Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 23/03.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 4. do 8. marta 2003. godine, donijela je

O D L U K U

I

Područje i ostaci istorijskog spomenika - Crkva sv. Georgija (Đurđevica) u Gomiljanima proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine ( u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. br. 422/10, zk.ul.br. 251, k.o. Gomiljani, opština Trebinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina. 

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Republike Srpske  dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija)  utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuju se sljedeće mjere:

I zona zaštite obuhvata k.č. br. 422/10, zk.ul.br. 251, k.o. Gomiljani. U sklopu ove zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

§          u sklopu  projekta  rehabilitacije  biće  korištene  metode rekonstrukcije (anastiloza  i  repristinacija),  restauracije,   konstruktivne  sanacije i konsolidacije,  kao i konzervacije;

§          zabrana obavljanja svih radova na infrastrukturi osim uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);

§          zabrana  građenja novih objekata u I zoni zaštite.

II zona zaštite  obuhvata pojas u širini od cca 30 m'  zapadno od ceste, a u dužini jednakoj dužini zapadne granice parcele crkve i groblja uvećanoj za po 30 m’ sa južne i sjeverne strane i  površine koje okružuju parcelu crkve sa grobljem, a koje se nalaze istočno od ceste u pojasu od 30 m’. U sklopu ove zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

§          dozvoljena izgradnja isključivo stambenih objekata maksimalne spratnosti P+1 i maksimalnog gabarita 10x12 m,

§          zabrana svake druge izgradnje osim izgradnje poljoprivrednih objekata i to privremenog karaktera,

§          zabrana odlaganja otpada.

Vlada Republike Srpske dužna je posebno da obezbijedi sprovođenje sljedećih mjera :

-         izvršiti izradu Programa raščišćavanja objekta Crkve sv. Georgija u Gomiljanima koji će obuhvatiti sljedeće postupke i mjere:

-         snimanje stanja na terenu sa identifikacijom ulomaka crkve i njihovim sortiranjem,

-         privremeno skidanje neoštećenih slikanih slojeva sa zidova, i obrušenih površina i njihovu dislokaciju na pogodno mjesto do momenta ponovne ugradnje,

-         zaštita neoštećenih dijelova zidova i temelja,

-         obimne istraživačke radove koji će obuhvatiti ispitivanje stabilnosti i strukture postojećih zidova i temelja objekta, ispitivanje nosivosti tla, petrografskih i hemijskih osobina kamena i ostalih građevinskih materijala,

-         izvršiti stratografsko ispitivanje ostataka originalnog maltera i boje radi utvrđivanja identiteta originalnog kolorita, hemijskog sastava, te prirode maltera s obzirom na njegovu granulometriju i upotrijebljeni materijal.

Pripremni radovi moraju da budu izvedeni prema sljedećim uslovima :

-         sve pripremne radove za rehabilitaciju vodiće nadležna služba zaštite,

-         svi radovi moraju da se obave prema Programu raščišćavanja i uz stalno nadziranje stručnjaka iz nadležne službe zaštite,

-         postojeći neoštećeni temelji, zidovi, patosi i njihovi dijelovi biće sačuvani i zaštićeni od oštećenja, snimljeni, ispitani i konzervisani kako bi se projektom rehabilitacije moglo da predvidi njihovo ponovno ugrađivanje u objekat,

-         ostaci crkve ne smiju da se oštete niti iznose iz prostora Crkve sv. Georgija,

-         ukoliko se utvrdi da je za neke posebno vrijedne ulomke potrebno izvršiti konzervatorske ili restauratorske radove izvan prostora cjeline crkve, fragmente je potrebno fotografski dokumentovati, numerisati i obavijestiti vlasnika dobra o privremenom iznošenju dobra,

-         izvršiti čišćenje od samoniklog bilja cijele lokacije.

Potreban je izvještaj statičara o stanju objekta, nakon kojeg treba da se pristupi konzervaciji, konstruktivnoj konsolidaciji i zaštiti postojećih dijelova freski u skladu sa projektom odobrenim od nadležnog ministarstva i uz stručno nadziranje nadležne službe zaštite.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik  ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite, opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - IV ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH» i «Službenom glasniku Republike Srpske».

Ovu odluku Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8, Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Komisija u prethodnom sazivu je donijela odluku o stavljanju istorijskog spomenika Crkve sv. Georgija u Gomiljanima na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 691. na 15. sjednici održanoj 14.juna 2000. godine.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V, Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je  pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:

-         podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije,

-         ZK  izvadak i podatke o vlasništvu,

-         istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

      Na osnovu uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno   je sljedeće:

1. Podaci o lokalitetu

Lokacija

            Crkva sv. Georgija (Đurđevica) nalazi se u selu Gomiljani, udaljenom cca 2 km od Trebinja, zk.č. br. 422/10, zk.ul.br. 251, k.o. Gomiljani, opština Trebinje, Republika Srpska.

