku Svetog vaznesenja Hristovog sa datumom osvećenja crkve.  

Unutrašnji prostor crkve je izduženi, dimenzija 17,0 x 7,60 m.

Na bočnim zidovima oko prozora su izvedene plitke zasvedene dekorativne niše. Unutrašnje zidne površine crkve su malterisane i okrečene. Svod je bojen zeleno-plavom bojom i dekorisan zlatno oslikanim zvjezdicama.

Unutrašnjost crkve u funkcionalnom smislu podijeljena je na prostor priprate, naosa i oltarski prostor.

Dvokrakim stepeništem(4), postavljenim u obliku slova «L», smještenim uz južni zid priprate pristupa se horu (galeriji), koji ima istu dubinu kao i priprata. Konstrukciju hora nose dva drvena stuba, osmougaone osnove. Sedla na stubovima su profilisana. Konstrukcija hora je sakrivena daščanim stropom sa donje strane. Ograda pjevnice je izvedena u tri polukružna dijela. Drvena ograda je izvedena kao perforirana. Pod je daščani.

Sa prostora hora, penjući se preko tri kamena stepenika, smještena u prostornoj niši otvora vrata postavljenih u središtu zapadnog zida crkve, pristupa se na prvi sprat crkvenog tornja.

Prostor priprate, dimenzija 3,50 x 7,60 m, nije nikakvom pregradom odvojen od prostora naosa.

Prostor naosa, dimenzija 7,60 x 14,20 m, od oltarske apside odvojen je zidom koji ima funkciju oltarske pregrade i ikonostasa. Ikonostas je po visini raščlanjen sa dva vijenca (tri reda ikona) i završen lučno.

Ispred apside (oltarskog prostora), u prostoru soleje, smješten je amvon. Amvon je izveden u nivou poda crkve. Napravljen je od kamena, u obliku kruga. Južno od amvona je smještena episkopska stolica, izvedena od drveta.

Oltarski prostor (apsida) je za dva stepenika uzdignut od prostora naosa. U njega se pristupa polukružno završenim carskim dverima. Središnje mjesto oltarskog prostora zauzima časna trpeza (prijestol). U apsidu može da se pristupi i direktno iz spoljnog prostora, kroz vrata smještena na njenom južnom zidu.

Pod u unutrašnjosti crkve je izveden sa završnom obradom od kamenih ploča.

Pokretno nasljeđe

Ikonostas Crkve sv. vaznesenja Hristovog u Nevesinju postavljen je 1951. godine na mjesto starijeg kamenog.

Ram ikonostasa je izrađen od drveta na koji su pričvršćene ikone, slikane na platnu. Ikone međusobno razdvaja tordirani stub. U kompozicionom pogledu raspored ikona na ikonostasnoj pregradi može da se podijeli na četiri horizontalne cjeline(5).

•           Prva zona ikonostasa – prestone ikone posmatrane u pravcu S→J

-     Sv. Nikola

-     Sv. arhiđakon Stefan

-     Presveta Bogorodica

-     carske dveri sa scenom Blagovijesti

-     Hristos

-     Sv. arhanđeo Mihailo

-     Sv. Jovan Krstitelj.

Prema riječima o. Krulja, ova horizontalna cjelina ikonostasa je zamijenjena 1994. godine zbog toga što su starije ikone uništene.

•           Druga zona ikonostasa posmatrana u pravcu S→J

-     Sv. prorok Ilija

-     Sv. Vasilije Veliki

-     Sv. Arsenije Srpski

-     Hristovo vaskrsenje

-     Sv. arhiđakon Stefan

-     Sv. Petar i Pavle

-     Sv. Georgije.

•           Treća zona ikonostasa posmatrana u pravcu S→J

-     Sv. Dimitrije

-     Sv. Trojica (Sv. Duh je predstavljen u obliku čovječjeg lica)

-     Jevanđelist Matej

-     Sv. Sava srpski i Simeon

-     Sv. Jovan Krstitelj

-     Sabor svetih apostola

•           Četvrta zona ikonostasa – praznične ikone – posmatrana u pravcu S→J

-     Sv. Tri jerarha

-     Krštenje Hristovo

-     Rođenje Hristovo

-     Vaznesenje Hristovo

-     Preobraženje

-     Rođenje Jovanovo

-     Uspenje Bogorodičino.

Godine 1987/88. tokom renoviranja u unutrašnjosti, na svodu crkve, načinjeno je tzv. nebo.

U sklupu parohijske kuće u Nevesinju postoji biblioteka sa čitaonicom Srpske pravoslavne opštine Nevesinje. Među knjigama se izdvaja Časoslov iz 1761. godine, više oktoiha, cvjetnih trioda, malih i velikih trebnika, tipika, crkvenih kalendara, psaltira, služebnika i dr. U aprilu 2002. godine jerej Radivoje Krulj je 87 knjiga poslao na restauraciju i novo koričenje u Narodnu biblioteku u Beogradu. Prema riječima o. Krulja, dokumentacija o izvedenim radovima na knjigama ne postoji u Crkvenoj opštini Nevesinje.

