Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 99/06.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 27. juna do 2. jula 2005. godine donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – Manastir Papraća u Papraći kod Šekovića se proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine: Manastirska crkva Blagoveštenja, zgrada starog konaka i zvonik.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č.br. 1324, 1325 i 1327, posjedovni list broj 350, k.o. Papraća I, Opština Šekovići, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske” broj 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, restauraciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće zone zaštite:

I zona zaštite obuhvata k.č.broj 1327, k.o. Papraća I. U okviru te zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-          dozvoljeni su samo istraživački radovi, radovi konzervacije i restauracije, konstruktivne sanacije i radovi kojima je cilj prezentacija nacionalnog spomenika, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);

-          dozvoljeni su radovi tekućeg održavanja zvonare Manastira, kao i pratećih objekata izgrađenih u toj zoni zaštite.

II zona zaštite obuhvata k.č. br. 1324 i 1325, k.o. Papraća I. U okviru te zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-          dozvoljavaju se radovi tekućeg održavanja na zgradi starog manastirskog konaka;

-          dozvoljavaju se radovi tekućeg održavanja na zgradi novog manastirskog konaka ili radovi na rekonstrukciji zgrade novog manastirskog konaka uz odobrenje koje je izdalo nadležno ministarstvo i stručni nadzor nadležne službe zaštite;

-          moguća je nova gradnja, te radovi čiji je cilj prezentacija nacionalnog spomenika, uređenje parcele i manji infrastrukturni radovi koji neće ugroziti spomeničke vrijednosti kompleksa uz odobrenje koje je izdalo nadležno ministarstvo i stručni nadzor nadležne službe zaštite.

S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuje se zaštitni pojas uz put Šekovići-Caparde u širini od otprilike 50 metara sjeverno, zapadno i južno od manastirskog ogradnog zida. Unutar tog zaštitnog pojasa:

-          zabranjuje se izgradnja industrijskih objekata, objekata čija namjena može da ugrozi graditeljsku cjelinu, kamenoloma i lociranje zagađivača okoline;

-          infrastrukturni radovi dozvoljeni su samo uz odobrenje nadležnog ministarstva, a shodno uslovima nadležne službe zaštite;

-          detaljni planovi prostornog uređenja i urbanističko-tehnički uslovi za izgradnju novih objekata u zaštitnom pojasu moraju da sadržavaju saglasnost nadležne službe zaštite.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Vlade Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 609.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 06.1-2-124/05-5                                                                 

28. juni 2005. godine

Istanbul                                                                                   

Predsjedavajući Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1 “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je donijela odluku o stavljanju Manastira Papraća u Papraći kod Šekovića na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 609.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i radovima na dobru itd.,

-          uvid u sadašnje stanje objekta,

-          kopiju katastarskog plana,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Manastir Papraća se nalazi u mjestu Papraća, na izvoru rijeke Papraće(1), uz put Vlasenica-Šekovići-Zvornik, na putnoj udaljenosti od oko 16 km(2) od Šekovića.

U neposrednoj okolini mjesta Papraća se nalazi nekoliko nekropola stećaka: Vučevica, Pavlovići, Lemino Brdo, Bašići i Trišići, kao i srednjovjekovno utvrđenje Perin-grad (ili Perinje), a 1930. godine u samoj Papraći su pronađeni i rimski novčići(3).

Prostor na kom je izgrađen manastir sa južne i zapadne strane je omeđen starim putem Šekovići-Caparde, a teren na kom je smješten manastir nalazi se na zaravni u podnožju brda Borogovo.

Stambeni individualni objekti, koji se nalaze u kontaktnoj zoni nacionalnog spomenika, s druge strane navedenog puta su spratnosti prizemlje+sprat (+potkrovlje).

Istorijski podaci

Najstariji pisani trag o Manastiru Papraća a, ujedno, i prvi podatak o vezama ovog manastira sa Rusijom(4) je zapis na jevanđelju koje je 1550-1551. godine ruski protoprezviter Jakov poklonio papraćkom igumanu Gligoriju prilikom njegovog povratka iz Rusije. Zbog toga, sa sigurnošću možemo da zaključimo da je Manastir Papraća postojao u prvoj polovini 16. vijeka.

U dokumentima turskih arhiva crkva u Papraći se pominje 1540. godine, a 1547. i njeni stanovnici, što navodi na zaključak da se radilo o manastiru. U turskom popisu stanovništva iz 1528. godine ne pominje se crkva u Papraći, ali se pominje izvjesni pop Radica iz Papraće(5).

U vrijeme poljskog kralja Žigmunda, 16. jula 1553. godine, po narudžbi dvojice ktitora: kneza Dimitrija Teodoroviča Sanguščoviča i Nikole Srbina, Mihailo Zboroževic Aleksandrovič je prepisao jedan Psaltir u Poljskoj, a sâm Psaltir je poklonjen Manastiru Papraća.

Prilikom gradnje nove crkve na starom crkvištu u Tronoši, 1559. godine, iguman manastira Tronoše Pajsije je pozvao u pomoć i kaluđera Arsenija od Papraće.

Papraćki iguman Zaharije je 1585. godine otišao u Rusiju i od cara Feodora Ivanoviča dobio pomoć za manastir od 120 rubalja u novcu(6).

Po narudžbi papraćkog igumana, 1586. godine, napravljen je srebrni kivot (ćivot ili kovčežić) koji je bio svojina manastira sve do 1697. godine, kada je otkupljen i prebačen u staru pravoslavnu crkvu u Sarajevu.

Pisma ruskih vladara srpskim manastirima(7) su dragocjen izvor podataka o vezama Manastira Papraća sa Rusijom, pozivima i dozvolama za putovanje i traženje novca po Rusiji, milodarima i slično:

• bratstvo Manastira Papraća od ruskog cara Feodora Ivanoviča dobija 60 rubalja novčane pomoći i razne tkanine na poklon, te slobodan prolaz u Rusiju i kola do Moskve. Zauzvrat, carevo ime je trebalo da se upiše u manastirski pomenik, a na službama je trebalo da se pominje carevo ime kao i imena njegovih predaka,
• 1592. i 1607. papraćki iguman Longin putuje u Rusiju i donosi novac i rukopisne knjige (koje se poslije prepisuju u našim manastirima),
• 1621. papraćki monah Danilo u Moskvi prepisuje knjigu „Izvod Sinaksaru“,
• 1628. papraćki arhimandrit Ananija, te 1630. papraćki iguman Danilo prekidaju svoja putovanja u Rusiju i bivaju vraćeni sa ruskih granica zbog kuge koja je vladala u zemljama kroz koje su bili prošli,
• 1645. papraćki iguman Simeon, ćelar Todor, jeromonah Vasilije i đakon Josif od cara Aleksija Mihailoviča dobijaju povelju kom se odobrava boravak papraćkih monaha u Rusiji, svake osme godine, radi prikupljanja priloga. U povratku od ugrovlaškog vojvode Mateja Basarabe monasi dobijaju po 200 aspri i 4.000 aspri pomoći za Manastir Papraću,
• od 1646. do 1683. niko iz manastira nije putovao u Rusiju, a 1683. arhimandrit Mihailo dobija u Moskvi 100 rubalja novčane pomoći za manastir, ličnu pomoć od 40 samura u vrijednosti od 100 rubalja, te dvije knjige: Evanđelje i Apostol.
• i u vrijeme austrijsko-turskog rata 1683-1699. papraćki kaluđeri putuju u Rusiju: 1688/1699. i 1696. (episkop manastira Papraća Jovan, jeromonah Avramije, te kasnije iguman Sofronije Podgoričanin i mitropolit Stevan Metohijac, koji iz Rusije donose novac, knjige i sasude za manastir),
• na molbu episkopa Jovana, 25. januara 1689, obnovljena je darodavna povelja manastiru Papraći, prema kojoj je tri-pet papraćkih kaluđera moglo svake osme godine da dolazi u Rusiju po prikupljanje milostinje. Osim toga, episkop je dobio 100 rubalja novčane pomoći za manastir, te ličnu pomoć od 50 rubalja u samurima.

Manastir je zapušten između 1717. i 1723. godine. Poslije austrijsko-turskog rata i borbi oko Zvornika 1717. godine napušteno manastirsko imanje je dobio spahija Ferhat-beg iz okoline Budima, koji se, poslije gubitka osmanlijskih posjeda u Ugarskoj, naselio u Bosanskom pašaluku. Njegovi potomci Ferhat-begovići poslije su dugo živjeli u Papraći. Na nadgrobniku Hadži Zaharija Popovića, sveštenika iz Osmaka, koji je umro 1879. godine i sahranjen uz južni zid crkve, zabilježeno je da je on obnovio crkvu 1853. godine. Za dobijanje dozvole za obnovu izvjesnih zasluga je imala i Staka Skenderova, koja je davala pomoć i za samu gradnju. Obnovu su pomagali i Srbi iz Sarajeva. Hadži Zaharije je nabavio i malo zvono za crkvu iz Rusije i navodno ga donio sakrivenog u buretu. Prestone ikone Hrista Pantokratora i Bogorodice sa Hristom-djetetom, rađene uljem na platnu, rad Milije Markovića iz Beograda, kao i carske dveri na ikonostasu je priložio major Miša Anastasijević iz Beograda 1857. godine. Veći radovi na popravci crkve izvođeni su 1861. godine. Obnovljenu crkvu je tek 1869. osveštao dabrobosanski mitropolit Dionisije II. Odmah po obnovi Papraća je služila kao parohijska crkva. Godine 1880. dolaskom igumana Pajsija Filipovića obnovljen je manastirski život u Papraći. Za vrijeme arhimandrita Kirila Hadžića iz Moštanice 1892. obnovljen je pod u naosu i unutrašnjoj priprati, kupljena neka imanja za manastir i posađen vinograd.

