Status spomenika -> Nacionalni spomenik

"Službeni glasnik BiH", broj 90/06.

O D L U K U

I

Istorijska građevina – Čelebića (Džaferovića ili Šurkovića) džamija u Donjoj Bijenjoj, opština Nevesinje, se proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik obuhvata zemljište označeno kao k.č. broj 1160 (stari premjer),  zk. uložak broj 558, k.o. Bijenja, Opština  Nevesinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.         

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Republike Srpske” broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, rehabilitaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

S ciljem trajne zaštite dobra, utvrđuju se sljedeće zone zaštite:

I zona zaštite obuhvata područje definisano u tački I stav 2 ove odluke. U toj zoni se primjenjuju sljedeće mjere zaštite:

-          nacionalni spomenik biće rehabilitovan u izvornom obliku, iste veličine, od istog ili istovrsnog materijala, primjenom istih tehnoloških pristupa u najvećoj mogućoj mjeri, na osnovu dokumentacije o izvornom obliku koja je sastavni dio ove odluke, a uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske.

-          u okviru  projekta  rehabilitacije biće  korišćeni metodi konzervacije, rekonstrukcije (anastiloza i repristinacija), restauracije, konstruktivne sanacije i konsolidacije;

-          rekonstrukciju svih dijelova za koje ne postoji pouzdana dokumentacija riješiti u okviru projekta na način kojim će se obezbijediti čitljivost njihovog interpolisanja;

-          odlomci zidova džamije biće snimljeni, konzervisani i ponovo ugrađeni u zidove džamije metodom anastiloze, a dijelovi zidnih struktura objekta džamije koji nedostaju moraju da se urade od materijala istovrsnog ili sličnog izvornom metodom repristinacije;

-          malterisanje zidnih površina treba izvesti malterom čije će pripravljanje biti zasnovano na rezultatima stratografskog ispitivanja ostataka originalnog maltera i boje radi utvrđivanja identiteta originalnog kolorita, hemijskog sastava, te prirode maltera s obzirom na njegovu granulometriju i upotrijebljeni materijal;

-          u enterijeru džamije potrebno je ukloniti sve betonske i čelične dograđene dijelove iz 70. godina prošlog vijeka: armiranobetonski stub, armiranobetonsku gredu-podvlaku, čelične nosive elemente, prozore urađene od gvozdenih profila;

-          restauraciju krune zidova izvesti od izvornih materijala (kamen i drvene hatule);

-          izvršiti rekonstrukciju munare;

-          saniranje ograde oko parcele i izrada nove kapije.

S ciljem zaštite i obezbjeđenja uslova za rehabilitaciju džamije, utvrđuju se hitne mjere zaštite:

-          čišćenje od samoniklog rastinja,

-          konzervisanje zidova,

-          ispitivanje i statička analiza zidova,

-          sanacija i statička konsolidacija zidova,

-          zaštita prostora džamije, posebno zidova od uticaja atmosferilija,

-          identifikacija i sortiranje odlomaka i njihova zaštita do ponovnog ugrađivanja.

II zona zaštite obuhvata  pojas oko I zone zaštite u širini od otprilike 20 m.

-          u II zoni zaštite dozvoljena je restauracija postojećih objekata, a moguća je interpolacija novih, uz poštivanje uslova maksimalne dozvoljene spratnosti objekata P+1 u njihovim izvornih oblicima, te uz primjenu izvornih materijala.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje u Republici Srpskoj, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovedbe mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj:07.2-2-674/03-5

28. juna 2005. godine

Istanbul

Predsjedavajući Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika  proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Komisija je 17.3.2003. godine primila peticiju Centra za islamsku arhitekturu Sarajevo i pristupila sprovođenju postupka za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom, u skladu sa članom V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i članom 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji je prethodio donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u: 

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru itd.;

-          zk.  izvod i podatke o svojini;

-          istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.