Istorijski podaci

Zahumsko-hercegovačka eparhija, kao organizovana Humska episkopija, u sastavu autokefalne Arhiepiskopije srpske, potiče iz 1219. godine.

U samom Popovom Polju, na relativno malom prostoru, nalaze se tri stara manastira i 36 starih crkava, kao i veći broj još starijih crkvišta u vlasništvu Zahumsko-hercegovačke eparhije .

Crkva posvećena sv. Georgiju u Gomiljanima  je podignuta prije kraja XV vijeka. Datovanje je izvršeno na osnovu analogija sa drugom od tri, do danas u manjoj ili većoj mjeri sačuvane, pravoslavne crkve u Gomiljanima. Njihovo postojanje je važan istorijski podatak, a natpisi iz Crkve sv. Vraca (Vračevice) u istom selu, ugrebani u malteru na južnom zidu i sjevernom dijelu zapadnog zida - V L]TO Z (7000 – to jest 7000. godine od Stvaranja svijeta, to jest 7000-5508 = 1492. godine od Hristovog rođenja), su argumenat za određivanja terminus ante quem - 1492. godina, za Vračevicu. Kako su sve tri gomiljanske crkve arhitektonski srodne, to se kraj 15. vijeka uzima kao vrijeme prije kojeg su nastale. Pored ove crkve pronađen je kameni epitaf sa ćiriličnim natpisom koji pominje Ivana Pržovića iz Gomiljana.  Nadgrobni spomenik sa ovim epitafom nalazi se danas u Muzeju Hecegovine u Trebinju. Jedna ličnost sa tim imenom poznata je kao ugledni trgovac iz Trebinja, koji se u izvorima pominje 1700. i 1717. godine. Epitaf Ivaniša Pržovića, ukoliko je njegovo datovanje u rani XVIII vijek ispravno, svjedočio bi o dugoj i neprekinutoj tradiciji karakterističnih ćirilićnih nadgrobnih natpisa pravoslavnog življa ovog dijela Hercegovine (Ševo, 2002, str. 198-199; Korać, 1996, str. 238, slika 20).

Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine br. 02-UP-I-108-2/70 od 19. novembra 1970. godine, objekat je stavljen pod zaštitu države.

2. Opis spomenika

            Crkva sv. Georgija bila je jednobrodna građevina sa izduženom pravougaonom osnovicom ukupnih spoljnih gabaritnih dimenzija cca 4,80 x 9,10 m, prekrivena poluobličastim svodom. Na istočnoj strani nalazila se apsida, polukružnog oblika  i sa spoljne (spoljni radijus apside iznosi 160 cm) i sa unutrašnje strane. Svijetla visina, mjerena od poda naosa crkve do najviše tačke podgleda svoda, iznosi cca 310 cm. Pod apside (na tlocrtu iz 1960, patosna obloga je od cementne glazure na podlozi od betona i kamenog nabačaja) oltarskog prostora je podignut jednim stepenikom visine 10 cm iznad poda naosa. U podužnoj osi crkve, u sredini zapadnog zida je ulaz (spoljnih svijetlih otvora 73x163 cm), a pravougaoni uski, lučno zasvedeni prozori (spoljnih svijetlih otvora 50x110 cm; unutrašnjih svijetlih otvora 80x120 cm)  su smješteni u središtima sjevernog i južnog zida.

Na udaljenosti cca 140 cm od ravni istočnog apsidalnog zida, nalazio se drveni ikonostas sa dverima (prema tehničkom snimku postojećeg stanja objekta crkve, Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, 1960. godine).

Crkva je zidana od kamena, a kao vezivni materijal korišten je krečni malter. Istočni i zapadni zid imaju debljinu od cca 65 cm, a južni i sjeverni, koji preuzimaju težinu kamenog svoda i horizontalne komponente sile potiska svoda, imaju debljinu od cca 80 cm. U samoj strukturi zida, posmatrajući slojevitost poprečnog presjeka zida, kod tehnike zidanja, spoljni-površinski dijelovi zidne stijenke zidani su krupnijim kamenim dužnjačkim kvaderima slaganim u vodoravne redove, dok unutrašnjost zida ima strukturu nabačaja od lomljenog kamena stabilizovanog krečnim malterom.  Dvovodni krovni pokrivač bio je urađen od kamenih ploča na drvenoj potkonstrukciji koja se oslanjala na poluoblicu kamenog svoda.