Godine 1901, umjesto dotadašnjeg arhimandrita Ilije Inđića(8), na čelo manastira dolazi jeromonah Danilo Bilbija iz Grahova i na toj dužnosti ostaje do 1923. Godine 1905, umjesto starog konaka koji je bio izgorio u požaru 1717. godine, gradi se zgrada novog konaka, a 1907. godine zgrada nove škole. U periodu 1901-1923. godine vrše se i radovi na popravci crkve, popravlja se krov, postavljaju podne kamene ploče u egzonarteksu, proširuje se dvorište i kupuje imanje zvano Vinograd.

Neki od dotadašnjih srezova Dabrobosanske eparhije (Vlasenički i Srebrenički) su pripojeni Zvorničko-tuzlanskoj eparhiji, kojoj od 1. januara 1914. pripada i Manastir Papraća.

Od 1923. iguman manastira je Joakim Trbojević, rodom iz Like. On je dovršio ograđivanje manastirskog kompleksa kamenim zidom, nabavio novo zvono i podigao manastirsku zvonaru. On upravlja manastirom sve do smrti, 1941. godine.

U periodu 1941-1945. manastir je pretrpio značajna oštećenja: manastirska crkva je demolirana i iz nje je iznesen inventar, a manastirski konak, škola i zgrada «Kafana» su spaljeni. Tokom cijelog rata manastir je bio pust.

Nakon Drugog svjetskog rata manastirom upravljaju: 1947-48. jeromonah Jovan Veselinović, 1948-49. prota zvornički Dušan Mitrović, 1949-1953. jeromonah Grigorije Veselinović, 1953-54. prota zvornički Dušan Mitrović.

Od 1954. staranje o manastiru Papraći preuzima monahinja Varvara Božić, koja zajedno sa dvije iskušenice, Jelisavkom Perić i Vasilijom Mitrović, dolazi iz manastira Tavna. Zahvaljujući njihovom velikom zalaganju i uz pomoć Zvorničko-tuzlanske eparhije, one popravljaju jedan dio konaka i nabavljaju najpotrebniji inventar za crkvu.

U periodu 1956-57. manastirom upravlja jeromonah Jovan Nedić, a od 15. oktobra 1957. manastirom upravlja jeromonah Platon Stanojević.

U periodu 1973-1975. ponovo je preuređen manastirski konak, crkva je pokrivena bakrom, opravljena je manastirska crkva, kupljen je novi ikonostas, a kamena ograda oko manastira je dovedena u ispravno stanje.

Episkop Longin je 21. septembra 1975. godine svečano osveštao manastir. Od 15. oktobra 1976. iguman manastira je Antigona Milanković, a sadašnji iguman manastira je arhimandrit Benedikt Ananić.

Iz podataka uklesanih u spomen-ploču, postavljenu na zvoniku, saznajemo da je 6. oktobra 1985. godine osveštena zgrada novog manastirskog konaka, kao i obnovljena zgrada starog konaka.

2. Opis dobra  

Cijeli manastirski kompleks je ograđen kamenim zidom, zidanim lomljenim kamenom, visokim otprilike 1,70-2.00 metra. Na zapadnoj strani manastirskog kompleksa, naglašena pravougaonim portalom, u zidu je postavljena kapija. Zbog izrazite denivelacije u odnosu na niveletu postojećeg puta Šekovići-Caparde, od kog je udaljena svega nekoliko metara, ova kapija se, praktično, nalazi van prvobitne upotrebe.

Manastiru se pristupa kroz željezne vratnice postavljene u zapadnom ogradnom zidu manastirskog kompleksa. Lijevo od ulazne kapije se nalazi crkveni zvonik. Zvonik ima tri etaže i završnu lukovicu. Prva etaža zvonika je zidana lomljenim kamenom, ima osnovu 3,10x3,10 metara, a visina etaža tornja je oko 3,00 metra, a visina lukovice tornja je otprilike 4 metra. Druga i treća etaža zvonika, kao i krovna konstrukcija lukovice zvonika su urađene od drveta. Lukovica ima bakarni pokrov, etaže su naglašene strehama, koje su postavljene cijelim obimom tornja, i pokrivene bakrom. Ukupna visina zvonika je otprilike 14 metara.

Na udaljenosti od otprilike 10 metara od ulazne kapije, protiče rječica Papraća, koja u kompleks manastira ulazi na mjestu koje se nalazi neposredno uz portal na zapadnom ogradnom zidu i protiče(9) cijelim manastirskim kompleksom. Korito rječice Papraće unutar manastirskog kompleksa je uređeno, zagrađeno kamenim zidovima a uzdužni profil korita riješen u kaskadama.

U centralnom dijelu manastirskog kompleksa se nalazi manastirska crkva.

Na udaljenosti od oko 13,50 metara jugozapadno od crkve se nalazi zgrada starog manastirskog konaka, izgrađena 1905. godine. Zgrada starog konaka zidana je od pritesanog kamena, pokrivena mediteran crijepom, ima prizemnu i spratnu etažu, a sama zgrada ima gabaritne dimenzije otprilike 9,45x14,30 metara. Sa sjeveroistočne strane konaka je dozidana ulazna partija dimenzija otprilike 2,10x5,00 metara.

Na udaljenosti od oko 17 metara jugoistočno od crkve se nalazi zgrada novog manastirskog konaka, izgrađena 1985. godine. Zgrada novog konaka je zidana od pritesanog kamena, pokrivena mediteran crijepom, ima prizemnu i spratnu etažu, a sama zgrada ima gabaritne dimenzije otprilike 10x21,90 metara.

Pored južnog zida crkve sahranjeni su pop Hadži Zaharije i arhimandrit Kirilo Hadžić. Na krstu koji je stajao iznad groba je uklesano:

„Ovde leže zemni ostatci jereja Hadži-Zaharija Popovića. Prestavi se 1879 g. Živio e 91. Poduzećem njegovim i trudom ovaj sv. manastir iz razvalina obnovi 1853. Ovaj spomenik podiže Nikola Popović, sveštenik osmački 1887.“

Pored sjevernog zida crkve su sahranjeni jeromonah Teodosije Babić, zvani Hercegovac (umro 1909), a dalje od njega, bliže pijevnici, „sahranjen je neki anhimadrit za kog vele da se je zvao Arsenije i da je umro između 1880 i 1885 godine“(10).

U vezi sa ovim grobovima, treba istaći da na dan izvršenog uvida na terenu, 18. maja 2005. godine, nisu evidentirani pomenuti grobovi, niti su na neki drugi način istaknuta grobna mjesta, a nadgrobni krst jereja Hadži Zaharija je prislonjen uz južni zid crkve.

Prilikom pravljenja objekata manastirskog kompleksa upotrebljavani su stećci:...u zapadnom zidu crkve, spolja pri dnu, a levo od ulaza u pripratu, uzidan je veći komad od jednog srednjevjekovnog stećka sa mačem u reljefu,... stećaka ima i u zidovima oko crkve. Potok Papraća koji teče pored crkve delimično je regulisan. Pored drugog materijala, za izradu zida koje sada čine strane korita tog potoka, upotrebljeni su nekoliki stećci. Tako se u zidu na levoj strani potoka vide jedan mali stećak na sleme, stavljen popreko, i jedan veći. U zidu na desnoj strani potoka su uzidana tri stećka: dva su oblika na sleme, a u trećem je izdubeno korito, i taj leži kraj vode. Zatim jedan stećak je uzidan u spoljnu ogradu manastira (blizu kapije, levo), a izgleda da ima i komada od drugih stećaka... (11)

Crkva

U dispozicionom smislu crkva se sastoji od naosa sa oltarskim prostorom, priprate i egzonarteksa. Osnova crkve u obliku trikonhosa vezuje papraćku crkvu za arhitekturu moravske škole. Slične trikonhosne osnove, u širem geografskom prostoru, nalazimo na crkvama Manasije, Ravanice, Ljubostinje, Nove Pavlice, a na teritoriji Bosne i Hercegovine sličnu osnovu ima crkva Manastira Moštanica.

U pravougaoniku naosa je upisan krst sa dužim istočnim krakom, a u presjecištu krakova krsta, iznad centralnog prostora crkve, izgrađena je kupola na tamburu, a rastojanje od kote poda do tjemena kupole iznosi otprilike 16,00 metara. Unutrašnji dijametar kupole je 4 m, a visina tambura iznosi oko 4,30 metara(12). Preko tambura i konstrukcije polukružnih lukova-arhivolti raspona 4 metra kupola je oslonjena na četiri stuba presjeka 80x80 cm i visine oko 7 metara. Ovi stubovi su, takođe, preko polukružnih lukova povezani sa zidovima naosa. Osim funkcije povezivanja sa zidovima naosa, ove arhivolte služe i za preuzimanje opterećenja polukružnih svodova kojima su pokriveni ostali traveji naosa. U naosu, u nivou ispod stopa arhivoltnih greda, postavljene su hrastove drvene gredice kvadratičnog presjeka radi horizontalnog ukrućivanja nosive konstrukcije.