Na osnovu uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno  je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Nevesinjsko polje se pruža u pravcu sjever-jug, SZ-JI, u dužini od 23 km, a širini oko 7,5 km. To je prirodna dolina, nastala vertikalnim slijeganjem stijena, između planina Crvnja (1.921 m) na istoku i Veleža (1.969 m) na zapadu. Prosječna nadmorska visina  je oko 850 m. Na sjevernoj strani se otvara put prema dolini gornje Neretve, a na jugu preko doline Bregave prema donjoj Neretvi.

Selo Bijenja se nalazi u podnožju planine Crvanj. Udaljeno je od Nevesinja 12 km prema sjeveroistoku. Selo se dijeli na Gornju i Donju Bijenju, koje su udaljene jedna od druge oko 1.500 metara.

Stara Čelebića (Džaferovića ili Šurkovića) džamija se nalazi u Hadžića, odnosno Ratkovića mahali (Hasandedić, str. 149). Nacionalni spomenik obuhvata k.č. broj 1160 (stari premjer), k.o. Bijenja, broj posjedovnog lista 313, broj zk. uloška 558 k.o. Bijenja, Opština  Nevesinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.         

Istorijski podaci

Nevesinjsko polje još od praistorije preko antike i srednjeg vijeka, zbog nemogućnosti prolaza kanjonom Neretve od Konjica do Salakovca (sjeverno od Mostara), bilo je vrlo važno saobraćajno područje i preko njega se odvijao saobraćaj s Jadranske obale u unutrašnjost. To je danas ekstenzivno naseljeno područje sa dobrim uslovima za poljoprivredu i stočarstvo. Oko 75 odsto zemljišta u Nevesinjskom polju je obradivo.

Veći broj praistorijskih naselja gradinskog tipa sa suvozidnim utvrđenjima se nalazi uz praistorijsku komunikaciju i uz prilazne puteve. U mnogima od njih kasnije su nastala i antička naselja. Svi putevi iz Gatačkog polja, Uloga i Kalinovika (preko planine Morine), te Blagaja i Stoca (preko Trusine) sticali su se kod vrela Drenovik u Kifinu Selu. U Drenoviku, s obje strane Zalomke, razvilo se najveće naselje iz rimskog doba na Nevesinjskom polju. Iz srednjeg vijeka u Drenoviku se nalazi nekropola sa 124 izbrojana stećka (Bojanovski, 1988, 106-107; Bešlagić, 1971, 384 pod Kifino Selo).

U Ljetopisu popa Dukljanina pominje se župa Nevesinje (Netusigne, Netusini), koja je pripadala Podgorju (Vego, 1957, 81; Dinić, 1978, 229), a sve je bilo dio Huma, kasnije Hercegovine.

Od 1303. do 1306. godine gospodar župe Nevesinje je bio Konstantin Nemanjić, sin srpskog kralja Milutina. U to vrijeme na istorijskoj pozornici se pojavljuje vojvoda Poznanj Purčić. On je kasnije, 1327. godine, bio svjedok, zajedno sa braćom, na poveljama Stjepana II Kotromanića, sa titulom “vojvoda i župan od Zagorja i Nevesinja”. Istovremeno je bio i podanik kralja Dušana. Purčići su bili vlastela koja je prešla na stranu Bosanaca kad su ovi počeli da prodiru u dolinu Neretve (Dinić, 1967, 40). U to doba,  1391. godine, zapisan je jedan usamljeni slučaj da je domaći čovjek iz Nevesinja postao dubrovački građanin (Kovačević-Kojić, 117).

U prvoj polovini XV vijeka mjesta iz Nevesinjskog polja se često pominju u dokumentima u Dubrovniku: Konac Polje, Sileno in Nevesigne, Nevesigne de Tucepe, campo Nevesigne, in Nevesinje in Postolach, de Vrangodol de Nevesigne. Podaci se javljaju u vezi sa pljačkom, službom, prodajom roblja ili sitnim i pojedinačnim dovozom robe (Kovačević-Kojić, 1978, 114, 117-120).