Crkva sv. Georgija u Gomiljanima svojim arhitetonskim obilježjima pripada tipu jednobrodnih crkava sa polukružnim apsidama, malih gabaritnih dimenzija (u ovim krajevima, primjerima crkava ovih tipoloških odrednica, pripadaju crkve: Vračevica i Konstadinovića u Gomiljanima, Crkva sv. Petra i Pavla u Zaplaniku, ostaci Crkve svetog Georgija (Djurđevica) u Domaševu, Ljubomir; ostaci Predojevića crkve, u selu Prijevor kod Bileće, ostaci Crkve sv. Ignjatija - Maleševke u selu Zudojevići, pored puta Trebinje-Bileća) (Sparavalo, 1979;  Ševo, 2002).

Živopis u Crkvi sv. Georgija u Gomiljanima, je nastao krajem 15. ili početkom 16. vijeka. Pripisuje se nepoznatom domaćem majstoru koji je istovremeno poznavao srpsku i dubrovačku slikarsku umjetnost. Prema jednoj pretpostavci gomiljanske freske se dovode u vezu sa radionicom Vicka Lovrovog koji je izradio živopis manastira Tvrdoš. Prema drugoj verziji, autor fresaka je Marko Stefanov Trebinjac. On je učio slikarski zanat u Dubrovniku 1501. godine, a 1509. godine ukrasio je jedan oktoih koji se danas nalazi u manastiru Savina (Ševo, 2002, str. 198, Kajmaković, 1971, str. 65).

Zbog ruševnog stanja crkve nije mogućno utvrditi da li je crkva bila u cjelosti živopisana. Danas se vidi da je bio oslikan samo istočni zid sa apsidalnom konhom.

Crkva je duže vrijeme u ruševnom stanju. Sokl je djelomično zatrpan šutom. Freske su oštećene nepovoljnim uticajem atmosferilija i vide se samo u fragmentima. Vidljivi fragmenti su: u apsidalnoj konhi, glava Bogorodice, sjeverno od nje, dio figure anđela, a u zoni ispod, dio oreola jednog od svetih arhijereja. Fragment freske koji prikazuje glavu anđela (iz kompozicije Bogorodica Širšaja Nebes) nalazi se od 1959. godine u zbirci Muzeja Hercegovine u Trebinju (Ševo, 2002. str, 198, Kajmaković, 1971, str. 316).

Sokl je oslikan trakom sa valovitom, stilizovanom, bijelom palmetom.

Prva zona apsidalne konhe oslikana je kompozicijom Poklonjenja arhijereja Hristu Agnecu. Vrijeme je gotovo u potpunosti uništilo ovu scenu. Vidljiv je natpis uz prvog arhijereja sa sjeverne strane: NIKOLA.

Iznad te kompozicije, u polukaloti apside, naslikana je Bogorodica Širšaja Nebes između dva anđela. Djelomično je sačuvana glava Bogorodice.

Na uskim, bočnim zidovima uz apsidalnu konhu, naslikane su dvije figure svetih arhiđakona, a iznad njih arhanđel Gavrilo sjeverno i Bogorodica južno- kompozicija Blagovijesti.

Iznad trijumfalnog luka na širokom zabatnom polju istočnog zida predstavljena je scena sa dopojasnom figurom koja se zbog velikog oštećenja ne raspoznaje. Najvjerovatnije je, kako je to uobičajno u programu vizantijskog i srpskog zidnog slikarstva, prikazano Vaznesenje Hristovo  (Kajmaković, 1971, str.64- 65, 316).

Teško je ocijeniti stilske karakteristike ovog zografa zbog veoma lošeg stanja živopisa, ali kvalitet crteža i finoća boje bolje sačuvanih fragmenata svjedoče o njegovoj sposobnosti (Ševo, 2002., str. 198).

Istočni zid ukrasio je bogatim kolorističkim kombinacijama. Pozadinu je u donjoj polovini bojio zelenom bojom, a u gornjoj polovini tamnoplavom. Na draperijama naslikanih  figura vidi se nekoliko tonova oker, crvene, plave, ciklama, ljubičaste, smeđe i zelene boje.

Na osnovu najbolje sačuvanog fragmenta, glave anđela, smije se pretpostaviti da je gomiljanski slikar bio dobar kolorista i izvanredan crtač.

Lik anđela iz kompozicije Bogorodica Širšaja Nebes je predstavljen u poluprofilu sa pogledom okrenutim prema gore. Na smeđoj kovrdžavoj kosi naslikana je traka sa biserom na sredini. Obučen je u ciklama ogrtač i zelenu haljinu. Inkarnat je rađen smeđim okerom i zelenim sjenama na rubovima lica. Sjenke su meke, bez oštrih prelaza. Crtež na licu izveden je tankom, smeđom linijom.