Crkva je orijentisana svojom podužnom osovinom u pravcu istok (apsida) – zapad (ulaz), koji pokazuje otklon od otprilike 12 stepeni prema pravcu sjeveroistok-jugozapad(13).

Gabaritne spoljne mjere crkve su impresivne i iznose: dužina crkve 30 metara, širina 14,45 m, a visina perimetralnih zidova je otprilike 7,70 metara. Dimenzije egzonarteksa su 9,20x8,30 metara, a narteksa 3,60x8,80 metara.

Tri velike apside trikonhosa su niže od obimnih zidova, imaju visinu od 6,90 metara(14), izvana imaju sedmostranični presjek osnove, a iznutra pravilni polukružni presjek. Male apside proskomidije i đakonikona izvana su trostrane, a iznutra, takođe, polukružne. Istočna konha sa unutrašnje strane je raščlanjena sa pet polukružno zasvedenih niša. Male apside iznad proskomidije i đakonikona imaju dvostruke svodove između kojih se nalaze skrivnice(15). Skrivnica je, preko uskog otvora u istočnom zidu sličnog puškarnici, dobijala prirodno osvjetljenje.

            Jedan kameni stepenik, visine otprilike 10 cm, deniveliše oltarski prostor od naosa. Od oltarskog prostora naos je odvojen drvenim ikonostasom, ispred kog se nalazi amvon. Amvon je izveden od kamena i ima tri stepenika. Stepenici imaju geometrijske forme kratkih oblica superponisanih jedna na drugu, dijametara, respektivno, odozgo prema gore: 4,50 metara, 1,70 metara, 0,55 metara.

Iznad svodova i kupole je izvedena drvena konstrukcija sa bakrenim limom kao završnim pokrovom.

Podovi priprata, molitvenog i oltarskog prostora prizemlja su izvedeni sa završnom obradom od kamenih ploča.

Perimetralni zidovi crkve su debeli 115 cm, a unutrašnji zidovi crkve 75 cm, odnosno 80 cm. Sa obje strane (lica) su zidani od pritesanog krečnjaka sa primjesama pješčara, unutrašnji dio zida je punjen lomljenim kamenom i malterom, a u završnoj obradi su malterisani sa unutrašnje i spoljne strane. Okviri prozora i portala vrata su rađeni od tvrdog kamena pješčara, a dovratnici portala su izrađeni od kamena dijabaza tamne plavo-zelene boje. Za svodove i lukove je upotrijebljen kamen sedra iz neposredne okoline, a treba napomenuti da sav kameni materijal upotrijebljen za zidanje crkve potiče iz lokalnih nalazišta kamena.

Crkva ima dva ulaza, glavni u osovini zapadne fasade, te pomoćni na južnom zidu, lijevo od pijevnice, a svaki je zatvoren hrastovim vratima.

Uz ulaz na zapadnoj stani crkve 1985. godine je dograđen drveni ulazni trijem gabarita 3,40x9,50 metara, postavljen na oko 50-60 cm visokom i oko 45 cm debelom parapetnom zidu rađenom od pritesanog kamena. Jednostrešno krovište trijema je pokriveno bakrom.

Spoljna arhitektura crkve je jednostavna. Velike zidne površine nisu raščlanjene. Bočne konhe su dekorisane potkrovnim frizom polukružnih lukova. Sličan friz se pojavljuje ispod svih streha osim ispod strehe kupole.

Prozorski otvori za osvjetljavanje unutrašnjeg prostora crkve imaju polukružne završetke, a prodori svih prozorskih otvora kroz tijelo zidova u kojima se nalaze imaju konične forme radi što boljeg osvjetljenja unutrašnjosti crkve. Prozori su pravougaonog oblika sa kamenim okvirima koji se lučno završavaju. Na tamburu se nalazi osam pravougaonih prozora sa polukružnim završecima, uokvirenih slijepim arkadama.

O pokretnom nasljeđu

Prije konzervatorskih radova 1968. godine freske u Papraći bile su vidljive samo na nekim površinama u donjim zonama oltarskog prostora i na zapadnom zidu, odnosno:

1. četiri figure u oltarskim nišama,
2. dva arhijereja u oltarskom prostoru,
3. centralni dio Uspenja.

Tokom radova otkriveni su novi dijelovi fresaka, a u južnoj pijevnici sasvim novi ikonografski sadržaji, kao što je glava(16) sv. Silvestra, pape rimskog, predstavljenog u povorci arhijereja u apsidalnoj konhi, koji se klanjaju Hristu Agnecu, predstavljenom na časnoj trpezi u posudi (Kajmaković, 1971, 168).

Pretpostavlja se da je crkva imala raznovrstan i ikonografski bogat repertoar fresaka, što danas može da se nasluti samo prema nekoliko odlomaka fresaka. U južnoj pjevnici ostali su fragmenti kompozicija Hristovih muka: Hristos pred Pilatom, Hristos pred Anom i Kaifom, naslikanim u drugoj zoni, odmah iznad figura svetih ratnika. Hristova čuda bila su predstavljena u istoj zoni na zapadnom dijelu južnog zida. Iznad južnih vrata bio je naslikan Anđeoski sabor, a na stranama pilastra, uz južnu pjevnicu, nepoznati stolpnici, od kojih se još naziru dvojica. Od četiri ratnika naslikana u južnoj pjevnici čitaju se imena dvojice: Dimitrija i Nestora.

Na likovima svetih ratnika u živopisu crkve Manastira Papraće prisutni su elegancija i dinamizam viteških likova poznatih iz srpskog živopisa s kraja XIV i prve polovine XV vijeka – poznatih iz vremena moravske Srbije: Ravanice, Kalenića, Manasije i Sisojevca. Nepoznati ratnik na istočnoj ivici južne pjevnice prikazan je u položaju koji je u vizantijskoj umjetnosti karakterističan za predstavljanje nekih svetih ratnika – najčešće svetog Merkurija – u momentu izbacivanja strelice preko nategnutog luka. Sveti Nestor, njegov pandan na zapadnom zidu pjevnice, naslikan je kako zagleda u oštri vrh strelice, kontrolišući njenu oštrinu i ubojitost(17). Jedan od ratnika drži podignuti isukani mač, a drugi kratki buzdovan. Na osnovu ovog dinamizma Kajmaković zaključuje da je papraćki majstor uzimao kao predlog slikanja živopise crkava u Pomoravlju nastalih krajem XIV ili početkom XV vijeka. Oblikovanje lica, nagoga tijela i udova ovaj slikar još uvijek obavlja suptilnim valerskim i tonskim kombinacijama svijetlosmeđe, zelenomaslinaste, ciklamasmeđe, blijedooker i mutnožute boje. Zasjenčana mjesta i snažne konture na fizionomijama slikar izvodi otvorenosmeđom – ciklama bojom, što likovima daje izvjesnu kolorističku toplinu, čvrstoću i izražajnost. Po smeđe-maslinastoj osnovi, namijenjenoj za predstave kose i brade, on sa pažnjom izvlači blago ustalasane svijetlozelene vlasi, a u zjenicama očiju redovno slika reflekse svjetlosnog izvora. Oživljavanje fizionomije šematizovanim paralelnim bijelim crticama, kako su neki, a naročito kritski majstori slikali svjetlosne reflekse, pretežno na jagodicama, papraćki majstor ne poznaje. Arhitektura u pozadini njegovih kompozicija redovno je data u tamnijem tonalitetu, bez otvoreno okerastih, narandžastih i zelenkastih kombinacija, kakve će se pojaviti u slikarstvu Longina i Georgija Mitrofanovića. Slično kao i trijebanjski majstor, i ovaj slikar boji arhitekturu u pozadini najčešće tamnoplavom bojom, valorizujući je svijetlijim linijama. Karakteristično je, takođe, da ovaj slikar kompozicije Hristovih muka, čiji su se tragovi sačuvali na zapadnom dijelu južnog zida, ne odvaja međusobno crvenim bordurama, kako je to bilo uobičajeno, već ih predstavlja u beskonačnom toku razdvajajući kompozicije samo svijetlim potezima na arhitektonskim elementima u pozadini. Skromni ostaci njegovih kompozicija ne omogućavaju sagledavanje na koji način je predstavljao drveće na stjenovitom pejzažu. Međutim, sudeći prema jednom detalju u južnoj pjevnici, umjesto uobičajenih bokorastih spletova vijugavog rastinja sa redovima crtica na vrhu, ovdje je rastinje bilo predstavljeno u vidu niskog bokora sa mesnatim tamnozelenim listovima. (Kajmaković, 1971, 168-170).

Prilikom ispitivačkih radova 1968. godine iznad arhitravne grede u naosu otkriveni su samo tragovi natpisa. Polukružna luneta, koja je do oslikavanja crkve postojala iznad vrata, bila je u toku živopisanja izravnana sa desetak malternih slojeva. Na svakom sloju slikar je izvodio lake i virtuozne crteže i skice u crvenoj boji – najčešće se radi o predstavama poprsja starijih ljudi ili geometrijskim ornamentima. Otkrivena je jedna bista starca, raščešljane duguljaste brade i oštrih crta, pod monaškom kapuljačom. Skica je pronađena na trećem sloju maltera.