Do 1404. godine Nevesinjem vladaju Sankovići. Na sjevernom kraju Nevesinjskog polja, u maloj župi Konac Polje, koja je graničila sa župom Kom, u selu Zaborani, Sankovići su imali plemenitu baštinu i dvor. Preko Konac Polja je vodio put  iz Nevesinjskog polja na sjever ka gradu Komu i dalje preko Boraka na Konjic. Porodična nekropola Sankovića se nalazila u obližnjem selu Biskupu kod Glavatičeva u Komskoj župi  (Vego, 1957, 149).

Slomom porodice Sankovića 1404. godine Sandalj Hranić je proširio vlast i nad ovim područjem. Godine 1406. je boravio u Nevesinju (Dinić, 1978, 185, nap. 24), kada je uveo i carinu na Konac Polju (Vego, 1957, 51). Još u prvoj  deceniji XV vijeka cijela župa se naziva Nevesinje, a mjesto Nevesinje se pominje u dubrovačkim arhivskim spisima tek 1429. godine, a 1435. godine pominje se i glavni župski grad - utvrđenje Vjenačac (Vinačac) sa podgrađem. Ranije i češće se pominje Podbiograd, podgrađe grada Biograda u župi Nevesinje, ali se navodi kao selo. Vinačac se nalazio iznad sela Udrežja (Vego, 1957, 80-81, 125; Kojić-Kovačević, 117-118). Grad Vjenačac se pominje među posjedima hercega Stjepana u poveljama iz 1444,1448, 1454. godine (Dinić, 1978, 204). Jedna od rijetkih zajednica pripadnika Bosanske crkve na teritoriji srednjovjekovnog Huma je zabilježena oko Nevesinja, tj. u Konac Polju (Ćirković, 1964, 320).

Osmanlije su zauzele Nevesinje između 1465. i 1466. godine. Do 1468. godine Nevesinje je bilo granica oblasti hercega Vlatka, koje su se završavale negdje na Trusini, a Nevesinjsko polje pod osmanskom vlašću (Dinić, 1978, 262). U jednom aktu  Dubrovačkog arhiva iz 1469. godine se pominje Husein-vojvoda u Nevesinju.

U poimeničnom popisu sandžaka vilajeta Hercegovina iz 1468/69. godine su popisana mnoga mjesta na području Nevesinjskog polja poznata i iz srednjeg vijeka, ili u kojima se nalaze nekropole stećaka: Živanj, Seljani, Kruševljani, Luka, Kljuni, Kovačići, Bijenja, Postoljani, Bojište, Nevesinje, Žiljevo, Čanje, Rast, Biograd, Bratač, Drežanj, Grabovica, Podgrađe, Slato i Udbina.

Selo Donja Bijenja u prvoj polovini XVIII vijeka je predstavljalo centar džemata kome su pripadala sela: Gornja Bijenja, Krekovi(1), Postoljani i Tučepi. U Tučepima je, prema Hasandedićevom mišljenju, polovinom XVIII vijeka živio izvjesni Mehmed-hodža, koji je u ovim selima obavljao dužnost imama ili mualima. Na ovom području su živjele sljedeće porodice: Atilije, Balte, Ćosovići, Dedići, Demirovići (Timoroglu), Husići, Juge, Kalabe, Karadže, Kujani (Kujanovići) i Lolići. Neke od ovih porodica su izumrle, a neke su se  zbog različitih razloga raselile širom Bosne i Hercegovine. Do sedamdesetih godina prošlog vijeka u selu su, pored nabrojanih, živjele i porodice: Bojčići, Čelebići, Ćušići, Dedovići, Gačani, Geljci, Džemići, Husovići, Kafadari, Kazazovići, Kosovići, Kukavice, Lerići, Ljubovići, Masle, Pajevići, Pehilji i Zolji.

Podataka o vremenu nastanka Čelebića (Džaferovića ili Šurkovića) džamije u Donjoj Bijenjoj nema, jer na džamiji nije nađena tabla sa natpisom o njenom graditelju, odnosno vremenu njene izgradnje. Poznato je da se ovaj tip džamije u istočnoj Hercegovini gradio krajem XVI, odnosno početkom XVII vijeka. Na ovoj džamiji postoje stilski elementi koji ukazuju na XVI vijek, kao i određeni elementi koji ukazuju na XIX vijek (elementi demira na prozorima). Pošto se nije sačuvala ni njena zadužbina, ne zna se ni šta je sve uvakufljeno za njeno izdržavanje. Postoji priča da je džamija vakuf porodice Džaferagića, koji su stanovali u Hadžića mahali i davno se odselili u neko selo u Podromaniji (Hasandedić, str.149).

