Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 35/06.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 27. juna do 2. jula  2005. godine donijela je

O D L U K U

I

Arheološko područje–ostaci naselja iz praistorijskog perioda, nekropola sa stećcima i ostaci crkve iz srednjovjekovnog perioda Kličanj u Krajkovićima kod Trebinja proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine ostaci praistorijskog naselja, ostaci crkve, nekropola sa osamdeset stećaka i pokretno nasljeđe pronađeno na arheološkom području koje se nalazi u Zavičajnom muzeju Trebinje a koje je popisano u inventarnim knjigama nalaza Muzeja.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 728, upisan u zk. uložak broj 499, k.o. Kurtovići, Opština Trebinje, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Republike Srpske” broj 9/02).

II

            Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.         

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuju se sljedeće mjere zaštite koje se primjenjuju na prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke:

-     dozvoljeni su istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na tekućem održavanju i radovi čiji je cilj prezentacija spomenika uz odobrenje ministarstva Republike Srpske nadležnog za prostorno uređenje i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske;

-     prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a može da se koristi u edukativne i kulturne svrhe;

-     nije dozvoljeno novo sahranjivanje u blizini stećaka, na udaljenosti manjoj od 5 m;

-     nije dozvoljeno izmještanje, niti pomjeranje stećaka;

-     nije dozvoljeno odlaganje otpada.

            Vlada Republike Srpske dužna je da posebno obezbijedi sprovođenje  sljedećih mjera:

-     uređenje i čišćenje područja od samoniklog rastinja;

-     obezbjeđenje pristupa području, uređenje prilaznog puta i staza do svih  dijelova područja;

-     sanaciju napuklih i prelomljenih spomenika;

-     sistematsko istraživanje ostataka iz praistorijskog perioda;

-     konzervaciju na pronađenim ostacima;

-     izradu i sprovođenje programa prezentacije nacionalnog spomenika.

IV

            Iznošenje pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2 ove odluke (u daljnjem tekstu: pokretno nasljeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.

            Izuzetno od odredbe stava 1 ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

            Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno nasljeđe ili nacionalni spomenik.

            U svom rješenju o odobrenju privremenog iznošenja pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine Komisija utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može da izvede, rok za vraćanje u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženje pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova, te o tome obavještava Vladu Republike Srpske, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

V

            Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

VI

            Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik  ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VII

            Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje u Republici Srpskoj, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske i  opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II -VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

            Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 773.

X

            Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH». 

            Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 05.1-2-167/05-2

28. juna 2005. godine

Istanbul

Predsjedavajuća Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za  navedeno dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju nekropole sa stećcima Krajkovići-Kličanj na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 141.

            U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji je prethodio donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem sopstveniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvod),
• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru itd.,
• istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru 

Lokacija

Kličanj je blago uzvišenje u neposrednoj blizini sela Krajkovići, 20 km jugozapadno od Trebinja. Na istočnoj padini, uz savremeno pravoslavno groblje, nalazi se arheološko područje. Smješteno je na vanredno pogodnom i dominantnom mjestu, nedaleko od izvora vode Brestice, što je od davnina predstavljalo važne preduslove za nastanak i kontinuitet naselja.

Istorijski podaci

            Arheološka istraživanja su potvrdila postojanje praistorijskog naselja gradinskog tipa na lokalitetu Kličanj. Jugoistočno od Kličnja, na uzvišenju Gradina,  nalazi se praistorijsko utvrđenje sa vidljivim ostacima debelog suvozidnog bedema i keramike.

Krajkovići su pripadali srednjovjekovnoj župi Popovo. Popovska župa je bila konstitutivni dio Huma sve do početka 13. vijeka, kada je došlo do njegovog raspada. Popovo, zajedno sa Primorjem i Žabom, ostaje u neposrednom posjedu kneza Andrije i njegovih potomaka (Bogdana, Tvrtka, Bogdana, Tvrtka, Nikole). Andrijići gube Primorje, koje dospijeva u posjed Dubrovnika, ali kao baruni bosanskog kraljevstva i dalje zadržavaju žapsku i popovsku župu sve do propasti bosanske države. Nikolići Andrijići su bili trajni feudalni gospodari Popova tokom cijela tri vijeka. Vlast Nikolića nije stalno imala jednak status. Nekada su bili neposredni vazali bosanskog kralja, ali češće su bili vazali Sankovića i Kosača.