Kada je šupljina lunete bila izravnana na njenom donjem dijelu, bio je ispisan natpis na pravougaonom polju dugom oko 132 cm i širokom oko 62 cm. Slova, u devet do deset redova, bila su ispisana smeđom bojom na zelenkasto-smeđoj podlozi, a između ugraviranih linija. Redovi su široki 3,5 cm – koliko je širok međuprostor između njih. Od cijelog teksta koji je bio opširan (desetak redova) danas se čita samo nekoliko slova na početku petog ili šestog reda...FANA PRV. Vjerovatno se radi o ličnom imenu Mitrofana ili Teofana. Dalja dva slova mogla bi da se čitaju kao P(R=)V(AGO), što bi, vezano uz prvu riječ, moglo da se definiše kao: «Mitrofana, Teofana, prvoga episkopa ili igumana, ovoga svetoga mjesta», dakle, slično formulaciji zapisa u lomničkom tipiku prepisanom 1579. godine (Kajmaković, 1971, 171). Ime Mitrofan do sada nije evidentirano u vezi sa Papraćom, međutim, Teofan(18) se bilježi u istorijskim izvorima u kojima se pominje kao zvornički episkop. Papraća je u XVII vijeku, pa i kasnije potpadala pod jurisdikciju Dabrobosanske episkopije. Međutim, kako je od Zvornika udaljena svega 15-ak kilometara, moguće je da je u prvoj polovini XVI vijeka pripadala Zvorničkoj eparhiji(19), kao što joj i danas pripada (Kajmaković, 1973, 165-166).

Za sada o dataciji papraćkog živopisa mogu vjerodostojnije da govore jedino stilske analize sačuvanih odlomaka zidnog slikarstva.

Elegancija i dinamizam svetih ratnika južne pjevnice, njihovi predlošci, kao i mjesto na kom su smješteni govore da je u vrijeme živopisanja ove crkve još uvijek bila živo prisutna tradicija crkve Manasije – najveće sakralne građevine iz posljednjih decenija samostalne srpske despotovine. Naglašena sličnost između pomenute crkve i crkve Manastira Papraća se svodi više na preuzimanje ikonografskih predložaka, a manje na stilske pozajmice. To bi upućivalo na nešto stariji datum nastanka živopisa, na vrijeme kada je tradicija moravskog slikarstva bila još živa(20). Ratnik iz Papraće, sv. Nestor koji zagleda u vrh strelice, ima direktne analogije u crkvi na groblju u Smederevu, čiji je živopis nastao šezdesetih godina XVI vijeka(21). Papraćki slikar pokazuje uočljivu umjetničku bliskost sa grupom umjetnika koja je nakon obnove Pećke patrijaršije 1557. godine radila u Peći (1561. godine), Studenici (1568. godine), Mileševi, Gračanici (1570. godine) i Banji kod Priboja (1571. godine). Poznata su samo dva slikara iz ove grupe: majstor Andreja potpisan na štitu figure sv. Dimitrija u Peći i majstor Longin. Međutim, izvjesne specifičnosti papraćkog majstora otežavaju identifikaciju njegovog djela sa bilo kojim navedenim freskama. Na primjer, autor živopisa u crkvi Manastira Papraća koristi svijetlosmeđi, gotovo crveni ton – sa tendencijom na boju ciklame, za definisanje inkarnata, što se rjeđe sreće kod pećkih slikara. Papraćki majstor karakterističan je i po tome što piše dva slovna znaka veoma specifično i uvijek dosljedno. Svi znakovi za slova D(Д) i L(л) imaju desnu ukošenu crtu oštro prelomljenu «na koljeno». Tako stilizovani znaci se ne sreću u radu majstora «pećkog ateljea». Dalje, u obradi lica i prilikom drapiranja papraćki majstor se služi u većoj mjeri valerima, a pećki majstori pojednostavljuju način modelovanja. Sa smećkastocrvenkastog inkarnata, kakav je u Papraći, već će Longin,najmlađi član ove grupe, ali i najvažniji srpski slikar iz perioda XVI vijeka, preći na zelenomaslinasti.

Sličnosti između papraćkog majstora, pećke grupe slikara i Longina se ogledaju u sljedećem: karakteristični mišićavi obrazi na likovima pojedinih svetaca, kao što je u slučaju lika jevanđeliste Luke iz Lomnice, istog svetitelja iz Peći, monahinje Atenasije iz Studenice i Jefrema Sirijskog iz Gračanice, sreću se i u Papraći na liku sv. Silvestera. Zatim, izdužene i vitke figure, fina modelacija blijedim okerom, koji se sreće na fizionomijama, te zagašenost boja relativno bogate palete ovih slikara. Svi ovi slikari «sveti» pišu u dužem obliku: umjesto st=׀ redovno st=&i, što je dokaz uticaja ruskog pravopisa koji je dospio do ovih slikara kroz najraznovrsnije kulturne i umjetničke veze sa Rusijom. Duktus slova, izuzev već pomenutih specifičnosti u Papraći, takođe je sličan, ponekad i identičan, npr. u Papraći i Gračanici. Radi se o skladnom i pravilnom, umjereno ukrašenom kaligrafskom pismu, kome su podjednako strana kićenja i pretjerivanja, kao i rustika kasnijih majstora. Istovremeno, svi ovi slikari su očito prvenstveno formirani kao majstori zidnog slikarstva, a ne ikonopisa, što se ogleda u spretnosti pri realizovanju kompozicija velikih formata.

Navedena razmatranja upućuju na zaključak: freske u Papraći rad su majstora bliskih grupi slikara koji su okupljeni na inicijativu 1557. godine obnovljene Pećke patrijaršije, vjerovatno prema nalogu samog patrijarha Makarija Sokolovića, a stvarali su 60. i 70. godina XVI vijeka kao prvorazredni srpski zografi, vaspitani na tada najnaprednijem vizantijskom savremenom slikarstvu i djelima starih srpskih slikara, koja su mogli da upoznaju radeći na početku obnove Patrijaršije na rastauraciji starih ansambala fresaka(22). Istovremeno, u njihovim djelima odražavao se kontakt sa slikarstvom moravske škole. Istaknuto mjesto u toj grupi slikara zauzima neznatno stariji nepoznati majstor iz Papraće. Neki autori smatraju da se na djelu ovog majstora vjerovatno učio malo mlađi slikar Longin(23). Na osnovu navedenog, freske iz Papraće ne mogu da se smjeste u vrijeme poslije treće četvrtine XVI vijeka. Štaviše, prema svojim karakteristikama – valerskom tretmanu kolorita na fizionomijama i kontaktu sa moravskim slikarstvom, one upućuju na period prve polovine XVI vijeka, odnosno u period episkopa Teofana – pred kraj prve polovine XVI vijeka. Zbog fragmentarnosti i loše očuvanosti, pitanje preciznijeg datiranja živopisa u crkvi Manastira Papraće, u treću-četvrtu ili šestu-sedmu deceniju XVI vijeka, ostaje i dalje otvoreno.