Od 1884. godine imami i hatibi ove džamije bili su: Kujundžić, Ibrahim-efendija Kazazić, njegov sin Husein-efendija, Ali-efendija Ljubović, Murat-efendija Muftić, Sulejman-efendija Redžo, Veis-efendija Imamović, Duran-efendija Maslo, Ali-efendija Jugo, Ahmed- efendija Đuliman, Sulejman-efendija Elezović, Mehmed-efendija Kafadar i drugi.

U Donjoj Bijenjoj, na udaljenosti od oko 1,2 km od džamije, nalazi se i harem sa velikim brojem nišana koji, prema Hadžidedićevom mišljenju, datiraju sa kraja XV ili početka XVI vijeka.

Sedamdesetih godina XX vijeka mještani sela Donja Bijenja su izveli radove u enterijeru objekta, te sanirali krovne površine centralnog dijela objekta i krov munare. Tom prilikom na munari je zamijenjena krovna konstrukcija i promijenjen nagib krovnih ravni. Istom intervencijom svi drveni elementi – prozori i vrata su zamijenjeni prozorima i vratima urađenim od gvozdenih profila. U sredini objekta je izveden armiranobetonski stub s podužno položenom armiranobetonskom gredom na koju je kasnije oslonjena krovna konstrukcija izvedena od čeličnih profila.

Džamija je srušena 1992. godine.

2. Opis dobra

Čelebića (Džaferovića ili Šurkovića) džamija u Donjoj Bijenjoj pripada tipu jednoprostornih džamija sa sofama i kamenom četvorougaonom munarom. Nalazi se u dvorištu koje je ograđeno niskim kamenim zidom. Ulaz u parcelu se nalazi na južnoj strani.

Džamija je bila natkrivena četvorostrešnim krovom. Krovna ravan sa sjeverozapadne strane objekta je bila produžena i na taj način prekrivala ulazni prostor sa sofama.

Osnova objekta je pravougaona, čije spoljne dimenzije iznose oko 11,50 x 8,70 metara. Zidovi su urađeni od pritesanog krečnjaka sa krečnim malterom kao vezivnim sredstvom i njihova debljina iznosi oko 70 cm. Sa spoljne strane zidovi su, uglavnom, dersovani, izuzev dijela zida džamije uz munaru i donjeg dijela munare koji su fugovani cementnim malterom. U enterijeru zidovi su bili omalterisani i okrečeni. Visina zida, mjerena u centralnom molitvenom prostoru, iznosi oko 4  metra.

Sudeći prema izgledu osnove i dimenzijama pojedinih konstruktivnih elemenata, u svom izvornom obliku džamija je najvjerovatnije bila pokrivena kamenim pločama(2). Prilikom neke od brojnih intervencija ovaj krovni pokrivač je zamijenjen krovnim pokrivačem od crijepa. Kao potvrda za ovu tvrdnju može da se navede selo Kruševljani, koje je udaljeno nepunih 20 kilometara od Bijenje i u kom je do posljednjeg rata u BiH postojala džamija istog tipa. Džamija je bila pokrivena kamenom pločom. Lokalitet sa koga su se vadile kamene ploče se nalazi u neposrednoj blizini tog sela.

Ulazni prostor džamije sastoji se od sofa, dimenzija 2,90 x 8,70 m, sa srednjim prolazom širine oko 1,55 metara. Jugozapadna sofa je bila otvorena sa dvije strane i imala je dimenzije 2,90 x 3,60 metara. Sjeveroistočna sofa je bila zatvorena sa sjeveroistočne i sjeverozapadne strane kamenim zidom debljine 70 (sjeveroistok) i 65 cm (sjeverozapad). Pod sofa je bio urađen od kamenih ploča. Krovna konstrukcija džamije se oslanjala na kameni zid sa sjeveroistočne i sjeverozapadne strane, odnosno na drvenu gredu i tri drvena stuba, dimenzija presjeka 16/16 cm sa jugozapadne strane. Stubovi su ležali na kamenim bazama širine 30x30 cm. Kote poda sofa su bile više za oko 50 cm u odnosu na kotu poda ulaznog dijela  džamije.