Od treće decenije 14. vijeka do konačne propasti Sankovića (1404. godine) vlast Nikolića u Popovu se gotovo i ne osjeća. Humski mogoriš se isplaćuje Đedićima, Sankovićima i bosanskom kralju. Popovski župani toga doba (Čihorići-Drugovići) bili su vazali Sankovića.

U 15. vijeku Nikolići, nakon dugotrajnog otpora, postaju vazali Kosača, ali njihova stvarna vlast i pravo na humski mogoriš i dalje traje (P. Anđelić, 1983,75-77).

            Crkva i nekropola sa stećcima Kličanj mogu okvirno da se datiraju u drugu polovinu 14. vijeka, 15. vijeka i početak 16. vijeka.

2. Opis dobra

Arheološko područje obuhvata ostatke iz praistorijskog perioda i srednjovjekovnu crkvu sa nekropolom sa stećcima.

            Praistorijski period. Arheološkim iskopavanjima je utvrđeno postojanje praistorijskog gradinskog naselja u istočnom dijelu arheološkog područja. Pronađeno je malo fragmenata keramike, kućnog lijepa i kulturni sloj debljine 20 cm iz bronzanog ili gvozdenog doba. Većina fragmenata na ovom lokalitetu pripada dobro pečenim velikim posudama grube fakture i lošije izrade. Uglavnom su svijetlocrvene boje sa izvjesnim glačanjem sa spoljne i unutrašnje strane. Na većem broju primjeraka vidi se rad od slabije gline sa primjesom krupnijeg pijeska. Osim grubljih, pronađene su i manje količine finijih fragmenata  (Đ. Odavić, 1976, 9 -11).

Srednjovjekovni period. U sjevernom dijelu savremenog pravoslavnog groblja, ograđenog kamenom ogradom, nalaze se ostaci crkve i nekropola sa stećcima. Sačuvana visina zidova crkve iznosi 0,80 m. Unutrašnje dimenzije iznose 4,00 x 2,65 m. Vrata, široka 0, 70 m, nalazila su se na zapadnoj strani.  Zidana je od neklesanog kamena, bez maltera. Nije imala apsidu. U unutrašnjosti crkve, u jugoistočnom uglu, na udaljenosti 15 cm od istočnog zida, prilikom iskopavanja je pronađen kameni stub (0,70 x 0, 40 x 0,25 m) sa oborenom časnom trpezom. Vjerovatno je u suprotnom uglu postojao još jedan takav stub, te je časna trpeza (dimenzija 0,75 x 0,40 x 0,25 m) stajala naslonjena na istočni zid crkve i dva stuba  (Lj. Sparavalo, 1979, 123).

Oko crkve se prostire nekropola od osamdeset stećaka, od čega je pedeset ploča i trideset sanduka. Obrada je različita, a veći broj primjeraka je dobro obrađen.  Orijentisani su prema pravcu zapad-istok i svrstani u nizove.  Pet primjeraka je ukrašeno.

Stećak br.1 je ukrašena ploča, vrlo velika (240 x145 x 25 cm), nalazi se pred ulazom u crkvu.  Početkom 20. vijeka pod pločom  je ustanovljena grobnica sa osam skeleta(1). Na vodoravnoj strani su prikazani mač (dug 130 cm) i buzdovan (dug 67 cm).

Stećak br. 2 je visoki sanduk (185 x 150 x 80 cm), pomjeren i naslonjen na stećak na sjevernoj strani. Na zapadnom uglu je oštećen i napuknut. Ukrašen je sa tri strane. Preko uspravnih strana pruža se friz od plastične povijene linije sa trolistovima. Na zapadnoj čeonoj strani je stilizovan krst. Krakovi krsta su predstavljeni kao trostruke vrpce od kojih je srednja tordirana. Krakovi se završavaju u formi ljiljana izuzev donjeg koji se proširuje "u postolje".