Raspored fresaka

Oltarski prostor

1. Nepoznati arhijerej. Sačuvan samo ostatak svitka sa stilizovanim tamnim slovima: di.. m te.. 'nevidim=&... `e.. sm+ri- tvo- silo... ovsa.
2. Sv. Silvestar, papa rimski (st#i silvest=r= papa rimsk=&). Jedan od rijetkih dobro očuvanih likova u Papraći. Na glavi je zelenkasta mitra sa oker porubom dolje, ukrašenim biserom, polistavrionom svijetle boje sa smeđim sjenkama i drapiranjem, epitrahilj oker boje, ukrašen redovima bisera, tamnosmeđa šahovska polja na polistavrionu; jedini sveti otac u povorci arhijereja koji nema nabedrenik. Figura je sačuvana djelimično do koljena. U ruci svitak sa tekstom: teb+ pr+dlag-aem= `ivot= na{= vs= i nade`d' vldko ulkol-bue.
3. Sv. Kiril Aleksandrijski (...pil= ale... sk=&). Gologlav starac, glave podignute diskretno prema gore, jako oštećena fizionomija, polistavrion svijetao sa stilizovanim kvadratnim krstoobraznim ukrasom smeđe boje. Epitrahilj žut. Nabedrenik crven.
4. Sv. Jovan Zlatousti (st=& &%ann= zlatoust=&). Starac sa kratkom bradom i proćelavim tjemenom, boje sa lica, kao i kod ostalih likova, uništene. Ogrtač bijeli, ukrašen crnim krstićima, epitrahilj crven, ukrašen biserom kao i nabedrenik. Ruke slikane oker-zelenom bojom. Inkarnat šake je oker sa sivozelenim podslikavanjem i smeđim crtežom. Na svitku tekst: _ko podoba-tti vcaka slava u=ct= i poklan...
5. Agnec na časnoj trpezi sa heruvimom (heruvim=). Časna trpeza je odozgo prekrivena zelenom, a dolje crvenom draperijom, oivičenom okerastom bordurom ukrašenom biserom i dvostepenim proširenjima na uglovima u sredini. Desno je jevanđelje čije korice su oker boje, u sredini putir oker boje sa crvenom plaštanicom, a lijevo patena, takođe oker boje, na kojoj je tijelo malog nagog Hrista pokriveno crvenom draperijom. Iza časne trpeze je smeđe okerasti heruvim sa šest krila i instrumentima Hristovih muka u rukama. Pozadina je dolje svijetlosiva, a gore tamnoplava.
6. Sv. Vasilije Veliki (ct=&... sil- veliki). Odjeven je u odeždu identičnu odeždi Kirila Aleksandrijskog. Jako oštećena figura. Čitljivo samo nekoliko slova na svitku:...-kolapo.. d`... tv-..
7. Sv. Grigorije (.....pigor-). Odjeven je u zelenkastu i okerastu odeždu ukrašenu smeđe-bijelim šah-poljima. Čitljiv samo dio teksta na oštećenom svitku: (nikto`e... coii= %tc.. h..p=t=sk... i pohot..). Od osmog arhijereja je sačuvan samo mali dio svitka u rukama. Na sjevernoj strani apsidalne konhe bilo je pet, a na južnoj šest figura svetih otaca – vidljivo je bolje samo pet. Sve figure slikane su samo na tamnoplavoj pozadini koja je dolje bila malo svjetlija.
8. Figura anđela. Veoma oštećena.
9. Veoma oštećena površina niše centralnog prozora ukrašena raznobojnim geometrijskim ornamentom.
10. Traka stilizovane palmete. Desetolisna stilizovana grana na tamnoj pozadini. Pozadina unutar svake palmete je naizmjenično tamnozelena, tamnocrvena, tamnooker i ljubičasta, a lišće palmete je uvijek bijelo sa tačkama u sredini, uvijek drugačije obojenim. Traka se obmotavala kroz cijeli naos, te se još uvijek primjećuje u južnoj pjevnici i na zapadnom zidu, ispod Uspenja.
11. Pričešće apostola. Sačuvana su samo stopala apostola u povorci.
12. Sv. Simeon apostol (ct{i s&m%..) Jako oštećena figura svetitelja sa tonzurom na tjemenu, zelena haljina sa oker okovratnikom; desnu ruku drži na grudima, u lijevoj kodeks, pozadina je dvobojna – dolje svjetlija, gore tamnija.
13. Sv. Teoktist (st=& de%.. &st=). Veoma oštećena figura svetitelja. Starac sa bradom srednje dužine. Svjetlija sveštenička odežda je ukrašena smeđe-bijelim šah-poljima, omofor je sada oker. U lijevoj ruci drži kodeks, desna mu je podignuta.
14. Sv. Parmen, apostol (st=& parmen=). Figura svetitelja je sačuvana samo u poprsju, a ostalo se jedva nazire. Desna ruka je podignuta, a u lijevoj drži jevanđelje crvenog poveza. Oker haljina, ogrtač ljubičast, okovratnik žut, drapiranje izvedeno širokim smeđim linijama.
15. Sv. Jakov (st=& -kov=). Vidljivo samo poprsje. Sjedokos starac sa smeđom bradom. Na inkarnatu preovladavaju crveni tonovi – posljedica požara. Oreol zbog istog razloga crven. Svjetliji polistavrion je ukrašen smeđim krstićima, drapiranje je izvedeno svijetlosmeđim potezima široke četke. Svetac na grudima drži crvenkasti kodeks.

Južna pjevnica

1. Nepoznati sveti ratnik. Lik mlađeg čovjeka pod oklopom i sedefastim štitom na leđima, prikazan je u položaju navlačenja strijele. Ljevak. Ciklama plašt, plavi pancir, oker haljina, štit siv. Donji dijelovi uništeni. Pozadina: gore tamnoplava, dolje svjetlija.
2. Nepoznati sveti ratnik. Vidljiv samo dio teško oštećenog torza. Na tamnozelenoj košulji se nazire okerast pancir sa tamnim perima na ramenima. U desnoj ruci uspravljen mač.
3. Sv. Dimitrije (st=& dimitrie). Lik mlađeg čovjeka sa dvostrukim bijelim vijencem u vidu dijademe na glavi. U desnoj ruci buzdovan, a u lijevoj koplje. Haljina crvena, plašt zelenkast. Na lijevom ramenu štit. Jako oštećena figura.
4. Sv. Nestor (st=& nestor=). Lik mlađeg čovjeka. Predstavljen u profilu kako zagleda vrh strelice. Na grudima oker šrafiran pancir. Ispod njega zelenkasta dolama. Na leđima opušteni crveni ogrtač i okrugli sivomaslinasti štit.
5. Nepoznati sveti stolpnik. Poprsje starca na crvenom kapitelu stuba. Ogrtač ljubičast, haljina plava. Ivični profil uz desni rub južne pjevnice.
6. Nepoznati sveti stolpnik (... stl=pnik=). Zelenkasti stub sa crvenim kapitelom. Plašt sivomaslinast, drapiran otvorenosmeđom bojom, haljina plava. Desna ruka na grudima. Oštećen. Ivični profil uz desnu ivicu južne pjevnice.
7. Hristos pred Pilatom. Iznad ratnika u južnoj pjevnici. Sačuvani samo fragmenti iz kojih može da se sagleda sljedeće: dva vojnika pod plavičastim šljemovima, zelenim i crvenim haljinama, pod crvenim pancirima u lijevom uglu privode Hrista od čijeg lika se sačuvao samo dio oreola i kosa. Na sredini je vojnik koji vadi mač iz korica. Odjeven je u plavu, oker i crvenu odjeću. U desnom dijelu slike je Pilat odjeven u crvenu i plavu odjeću na oker obojenom prestolju. Iza njega se vide ostaci figure. U gornjem dijelu slike je vidljiv vrh crvene zgrade sa plavim krovom i crvenom razapetom draperijom, zatim, crvena niska palma sa mesnatim listovima.
8. Hristos pred Irodom. Iznad ratnika u južnoj pjevnici. Sačuvano samo nekoliko nejasnih fragmenata koji dozvoljavaju da se nasluti sadržaj kompozicije.
9. Nepoznata kompozicija (Odricanje Petrovo ili Ulazak u Jerusalim). Ispred plavog arhitektonskog panoa sa kulom pokrivenom crvenim crijepom sa desne strane je naslikana grupa apostola u raznobojnim haljinama. Apostoli koračaju prema desnoj strani, odnosno prema figuri u centru kompozicije, koja je okružena dječacima.
10. Ponovo se pojavljuje figura u okerastom ogrtaču koja ispred apostola prilazi Hristu u sredini slike. Vide se fragmenti gotovo uništenih figura vojnika. Desno od Hrista vide se samo stopala figura. Vjerovatno se radi o sceni koja prikazuje Hristove muke ili Izdajstvo Judino.
11. Anđeoski sabor – iznad južnih vrata. Sačuvani su samo ostaci veoma sitnih dimenzija.
12. Trodijelna cik-cak traka obojena zagašenim tonovima na tamnoplavoj podlozi – scena iznad južnih vrata.
13. Ornament na soklu. Ukrašene bijele pantljike na oker pozadini. Gornji trouglovi su plavi, a donji crveni. Iznad je smeđe-bijela šah kombinacija.
14. Uspenje Bogorodice. Ovo je najveći fragment kompozicije sačuvane u crkvi Manastira Papraća – sačuvana kompozicija ima oblik kvadrata čije dimenzije iznose približno 2,5 m. Odar Bogorodice, koja je odjevena u plave i crvene haljine, pokriven je gore zelenom tkaninom, a dolje je crvena čoha sa bisernim porubom. Jastuk je narandžast. Na oreolu stoji natpis: mp d'. Odar okružuje grupa apostola, arhijereja i anđela. Grupa apostola sa lijeve strane je uništena. Arhijereji sa otvorenim kodeksima odjeveni su u svijetle plaštove sa smeđim krstovima. Anđeli su predstavljeni tamnocrvenim i oker krilima, odjeveni u smeđe, tamnoplave, tamnozelene, tamnocrvene i tamnonarandžaste odežde. Ruke su im sklopljene na grudima ili ispružene prema Bogorodici. Apostol Pavle je odjeven u haljinu ciklama boje. Naslikan je u profilu sa diskretno ispruženom lijevom rukom, a desnu drži na grudima. Iza figura nazire se svijetlozelena arhitektura. Pred odrom je scena u kojoj su prikazani anđeo i Jevrejin Jefonije. Anđeo je predstavljen u pokretu prikazanom kroz lelujanje draperije koja izvanredno tačno prati tijelo. Krila su oker, plašt zelen, čakšire ljubičaste, čizme oker, a košulja crvena. Jevrejin Jefonije je prikazan u tamnooker kostimu. Naslikan je u padu. Sa strane odra su dva svijećnjaka.
15. Natpis. Polje za natpis slikar je dobio zaziđujući lunetu iznad vrata naos – priprata. Na lunetu je stavio nekoliko slojeva maltera i sedre. Gornji slojevi (pet do šest slojeva) oslikani su skicama – improvizacijama u sinopiji (crvenoj boji). Obično su to poprsje staraca ili geometrijske kombinacije. Otkriveno je poprsje jednog starca u monaškoj rizi. Na gornjem sloju maltera, na površini pravougaonika 132x62 cm, na svijetlozelenoj ili okerzelenoj podlozi, između redova širokih 3,5 cm, crvenim slovima između ugraviranih linija ispisan je natpis u otprilike 10 redova, od koga je sačuvano samo nekoliko slova na početku jednog reda oko sredine polja:...FANA PRV (Vjerovatno se radi o imenu zvorničkog episkopa Teofana, čije se ime javlja u dokumentima 1528. i 1532. godine). Dovratnici u vratima bili su ukrašeni krstovima sa kriptogramima. Na južnom dovratniku je sačuvan pod novijim malterom neuobičajen kriptogram: na svijetloj pantljici ispisana su dva slova: S C (Kajmaković, 1971, 327-329).