Među vrednijim knjigama se izdvajaju sljedeće(6): (Šipovac, 2003, 203-206)

Knjige:

1. Oktoih 1. do 4. glasa iz 1855. godine
2. Oktoih 5. do 8. glasa 1855. godine
3. Apostol iz 1892. godine
4. Apostol iz 1892. godine
5. Apostol iz 1929. godine
6. Jevanđelje iz 1852. godine
7. Cvjetni triod iz 1855. godine
8. Trebnik mali iz 1855. godine
9. Zbornik opštih službi iz 1864. godine
10. Zbornik iz 1855. godine
11. Časoslov iz 1761. godine
12. Časoslov iz 1857. godine
13. Služebnik iz 1898. godine
14. Himnologik iz 1854. godine
15. Pregled osnovnog bogoslovlja i omilitike iz 1897. godine

Matične knjige:

1. Knjiga krštenih iz 1887. do 1893. godine
2. Knjiga krštenih iz 1911. do 1912. godine
3. Knjiga vjenčanih iz 1924. do 1931. godine
4. Knjiga vjenčanih iz 1927. do 1940. godine
5. Ljetopis parohije nevesinjske iz 1946. godine

Domovnici:

1. Domovnik iz 1896. godine (Nevesinje)
2. Domovnik iz 1900. godine (Nevesinje)
3. Domovnik iz 1910. godine (Nevesinje)
4. Domovnik iz 1912. godine (Nevesinje)

3. Dosadašnja zakonska zaštita  

            Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika objekat Crkve vaznesenja Hristovog u Nevesinju je upisan pod rednim brojem  439.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Na objektu su u više navrata vršeni konzervatorsko-restauratorski radovi pod nadzorom službe zaštite(7).

Prvi radovi na objektu su vršeni nakon 2. svjetskog rata, 1951. godine. Radovi su podrazumijevali:

-     zamjenu starog kamenog ikonostasa novim drvenim uslijed oštećenosti,

-     zamjenu kamenog pokrova crkve crijepom.

U periodu od 1987. do 1988. godine vršeni su sljedeći radovi na objektu:

-     zamjena kamenog pokrova crkve (umjesto crijepa postavljen je bakarni lim),

-     u unutrašnjosti objekta, na tavanici, izvedeno je nebo.

Posljednji radovi na objektu su vršeni 1994. godine, kada je, uslijed oštećenja i zaprljanosti od čađi, zamijenjen prvi red ikona na ikonostasu. Stare ikone su poslate na restauraciju u Beograd.

5. Sadašnje stanje dobra

Objekat Srpske pravoslavne crkve Svetog vaznesenja Hristovog je u dobrom stanju.

6. Specifični rizici

-     Moguća promjena neposrednog okruženja objekta crkve,

-     Moguća promjena ambijenta graditeljske cjeline.

III – ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH» br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

B. Istorijska vrijednost

(veza građevine sa značajnim događajem u istoriji)

C. Umjetnička i estetska vrijednost

iii.  proporcije,

iv.  kompozicija,

v.   detalj.

D. Čitljivost

(dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iv. Svjedočanstvo o određenom tipu,  stilu ili regionalnom maniru

E. Simbolička vrijednost

ii. Sakralna vrijednost

iii. Tradicionalna vrijednost

iv. Vezanost za rituale ili obrede

v. Značaj za identitet grupe ljudi

F. Ambijentalna vrijednost

ii.  Značenje u strukturi i slici grada

G. Izvornost

i.  oblik i dizajn,

ii. materijal i sadržaj

Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija geodetske podloge,

-     foto-dokumentacija (fotografije stanja objekta u trenutku donošenja konačne odluke Komisije o dobru, juni 2005. godine).

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja istorijske građevine Srpske pravoslavne crkve Svetog vaznesenja Hristovog u Nevesinju nacionalnim spomenikom BiH  korišćena je sljedeća literatura:

2003.    Šipovac, Neđo, Nevesinje slavno, Glas srpski, Banja Luka, 2003. Dokumentacija Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa, Banja Luka

(1) Podaci izneseni u ovom poglavlju zasnivaju se na razgovoru sa glavnim sveštenikom crkve, o. Radivojem Kruljem.

(2)  Prema o. Radivoje Krulj, postojeći objekat crkve je sagrađen na mjestu starije crkve.

(3) Datiranje gradnje parohijskog doma je izvršeno na osnovu geodetske podloge centra Nevesinja, izrađene tokom1990. godine. Na pomenutoj karti nije ucrtan objekat parohijskog doma.

(4)  Prvi krak stepeništa izveden je od betona, a drugi od drveta. Na stepeništu trenutno nema ograde. 

(5)  Šematski prikaz rasporeda ikona na ikonostasu je sastavni dio odluke.

(6)  Spisak preuzet iz knjige «Nevesilje slavno».

(7)  Zavod za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta dopisom broj L. A. 126-2/05 od 18.5.2005. godine izjasnio se da ne posjeduje dokumentaciju vezanu za Crkvu svetog vaznesenja Hristovog u Nevesinju.