U enterijeru džamija je imala drveni mahfil koji je imao dimenzije 3,50 x 7,30 metara. Mahfil je bio prislonjen uz ulazni – sjeverozapadni zid džamije. Izvorno, konstrukcija mahfila sa jugoistočne strane se oslanjala na drvenu gredu-podvlaku i tri drvena masivna stuba – po jedan prislonjen uz bočne zidove džamije i jedan na sredini raspona podvlake. Sa sjeverozapadne strane su bile nosive podužne grede, koje su predstavljale sekundarnu nosivu konstrukciju mahfila, te bile učepljene u kameni ulazni zid. Njihova ležišta i istruli ostaci drveta su ostali vidljivi in situ. Gornja kota učepljenih horizontalnih greda, mjereno u odnosu na kotu poda prizemlja unutrašnjeg prostora, bila je udaljena za otprilike +2,30 m. U jednoj od brojnih intervencija drvena poprečna greda je zamijenjena čeličnim nosačem. Pristup mahfilu je bio ostvaren jednokrakim drvenim stepeništem, koje se nalazilo uz sjeverni ugao objekta.

Ulaz u džamiju se nalazi u sjeverozapadnom zidu i naglašen je kamenim portalom izvučenim iz mase zida za oko 20 cm. Njegova visina iznosi oko 3,20 metara. Ulazni otvor je predstavljen drvenim vratima skromne izrade. Kamene dovratnike portala povezuje teški kameni nadvratnik iznad kog se nalazi trougaono polje uvučeno za 5-10 cm u odnosu na ravan portala i koje se stepenasto sužava prema vrhu u sedam horizontalnih pojaseva. U ovom polju nije vidljivo mjesto na kome bi trebalo da se nalazi ploča sa tekstom o vremenu građenja džamije ili njenom graditelju. Nadvoj ulaznih vrata sa unutrašnje strane je izveden u vidu plitkog luka i od nepravilnih lučnih segmenata (10 komada).

Prozorski otvori su postavljeni sa jugozapadne i jugoistočne strane u dva pojasa. Sa sjeverozapadne strane prozorski otvori su vidljivi samo u zoni prizemlja, a sa sjeveroistočne strane nema nijednog prozorskog otvora.

U sjeverozapadnom zidu objekta, uz ulazna vrata dimenzija 1 x 1,90 metara, nalazi se samo jedan prozorski otvor smješten uz zapadni ugao džamije, čije svijetle dimenzije iznose 80 cm (mjereno sa unutrašnje strane), odnosno 58 cm (mjereno sa spoljne strane džamije). Na istom zidu, na suprotnoj strani, uz sjeverni ugao objekta, vidljivi su tragovi nekog otvora koji je kasnije zazidan(3).

U jugozapadnom zidu su prozori postavljeni u dva horizontalna pojasa. Svijetle dimenzije i donjih i gornjih prozorskih otvora iznose 80 cm (mjereno sa unutrašnje strane), odnosno 58 cm (mjereno sa spoljne strane džamije). Na ovom zidu na koti mahfila se nalazi i ulaz u munaru. Njegova širina iznosi 70 cm i visina oko 1,80 metara. Otvor je bio polukružno završen. U nivou prizemlja su vidljivi ostaci zazidanih vrata koja su, najvjerovatnije, služila kao ulaz u munaru i koja su zbog nekih razloga bila zazidana.

U jugoistočnom - mihrabskom zidu u donjem pojasu se nalaze dva prozorska otvora svijetlih dimenzija oko 95 cm (mjereno sa unutrašnje strane), odnosno 60 cm (mjereno sa spoljne strane). U gornjem pojasu ovog zida, na visini od oko 3 metra od nivoa terena, u osovini donjeg prozorskog otvora, odnosno na udaljenosti od 2,70 metara od južnog ugla džamije, postavljen je prozorski otvor (mjereno sa spoljne strane, dimenzije svijetlog otvora iznose oko 30 cm). Četvrtog prozorskog otvora, koji bi prema logici trebalo da bude na suprotnoj strani, uz istočni ugao objekta, nema.