Dijelovi papraćkog ikonostasa

«Sačuvani fragmenti papraćkog ikonostasa sa predstavom Nedremanog oka i careva Davida i Solomona na nadverju, kao i desni dio arhitravnog Deizisa sa prorocima izdvajaju se među sačuvanim radovima srpskih zografa XVIII vijeka u Bosni i Hercegovini snagom svog umjetničkog izraza» (Rakić, 1998, 55). Navedeni fragmenti papraćkog ikonostasa su preneseni u Muzej eparhijskog dvora u Tuzli, a danas se nalaze u eparhijskom dvoru u Bijeljini.

Zbirci papraćkih ikona iz XIX vijeka pripadaju i prestone ikone Hrista Pantokratora i Bogorodice sa Hristom-djetetom, rađene uljem na platnu, rad Milije Markovića iz Beograda 1857. godine. Iz XIX vijeka je i ikona Svete trojice sa Bogorodicom, takođe rađena uljem na platnu. Tri «Jerusalima» većih dimenzija datiraju se u XVIII-XIX vijek.

1. NEDREMANO OKO SA ARHANĐELIMA I STAROZAVJETNIM CAREVIMA – DAVIDOM I SOLOMONOM

Autor: zograf Stanoje Popović iz Martinaca

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 66x153,2 cm

Opis:

Zograf, pop Stanoje Popović iz sela Martinaca, bio je među najboljim majstorima ranobaroknog zografskog slikarstva upravo pred njegovo izumiranje sredinom 18. vijeka, a u Bosni je radio ikonostas za monumentalnu crkvu Manastira Papraća, od koga su sačuvani samo fragmenti, kao i nekoliko ikona koje se nalaze u Sarajevu, Visokom i Blagaju kod Mostara(24). Stanojevo slikarstvo neposredno se nadovezuje na postvizantijsku tradiciju u ikonografiji. Osnove slikarskog zanata on je vjerovatno dobio kod slikara obučenog u solunskim slikarskim radionicama, tako da su barokni elementi koje zograf Stanoje koristi mnogo bliži solunskom nego rusko-ukrajinskom baroku, inače veoma popularnom u srpskom ikonopisu tog vremena. Iza sebe je ostavio opus u manastirima Šišatovac, Kuveždin, Vrdnik, Privina Glava, kao i u mnogim drugim crkvama u Sremu. Stvarao je u ornamentalno-dekorativnom, kasnijem maniru zografskog slikarstva. Njegov slikarski rukopis bio je potpuno izgrađen i zaokružen, doveden do crtačke preciznosti i pune kolorističke zrelosti.

Tema: Nedremano oko obično se postavljala na nadverje ikonostasa, iznad kompozicije Blagovijesti(25) a rjeđe se predstavlja Deizis(26). Složenije ikonografske teme, kao što je Nedremano oko, prodrle su u program ukrasa na oltarskim pregradama srpskih crkava ranog XIV vijeka uticajem srpskih teologa iz Hilandara i solunskih slikara koji su radili za kralja Milutina u Sv. Nikiti u Čučeru, gdje se ova tema nalazi na slikanom ukrasu stupca pregrade još prije 1316. godine (Rakić, 1998, 38). U Sremu, Banatu, Bačkoj i Ugarskoj, gdje je cvjetalo zografsko slikarstvo prvom polovinom XVIII vijeka, ova religiozno-simbolična tema bila je rado prihvaćena s obzirom na to da se upravo tada, pod uticajem ruske i ukrajinske barokne literature, na tom području razvijala moralizatorsko-didaktička crkvena i laička književnost. Ovaj često upotrebljavani motiv odražavao je opšte duhovno i umjetničko stanje srpske ranobarokne epohe, koja je prihvatila tu literarno-likovnu temu, obogaćenu znatno starijom simbolikom – vječito budne Hristove ljubavi.

Nadverje sa kompozicijom Nedremanog oka i starozavjetnim carevima Davidom i Solomonom sa strana, te desna ploča templona sa prorocima jedini su sačuvani dijelovi starog ikonostasa manastira Papraća(27).

U Galeriji Matice srpske u Novom Sadu čuva se nadverje sa Nedremanim okom iz crkve u Neštinu, koje je 1741. godine oslikao zograf Stanoje. Ono svojim ikonografskim i stilskim rješenjima pokazuje sve osobine papraćkog slikara. Obje ikone su smještene u uske plitko rezbarene pozlaćene ramove(28) istog spiralno-lisnatog ornamenta. Natpisi koji bilježe imena predstavljenih likova imaju identičan oblik slova. Kockasti pod enterijera, koji ide u dva smjera i sužava se u perspektivi, uz jednostavni crtež cvjetova u poljima koja nisu šrafirana, jedan je od karakterističnih elemenata za prepoznavanje slikarstva zografa Stanoja. Taj element on je pozajmio iz ruskih Biblija i to prema bakrorezima sa likovima jevanđelista. Arhanđeli koji uokviruju scenu papraćkog i neštinskog nadverja imaju vrlo specifičan položaj tijela – lebde u vazduhu kao da su poskočili na jednu nogu. Na papraćkom nadverju Stanoje je naslikao arhanđela Gavrila sa posudom u kojoj su instrumenti mučenja, što je ikonografska sloboda zografa(29). Nasuprot arhanđelu Gavrilu naslikao je arhanđela Mihajla sa peškirom u rukama. Pored njega stoji Bogorodica. Centralni dio nadverja zauzima predstava Hrista odjevenog u plavu košulju sa crvenim ogrtačem sa zlatnom bordurom. Jedna ruka mu je podvijena pod glavu, a druga slobodno položena uz tijelo. Desna noga mu je prebačena preko lijeve. Predstava Hrista je smještena u ovalni okerasti prostor oivičen crvenom linijom. Iza ovala je crvena draperija, a ispod predstava grada. U pravougaonom polju, pored arhanđela Mihajla, predstavljen je car David kao srednjovječni muškarac sijede brade i kose. Blago je okrenut u lijevu stranu – prema Hristu i arhanđelima. Na glavi ima krunu. Odjeven je u crveni ogrtač, ukrašen zlatnim poljima. U lijevoj ruci drži svitak sa natpisom (početno slovo je crvene boje, ostala slova su tamna), a desnom rukom pokazuje na njega. Nasuprot caru Davidu, u istom pravougaonom polju, predstavljen je car Solomon. Blago je okrenut u desnu stranu – prema Hristu i arhanđelima. Odjeven je u crveni ogrtač, ukrašen zlatnim poljima, i plavu haljinu. U desnoj ruci drži svitak papira sa natpisom (početno slovo je crvene boje, ostala slova su tamna), a lijevom rukom pokazuje na njega.

Dekorativne bordure tkanina, krupni floralni zlatotkani ornamenti, specifični inkarnati lica, oblici šaka i stopala, zlatni oreoli oivičeni crvenim i bijelim linijama, vrlo osobena i smjela koloristička harmonija u delikatnoj ravnoteži nekoliko osnovnih boja koje isključuju šarenilo otklanjaju sumnju da je u Papraći radio pop Stanoje, jedan od najboljih slikara zografskog ikonopisa Karlovačke mitropolije (Rakić, 1998, 149-151).

2. PROROCI ARON, JAKOV, JEZEKILJ, AVAKUM I ZAHARIJA – DIO TEMPLONA

Autor: zograf Stanoje Popović iz Martinaca

Vrijeme nastanka: XVIII vijek

Tehnika: tempera na dasci

Dimenzije: 161x44,5 cm

Opis:

Na jedinom sačuvanom dijelu templona ikonostasa predstavljeno je pet proroka iz Deizisne kompozicije, tijela okrenutih prema nestaloj središnjoj sceni Deizisa. Prorok Aron je u odijelu starozavjetnog sveštenika sa procvalim žezlom u rukama, Jakov sa nebeskim ljestvama, Jezekilj sa dvostrukim dverima, Aron sa grmom, a Zaharije sa razvijenim svitkom.

Najbližu paralelu ova ploča ima sa trodijelnom Deizisnom kompozicijom sa apostolima, templonom ikonostasa iz Banoštora, sada u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu. Apostoli iz Banoštora su, takođe, u pozlaćenom plitko rezbarenom ramu od stubića prekinutih rozetama i arkada sa motivom tordirane trake i palmove grančice, kao i papraćki proroci. Zograf Stanoje je apostole dao u cijeloj figuri, koja je kod proroka prekinuta kod koljena, odnosno na mjestu gdje kod apostola počinje kasetirani pod. Pozadina je ista na oba ikonostasa, u gornjem dijelu plava, a u donjem mramorisana. Slikarski postupak je isti, a golobradi likovi apostola Tome i Filipa veoma liče na golobrade proroke Avakuma i Zahariju, kao što i figure susjednih staraca dugih brada među apostolima i prorocima imaju isti izraz lica (apostol Vartolomej i proroci Aron i Jakov) (Rakić, 1998, 151).