Živopis u Crkvi sv. Georgija u Gomiljanima datuje se u kraj 15. vijeka ili u prve decenije 16. vijeka. Radio ga je nepoznat umjetnik.

Zbog veoma lošeg stanja živopisa teško je ocijeniti stilske karakteristike ovog zografa. Na osnovu bolje sačuvanih fragmenata, kakva je glava anđela iz kompozicije Bogorodica Širšaja Nebes, zaključuje se da se radi o veoma dobrom koloristi i crtaču.

4. Sadašnje stanje lokaliteta

Crkva sv. Georgija se danas nalazi u ruševnom stanju. Nije pronađen podatak o razlozima zbog kojih se objekat urušio. Na osnovu proučavanja pronađene dostupne literature i dokumentacije u kojoj se ovaj objekat pominje, nameće se zaključak da se devastacija dogodila u periodu između 1960. i 1969. godine.

Naime, tehnički snimak objekta, napravljen u vrijeme kada je objekat bio u dobrom stanju, urađen je maja 1960. od strane Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, dok se u zapisniku sačinjenom 10.aprila1969. godine, a koji je sastavni dio Rješenja Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine br. 02-UP-I-108-2/70 od 19. novembra 1970. godine o stavljanju ovog objekta pod zaštitu države, govori o ostacima crkve. Takođe, na fotografiji istočnog dijela crkve Đurđevice u Gomiljanima (Kajmaković, 1971, str. 65, slika 15) evidentno je da je objekat fotografisan u ruševnom stanju, kao i da je u unutrašnjosti objekta podignuta provizorna nadstrešnica pokrivena crijepom, koja je zasigurno imala funkciju da zaštiti ulomke građe crkve.

S obzirom na navedeno, te imajući u vidu opservacije karaktera  pukotina na zidovima crkve (pukotine se protežu cijelom visinom zidova crkve i sužavaju se idući od tla prema krunama zidova što implicira na tektonski karakter uzročnika pukotina), najvjerovatnije je snažni zemljotres (intenziteta 9 stepeni MKS) od 26.jula 1963. godine sa epicentrom u Skoplju, Makedonija, prouzrokovao devastaciju i urušavanje crkve. Novi snažni zemljotres, od 26. i 27.oktobra 1969. godine, sa epicentrom u Banjaluci (intenziteta 7 i 8 stepeni MKS), sigurno je dodatno  urušio objekat ove crkve.

Na osnovu terenskih zapažanja od 20. februara 2003. godine konstatovano je da su zapadni i istočni zid sa apsidalnom konhom sačuvani, ali da je zidna struktura i statičke kvalitete ovih zidova destabilizovane. Južni i sjeverni zid su obrušeni skoro do temelja, a veliki dio urušenog materijala zidina crkve se nalazi uz sam objekat crkve.

III - ZAKLJUČAK

          Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluka o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, usvojene na IV sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 03. do 09. septembra 2002. godine, Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

B. Istorijska vrijednost

C. Umjetnička i estetska vrijednost

v. Vrijednost detalja,

D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iv Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

v Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju.

E. Simbolička vrijednost

ii Sakralna vrijednost,

iii Tradicionalna vrijednost,

v Značaj za identitet grupe ljudi.

G. Izvornost

ii Materijal i sadržaj,

ivTradicija i tehnike,

v Položaj i smještaj u prostoru,

vi Duh i osjećanja,

Sastavni dio ove odluke su fotodokumentacija i grafički prilozi navedeni u popisu priloga kako slijedi:

1.         IMOVINSKO-PRAVNA DOKUMENTACIJA

1.1.       CRKVA SV. GEORGIJA U GOMILJANIMA, KOPIJA KATASTARSKOG PLANA

1.2.       CRKVA SV. GEORGIJA U GOMILJANIMA ,KOPIJA ZEMLJIŠNO-KNJIŽNOG  IZVATKA

2.         FOTODOKUMENTACIJA

3.         KARTE

4.         CRTEŽI

Korištena literatura

§          1933,          Skarić, Vladislav, Trebinje u 18. vijeku, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini XLV-1933, sveska za historiju i etnografiju, Sarajevo, 1933, str. 39-70

§          1960,          Tehnički snimak postojećeg stanja objekta Crkve, Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine

§          1966,          Korać, Vojislav J, Trebinje, istorijski pregled, I, Period do dolaska Turaka, Zavičajni muzej Trebinje, Trebinje, 1966.

§          1970,          Rješenje Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine br. 02-UP-I-108-2/70 od 19. novembra 1970. godine

§          1971,          Kajmaković, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini,Veselin Masleša, Sarajevo, 1971, Sarajevo

§          2002,          Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i  Hercegovini do 1878., Glas Srpski, Grad Banjaluka, 2002, Banja Luka