Na sjeverozapadnom zidu objekta nema vidljivih tragova eventualno zazidanih prozorskih otvora niti niša, jer je jedan dio zida još uvijek pokriven debljim slojem maltera.

Doprozornici i natprozornici su sa spoljne strane bili urađeni od priklesanih kamenih blokova. Sa unutrašnje strane, zbog toga što je objekat bio omalterisan, posebne obrade nema izuzev njihovog gotovo eliptičnog završetka u donjem, odnosno gotovo trouglastog završetka u gornjem pojasu(4). Svi spoljni prozori postavljeni u donjem pojasu su imali demire od kovanog gvožđa koji su sačuvani do danas.

Mihrab  džamije je imao dimenzije otprilike 150 x 250 cm. Bio je zidan od pritesanih kamenih blokova krečnjaka i kasnije omalterisan krečnim malterom. Niša ima poluobličastu udubljenu formu i njena dubina iznosi oko 80 cm. Visina mihrabske niše iznosi oko 2,30 m. Okvir niše izlazi iz korpusa zida za 15 cm.

Munara džamije je imala kvadratičnu osnovu, dimenzija oko 2,20 x 2,25 metara, i bila je zidana od pritesanog kamena krečnjaka sa krečnim malterom kao vezivnim sredstvom. Kamene munare kvadratne osnove nalaze se jedino u Hercegovini. Osim džamije u Bijenjoj, munaru sa četvorougaonom osnovom  su imale: u nevesinjskom kraju Perkušića džamija u Nevesinju i džamija u Kruševljanima, džamije u okolini Bileće: Avdića džamija u Plani, Hasan-paše Predojevića u Grabovici, džamije u Kljunima, Kružnju i Svinjarini; Telarevića džamija u Bjeljanima kod Stoca, zatim, džamija u Glavatičevu kod Konjica i džamija Fatime kadune u Mostaru. Vrh munare je bio izveden u formi šatorastog krova, čiji je nagib posljednjom intervencijom izvedenom sedamdesetih godina prošlog vijeka povećan. Pri samom vrhu zidanog dijela munare su bila izvedena četiri polukružno završena prozorska otvora dimenzija oko 40 x 90 cm kroz koje bi  mujezin promolio glavu dok bi učio ezan. Na samom vrhu munare se nalazio alem.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Objekat nije bio pravno zaštićen.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Osim jednog fotografskog snimka i istraživačkih radova Hivzije Hasandedića napravljenih prilikom izrade studije o muslimanskoj baštini u istočnoj Hercegovini, drugih istraživačkih radova a time i konzervatorsko-restauratorskih radova na objektu nije bilo.

Većinu radova na objektu izvodili su samoinicijativno mještani sela. Posljednje takve intervencije su urađene sedamdesetih godina prošlog vijeka.

5. Sadašnje stanje dobra

Godine 1992. objekat džamije je srušen. Tom prilikom su, najvjerovatnije, odneseni svi drveni dijelovi pošto tragovi gorenja nisu vidljivi. Od objekta je sačuvan veliki dio zidne mase sjeveroistočnog, jugoistočnog i jugozapadnog zida. Sjeverozapadni zid je pretrpio veća oštećenja na dijelu koji ga povezuje sa munarom i gdje su se pojedini kameni blokovi pokrenuli iz svojih ležišta i nagnuli  prema spoljnoj strani.

Zbog toga što nisu preduzimane mjere zaštite, velike količine vlage su prošle u unutrašnjost zidova, što je uz mraz i jako sunce prouzrokovalo njihovo kasnije progresivno propadanje. Ovo je naročito izraženo u gornjim zonama objekta.