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH iz Sarajeva broj 751/52 od 9.10.1952. godine dobro je bilo stavljeno pod zaštitu države, a na osnovu Rješenja Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH iz Sarajeva broj 02-783-3 od 18.4.1962. godine je bilo upisano u Registar nepokretnih spomenika kulture.

Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine Manastir Papraća kod Šekovića je bio evidentiran kao kulturno-istorijsko dobro i svrstan u I (prvu) kategoriju.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Prilikom ispitivanja i konzervacionih radova tokom 1968. godine na ostacima fresaka u crkvi Manastira Papraća konstatovano je da je cjelokupna površina naosa bila pokrivena freskama. Mnoštvo fragmenata fresaka je otkriveno ispod maltera na gotovo cijeloj površini južnog zida, posebno u južnoj pjevnici. Na sjevernom zidu je sačuvano znatno manje fresaka. Najveće površine su sačuvane u apsidalnoj konhi. Pretpostavlja se da su nekada bili oslikani i prostori đakonikona, protozeisa i kupole. Spoljni i unutrašnji narteks vjerovatno nisu bili oslikani.

Na osnovu sačuvanih fresaka stiče se utisak da su one sačuvane samo u nižim zonama, i to:

1. na soklu,
2. u prvoj zoni sa stojećim figurama,
3. na donjim dijelovima druge zone sa kompozicijama.

Pretpostavlja se da je ovakva koncentracija sačuvanih fresaka rezultat teškog stanja crkve u višim zonama, a možda i njenog rušenja.

Otkriveni fragmenti fresaka su se nalazili ispod dva raznovremena sloja maltera. Prije pokrivanja malterom zidari su freske natukli čekićima i poprskali krečnim rastvorom. Jedino figure svetih otaca u apsidalnoj konhi nisu bile izložene ovom razaranju. Požari zbog kojih je oker na oreolima svetitelja u nišama apsidalne konhe pretvoren u crvenu boju, zatim, čađenje, vlaženje i namjerne grebotine doveli su ovaj nekad visokokvalitetan i bogat ansambl fresaka u izuzetno teško stanje (Kajmaković, 1971, 167-168).          

Nema raspoloživih podataka sa detaljima (obim, vrsta, materijali, metodologija i tehnike i sl.) o sanacionim radovima, konzervatorsko-restauratorskim radovima na crkvi.

Istoričari su zabilježili oskudne faktografske podatke vezane za ove radove:

• Veći radovi na popravci crkve izvođeni su 1861.
• 1892. obnovljen je pod u naosu i unutrašnjoj priprati
• 1905. se gradi zgrada novog konaka, a 1907. godine zgrada nove škole
• 1901-1923. vrše se radovi na popravci crkve, popravlja se krov, postavljaju podne kamene ploče u egzonarteksu
• 1923-1941. dovršava se ograđivanje manastirskog kompleksa kamenim zidom, nabavlja novo zvono i podiže manastirska zvonara
• 1954. popravlja se jedan dio konaka
• 1973-1975. ponovo je preuređen manastirski konak, crkva je pokrivena bakrom, opravljena je manastirska crkva, kupljen je novi ikonostas, a kamena ograda oko manastira je dovedena u ispravno stanje
• 6. oktobra 1985. godine je osveštena zgrada novog manastirskog konaka, kao i obnovljena zgrada starog konaka, a dograđen je i drveni ulazni trijem.

Upoređujući postojeće stanje objekta sa fotografijama publikovanim u knjizi Marice Šuput „Srpska arhitektura u doba turske vlasti: 1459-1690.“, objavljenoj 1984. godine, kao i sa opisima koji se odnose na islamski uticaj na arhitektonsku plastiku potkrovnog kamenog vijenca bočnih konhi, možemo da zaključimo da su prilikom obijanja maltera spoljne fasade crkve uništeni i oblici prelomljenih lukova, tzv. kilborgena na arkadnom frizu urađenom od maltera-sadašnje arkade imaju pravilni polukružni oblik. Takođe su neki prozori na bočnim apsidama imali motiv kilborgena(30), kog danas na crkvi nema. S obzirom na navedene hronološke odrednice, najvjerovatnije je da su ove intervencije urađene 1985. godine.

5. Sadašnje stanje dobra

Manastirski kompleks se nalazi u dobrom stanju i dobro je održavan.

6. Specifični rizici       

Za objekat crkve može da se konstatuje da su zidovi ugroženi djelovanjem kapilarne vlage. Činjenica da je crkva sagrađena na svega nekoliko metara udaljenosti od rječice Papraća dodatno usložnjava navedeni problem.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

(dobra nastala od praistorije do kraja XX vijeka)

B. Istorijska vrijednost

(veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)

C. Umjetnička i estetska vrijednost

i.           Kvalitet obrade,

ii.          Kvalitet materijala,

iii.         Proporcije,

iv.          Kompozicija,

v.          Vrijednost detalja,

vi.          Vrijednost konstrukcije.

D. Čitljivost

(dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.           Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima,

ii.          Svjedočanstvo o istorijskim mijenama,

iii.         Djelo značajnog umjetnika ili graditelja,

iv.          Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

v.          Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.

E. Simbolička vrijednost

i.           Ontološka vrijednost,

ii.          Sakralna vrijednost,

iii.         Tradicionalna vrijednost,

iv.          Vezanost za rituale ili obrede,

v.          Značaj za identitet grupe ljudi.

F. Ambijentalna vrijednost

i.           Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,

ii.          Značenje u strukturi i slici grada,

iii.         Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.

G. Izvornost

i.           Oblik i dizajn,

ii.          Materijal i sadržina,

iii.         Namjena i upotreba,

iv.          Tradicija i tehnike,

v.          Položaj i smještaj u prostoru,

vi.          Duh i osjećanja,

vii.         Drugi unutrašnji i spoljni činioci.

I. Cjelovitost

(cjeline, područja, zbirke)

i.           Fizička cjelovitost (kompaktnost),

ii.          Homogenost,

iii.         Zaokruženost (kompletnost),

iv.          Nenarušenost stanja.

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana,

-          posjedovni list,

-          foto-dokumentacija (sve starije fotografije su preuzete iz knjiga navedenih u popisu korišćene literature; fotografije sadašnjeg stanja su 18. maja 2005. godine u Papraći napravili Slobodanka Lalić i Emir Softić),

-          grafički prilozi (svi crteži su preuzeti iz knjiga navedenih u popisu korišćene literature).

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske cjeline – Manastira Papraća u Papraći kod Šekovića zajedno sa pokretnim nasljeđem nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:

1938.    Mazalić, Đoko, Kratak izvještaj o ispitivanju starina manastira Ozrena, Tamne, Papraće i Lomnice (sa 4 plana i nacrtom u tekstu), GZM Kraljevine Jugoslavije, Sarajevo, god. L – 1938.

1950.    Petković, dr Vladimir R., Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Srpska akademija nauka; Posebna izdanja, knjiga CLVII, Odeljenje društvenih nauka, nova serija, knjiga 4, str. 241-242, 448, Beograd.

1950.    Filipović, Milenko, Mazalić, Đoko, Manastir Papraća u Bosni, Spomenik, SAN, XCIX, Beograd, 1950, 96-114.

1955.    Radojčić, Svetozar, Majstori starog srpskog slikarstva, SANU, Beograd, 1955.

1960.    Čubrilović, Vaso, Srpska pravoslavna crkva pod Turcima od XV do XIX veka, Zbornik Filozofskog fakulteta br. V-1, Beograd, 1960.

1971.    Bešlagić, Šefik, Stećci, kataloško-topografski pregled, Biblioteka «Kulturno naslijeđe», Sarajevo.

1971.    Kajmaković, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini. Sarajevo

1973.    Kajmaković, Zdravko, Oko problema datacije pravoslavnih manastira u sjeveroistočnoj Bosni sa posebnim osvrtom na Papraću, «Naše starine» XIII, 149-170, Sarajevo, 1973.

1978.    Vasić, P., Zograf Stanoje i njegovo delo, Zbornik za likovne umetnosti broj 14, Novi Sad, 1978, 325-337.

1980.    Šelmić, L., Novi podaci o zografu Stanoju Popoviću, Rad vojvođanskih muzeja broj 26, Novi Sad, 1980, 175-183.

1984.    Šuput, Marica, Srpska arhitektura u doba turske vlasti: 1459-1690, Beograd, SANU.

1991.    Šuput, Marica, Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva XVI – XVII vek, Beograd, Filozofski fakultet, Institut za istoriju umetnosti: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Novi Sad: Matica srpska, Priština: Institut za proučavanje kulture Srba, Crnogoraca, Hrvata i Muslimana, 1991.

2002.    Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Banja Luka.