Na istočnoj čeonoj strani, uokviren vrpcom u vidu uvijenog užeta, nalazi se prikaz pravougaonog štita sa mačem. Na južnoj strani u istom okviru prikazane su scena kola i lova. Kolo je žensko: osam žena u dugim haljinama drži se za ruke i igra u kolu. Prva žena se podbočila desnom, a posljednja lijevom rukom. Ispod kola je prikazan lov. Lovac na konju sa ispruženom desnom rukom drži položeno koplje. Lijeva ruka mu je spuštena prema dršci mača. Ispred njega bježe srna i jelen prema pješaku koji ih čeka sa lukom i strijelom u lijevoj ruci. Konjanik i pješak imaju šiljate kape.

Stećak br. 3 je sanduk (205 x 125 x 35 cm) koji se nalazi u jugozapadnom dijelu nekropole. Na vodoravnoj strani, u sva četiri ugla, uklesan je po jedan mali krug i u njemu krst.

Stećak br. 4 je sanduk (223 x 97 x 35 cm) koji se nalazi nekoliko metara sjeverno od crkve.  Na vodoravnoj strani stećka, u borduri od uvijenog užeta, reljefno je isklesan kružni vijenac, takođe u vidu uvijenog užeta. Na mjestu gdje se vijenac prekida je ispupčenje na kome je prikazan ravnokraki krst. Unutar vijenca je reljefni polumjesec.

Stećak br. 5 je sanduk (240 x 150 x 30 cm) dobro obrađen. Na vodoravnoj strani je ukrasni motiv sličan motivu na stećku br. 4. Isklesan je vijenac sa polumjesecom u sredini. Na vijencu je trougao  na kome stoji krst. Donji krak krsta je nešto duži od ostalih.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Arheološko područje nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika pod imenom Trebinje - Krajkovići – Nekropola stećaka Kličanj pod rednim brojem 141.

U Prostornom planu BiH do 2000. godine uvršćen je kao spomenik II kategorije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

            Godine 1964. Zavičajni muzej Trebinje je izvršio zaštitno sondažno istraživanje. Rukovodilac radova je bila Vukosava Atanacković-Salčić, arheolog za zaštitu spomenika kulture Mostar, u saradnji sa Ljubinkom Kojić, direktorom i kustosom Zavičajnog muzeja Trebinje. Iskopano je i istraženo pet sondi.

            Godine 1975. Zavičajni muzej Trebinje je izvršio prikupljanje keramičkog materijala koji je otkriven kopanjem porodične grobnice na Kličnju, u aktivnom groblju sela Krajkovići.

Godine 1976. iskopavanje je izveo Zavičajni muzej Trebinje pod rukovodstvom kustosa Đ. Odavića.

            Pokretni arheološki materijal je pohranjen u prostorijama Zavičajnog muzeja Trebinje.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na terenu u junu 2005. godine ustanovljeno je sljedeće:

Arheološko područje je obraslo gustim i visokim samoniklim rastinjem. Ne postoje nikakve pristupne staze do nekropole, kao ni do ruševina crkve.

6. Specifični rizici

U neposrednoj blizini nalazi se aktivno pravoslavno groblje.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A) Vremensko određenje

B) Istorijska vrijednost

C) Umjetnička i estetska vrijednost

iv. Kompozicija

v. Vrijednost detalja       

vi. Vrijednost konstrukcije

D) Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.  Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima

ii. Svjedočanstvo o istorijskim mijenama

iv. Svjedočanstvo o određenom tipu ili stilu

G) Izvornost

i. Oblik i dizajn

ii. Materijal i sadržina

v. Položaj i smještaj u prostoru

H) Jedinstvenost i reprezentativnost

i. Jedinstven i rijedak primjerak određenog tipa

Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija katastarskog plana,

-     foto-dokumentacija sa terena od 13.6. 2005. god.

Korištena literatura: 

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH  korišćena je sljedeća literatura:  

1964.   Ćirković, Simo, Istorija srednjovekovne bosanske države, Beograd, 1964.

1966.   Bešlagić, Šefik, Popovo, srednjovjekovni nadgrobni spomenici, Sarajevo, 1966.

1976.   Odavić, Đorđo, Praistorijsko naselje na Kličnju u Krajkovićima, Tribunia 2, Zavičajni muzej Trebinje, 1976, 7-17.

1983.   Anđelić, Pavao, Srednjovjekovna župa Popovo, Tribunia 7, Zavičajni muzej Trebinje, 1983, 61-79.

(1)  O. Đurić-Kozić, Šuma, Površ i Zupci..., Srp. etn. zbornik V, Beograd, 1903, 1193.