U enterijeru, koji je bio omalterisan, na većem dijelu površina opao je malter usljed propadanja vezivnog sredstva. Ostali su sačuvani dijelovi prozorskih otvora, urađeni od gvozdenih profila, i originalni gvozdeni demiri.     

Cjelokupna drvena građa mahfila i podova je odnesena. U ležištima podužnih greda mahfila su vidljivi njihovi ostaci.

Munara je potpuno razrušena i od nje su ostali sačuvani zidovi do visine otprilike 1 metar. Svi fragmenti se nalaze u džamijskom dvorištu. Površnim pregledom je uočen veći broj fragmenata koji pripadaju stepeništu munare.

S obzirom na to da se džamija ne koristi, cijela lokacija je zarasla u samoniklo rastinje.

6. Specifični rizici

• prodor atmosferske vode u konstrukciju zidova;
• samonikla vegetacija u objektu i oko njega.

Usljed neodržavanja i nepreduzimanja mjera urgentne zaštite, moguće je dalje urušavanje objekta.

III -ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima («Službeni glasnik BiH» br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A.         Vremensko određenje

(dobra nastala od praistorije do kraja XX vijeka)

B.         Istorijska vrijednost

(veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)

C.         Umjetnička i estetska vrijednost

v.          Vrijednost detalja

D.         Čitljivost

(dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iv.         Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

E.         Simbolička vrijednost

i.          sakralna vrijednost,

ii.         tradicionalna vrijednost,

iii.         vezanost za rituale ili obrede,

iv.         značaj za identitet grupe ljudi.

F.         Ambijentalna vrijednost

i.          odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

iii.         objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.

H.         Jedinstvenost i reprezentativnost

i.          jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila.

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana,

-          zk. izvod,  posjedovni list,

-          foto-dokumentacija: jedna fotografija iz sedamdesetih godina XX vijeka i fotografije iz foto-dokumentacije Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH,

-          projekat rekonstrukcije koji je uradio Projektni biro Stari grad – Mostar sa sljedećim prilozima:

1.       Tehnički opis

2.       Predmjer i predračun radova

3.       Tekst iz knjige H. Hasandedića

4.       Osnove prizemlja, mj. 1:50

5.       Osnove mahfila, mj. 1:50

6.       Osnove potkonstrukcije kupole

7.       Osnove krovišta

8.       Presjeka A-A

9.       Presjeka kroz munaru

10.   Sjeverozapadne fasade

11.   Jugoistočne fasade

12.   Jugozapadne fasade

13.   Sjeveroistočne fasade

14.   Šeme bravarije i stolarije

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja Čelebića (Džaferovića ili Šurkovića) džamije u Donjoj Bijenjoj  nacionalnim spomenikom BiH  korišćena je sljedeća literatura:

1939.    Nametak, Alija, Islamski kulturni spomenici u Bosni i Hercegovini, Glasnik Islamske vjerske zajednice Kraljevine Jugoslavije, broj 1, januar 1939, god. VII, Sarajevo (korišćene usluge Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu).

1990.    Hasandedić, Hivzija, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, Mešihat Islamske zajednice, El-Kalem, Sarajevo.

1998.    Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga 3, 3. izdanje, biblioteka «Kulturno naslijeđe», Sarajevo – Publishing.

2005.    Projekat rekonstrukcije džamije koji je uradio Projektni biro Stari grad – Mostar.

(1) Krekovi su najveća nekropola stećaka u Nevesinjskom polju. Nekropola predstavlja drugu nekropolu po veličini područja prostiranja stećaka u bivšoj Jugoslaviji (prva je u selu Cetini u Dalmaciji sa 700 spomenika).

(2) Ni najstariji mještani ovog sela ne sjećaju se da je džamija bila pokrivena kamenim pločama, što je moglo biti učinjeno u samim počecima austrougarske uprave.

(3) U narodu postoji priča da je došlo do svađe između dviju porodica koja je bila tako ozbiljna da njihovi članovi nisu htjeli da ulaze u džamiju kroz ista vrata, tako da su u džamijskom zidu probijena i druga vrata.

(4) Rješenje sa tzv. polukupolicom izvedenom od kamena sa završnim modelisanjem malterom.