2005.    Naši hramovi, Manastir Papraća, Preobraženje, list za misiju arhijerejskog namjesništva tuzlanskog, Tuzla.

(1) “O imenu Papraće nema ništa naročito da se kaže. Naše stare crkve i manastiri nose obično imena po brdima ili rekama. Ovde je slučaj da je crkva, odnosno manastir prozvan po rečici kraj koje je podignut. Pridevski oblik tog imena najbolji je dokaz tome, je on pokazuje da nedostaje drugi deo, imenica, u tom imenu. Ta imenica je bila voda ili reka, dakle, Papratja Rijeka, Papratja voda, a odatle samo Papraća. Ime je postalo od papradi, koje i danas ima zaista u velikom obilju oko vrela iznad crkve” (Filipović, Milenko, Mazalić, Đoko, Manastir Papraća u Bosni, Spomenik, SAN, XCIX, Beograd, 1950, 97).

(2) Odnosno, na oko 9 km vazdušne udaljenosti, sjeveroistočno od Šekovića.

(3) D. Sergejevski: Numizmatičke beleške, GZM, 1932.

(4) Veze manastira sa Rusijom će se nastaviti tokom 16. i 17. vijeka.

(5) Kajmaković, Zdravko, Oko problema datacije pravoslavnih manastira u sjeveroistočnoj Bosni sa posebnim osvrtom na Papraću, Naše starine XIII, 149-170, Sarajevo, 1973, str. 164 (preuzeto iz Handžić, dr. Adem: Etničke promjene u sjeveroistočnoj Bosni i Posavini u XV i XVI v., Jugoslovenski istorijski časopis, 4, Beograd, 1969, 31-37; Handžić, dr. Adem: O islamizaciji u sjeveroistočnoj Bosni, Prilozi za orijentalnu filologiju, Sarajevo, 1970, 1-45).

(6) Filipović, Milenko, Mazalić, Đoko, Manastir Papraća u Bosni, Spomenik, SAN, XCIX, Beograd, 1950, 99 (preuzeto iz Spomenika Srpske kraljevske akademije, XXXIX, 38).

(7) (Filipović, Milenko, Mazalić, Đoko: 1950, 100-103; izvor podataka-Đerić, Vasilije: Dvanaest pisama ruskih vladalaca, Starinar, 1909.)

(8) Bio na čelu manastira u periodu 1894-1901.

(9) Pravac toka rječice Papraća je približno paralelan pravcu podužne osovine manastirske crkve.

(10)Podaci o ovim grobovima su preuzeti iz rada: Filipović, Milenko, Mazalić, Đoko, Manastir Papraća u Bosni, Spomenik, SAN, XCIX, Beograd, 1950, 113.

(11) (Filipović, Milenko, Mazalić, Đoko, Manastir Papraća u Bosni, Spomenik, SAN, XCIX, Beograd, 1950, 98.)

(12) Mjereno na vanjskoj fasadi.

(13) Izmjereno kompasom na terenu.

(14) Mjereno unutar crkve od poda do tjemena polukupole apside.

(15) Mazalić, Đoko, Kratak izvještaj o ispitivanju starina manastira Ozrena, Tamne, Papraće i Lomnice (sa 4 plana i nacrtom u tekstu), GZM Kraljevine Jugoslavije, Sarajevo, god. L – 1938, str. 103.

(16) Upravo je predstava glave sv. Silvestra najsačuvaniji i najvredniji ostatak papraćkih fresaka.

(17) Merkurije je predstavljen, slično kao u Papraći, u crkvi u Kučevištu, na fresci iz 1500. godine. Ovakvom stavu ratnika koji kontroliše liniju strelice Bojana Radojković našla je paralelu na minijaturi jednog persijskog rukopisa. Međutim, stavovi i radnje se ne poklapaju u dovoljnoj mjeri. Isti stav vidi se kod jednog ratnika naslikanog u južnoj pjevnici crkve Manastira Orahovice (Kajmaković, 1971, 169).

(18) Ime zvorničkog episkopa Teofana u istorijskim dokumentima vezuje se za aferu oko pobune smederevskog mitropolita Pavla protiv ohridskog arhiepiskopa Prohora, koji je gašenjem Patrijaršije u Peći, pokušao da dovede pod svoju jurisdikciju sve krajeve koji su do 1459. godine bili pod jurisdikcijom autokefalne Srpske patrijaršije. Smederevskom mitropolitu Pavlu priključio se zvornički episkop Teofan, pa su oba na ohridskim saborima iz 1528, 1529. i 1532. godine bili kao otpadnici osuđeni a, zatim, 1532. godine odlučeni iz crkve. Ime Teofana se pominje u aktima Ohridske arhiepiskopije 1541. godine, kada je arhiepiskop Prohor svojom presudom lišio činova sve sveštenike i episkope koje je smederevski mitropolit Pavle proizveo, pa među njima i episkopa Teofana. Teofan je najvjerovatnije naslijedio mitropolita Pavla nakon njegove smrti, i to na tronu srpskog arhiepiskopa kako su ga predstavljali njegovi sveštenici. To se zaključuje na osnovu sopoćanskog pomenika u kom je odmah nakon arhiepiskopa Pavla upisano ime arhiepiskopa Teofana. Milenko Filipović je prilikom istraživanja Zvorničke arhiepiskopije izveo zaključak da je episkop Teofan bio «izrazito snažna i originalna ličnost iz naše istorije, te da je bio cijenjen i uticajan» (Kajmaković, 1973, 166).

(19) Zvornička eparhija je, svakako, postojala prije prve polovine XVI vijeka, tačnije prije 1532. godine, kada je zvornički mitropolit Teofan anatemisan zajedno sa smederevskim mitropolitom Pavlom. Poslije obnove Pećke patrijaršije 1557. godine pominju se zvornički mitropoliti Pavle i Teodosije, koji su stolovali u manastiru Patkovici pod planinom Cerom. U XVIII i početkom IX vijeka Zvornička episkopija je bila spojena sa Valjevskom i Ariljsko-gradačko-užičkom eparhijom, ali joj je sjedište premješteno u Tuzlu.

(20) Tokovi srpskog slikarstva u osmanskom periodu nisu za izvorište imali moravsko slikarstvo, već živopis sa početka XIV vijeka (S. Radojčić, 1955, 77).

(21) Sv. Nestor u toj crkvi je naslikan sa identičnim pokretom, na istom mjestu – na zapadnoj ivici južne pjevnice.

(22) Pećki slikari u prvim godinama nakon obnavljanja Pećke patrijaršije mogli su da rade samo na restauraciji starih kompozicija fresaka. Koliko se do sada zna, oni jedino u Papraći i donekle u Crkvi sv. Nikole u manastiru Banji kod Priboja imaju mogućnost da u potpunosti oslikavaju iznova jednu veću crkvu, bez ikakve obaveze da se prilagode starijim majstorima (Kajmaković, 1971, 1975).

(23) Dvije anđeoske glave koje se danas vide sa lijeve strane u kompoziciji Uspenja u Papraći neodoljivo podsjećaju kako formom, tako i slikarskom obradom, posebno zelenkastomaslinastim inkarnatom, na anđele naslikane na Longinovoj prijestolnoj ikoni Bogorodice iz Lomnice. Otud možda i Longinov kontakt sa Lomnicom, koja je svega 15-ak kilometara udaljena od Papraće (Kajmaković, 1971, 174).

(24) Stanoje Popović izradio je ikonu svetog Georgija kefaloforosa (koji je prikazan kako drži svoju odrubljenu glavu) sa scenama iz žitija, koja se nalazila u zbirci Crkve svetog Vasilija Ostroškog u Blagaju, a njegov rad su i ikone Bogorodice sa Hristom i arhanđelima iz Stare crkve u Sarajevu, te ikona Deizisa sa arhanđelima iz Crkve svetog Prokopija u Visokom (Rakić, 1998, 26-27, 149,150).

(25) Nedremano oko se sreće iznad kompozicije Blagovijesti na Longinovom ikonostasnom nadverju u Lomnici, Radulovom na fragmentu iz riznice Stare crkve u Sarajevu, Tujkovićevom iznad đakonikona Stare crkve u Sarajevu (Rakić, 1998, 38).

(26) Tujkovićevo nadverje na centralnom nadverju Stare crkve u Sarajevu (Rakić, 1998, 38).

(27) Od sredine XVIII vijeka u Karlovačkoj mitropoliji su rušene stare, skromnije, a podizane nove barokne crkve. U njih su stavljani raskošni ikonostasi sa slikama prvih školovanih srpskih baroknih slikara, čija se snaga i neposrednost umjetničkog izraza često nisu mogle ni porediti sa demontiranim zografskim ikonostasima (Rakić, 1998, 150).

(28) Malobrojni sačuvani ikonostasni fragmenti iz XVIII vijeka pokazuju skromni duborez kome se više ne poklanja velika, ili gotovo nikakva pažnja. Uobičajeno je za to vrijeme da se koristi jednostavna, plitka duborezna ornamentika (Rakić, 1998, 54).

(29) Na neštinskom nadverju držao se uobičajene ikonografije i na tom mjestu naslikao arhanđela Mihajla (Rakić, 1998, 150).

(30) Filipović, Milenko, Mazalić, Đoko, Manastir Papraća u Bosni, Spomenik, SAN, XCIX, Beograd, 1950, str. 109, str. 104-slika 3a.