Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 12/06.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 3. do 9. maja 2005. godine donijela je
O D L U K U
I
Graditeljska cjelina – Hadžijska (Vekil Harčova) džamija u Sarajevu se proglašava nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik čine Hadžijska (Vekil Harčova) džamija sa haremom i česmom na zidu dvorišta džamije.
Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 172 (novi premjer) k.o. Sarajevo IX, što odgovara k.č. br. 1 i 5 (stari premjer) k.o. Mahala XCIX, Sarajevo, upisan u zk. uložak broj XCIX/64, Opština Stari grad, Sarajevo, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02 i 6/04).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, restauraciju, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, na prostoru definisanom u tački I stav 3 ove odluke dozvoljeni su samo konzervatorsko-restauratorski radovi na nacionalnom spomeniku uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i uz stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite).
Zaštitni pojas obuhvata prostor ograničen susjednim parcelama koje graniče sa prostorom definisanim u tački I stav 3 odluke. U tom pojasu utvrđuju se sljedeće mjere:
- nije dozvoljena izgradnja novih objekata, niti izvođenje bilo kakvih radova koji mogu da utiču na promjenu ambijenta;
- dozvoljavaju se samo radovi sanacije i adaptacije postojećih objekata sa zadržavanjem postojećih gabaritnih dimenzija, uz stručni nadzor nadležne službe zaštite.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.
VI
Ova odluka biće dostavljena Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web- stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 06.2-02-57/05-4
4. maja 2005. godine
Sarajevo
PredsjedavajućiKomisije
LjiljanaŠevo
O b r a z l o ž e nj e
I – UVOD
Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini , kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.
Komisija je 27. 4. 2005. godine primila peticiju Medžlisa Islamske zajednice za proglašenje graditeljske cjeline Hadžijska (Vekil Harčova) džamija sa haremom i česmom na zidu dvorišta džamije nacionalnim spomenikom. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem sopstveniku i korisniku dobra,
- podatke o dosadašnjoj zakonskoj zaštiti dobra,
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru itd.,
- istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Hadžijska (Vekil Harčova) džamija pod Alifakovcem sa svojom visokom kamenom munarom, grobljem, česmom, zatim, Šeher-ćehajin most, okolne kuće koje se nižu po padinama Alifakovca i veliko groblje Alifakovac sa turbetima i česmom čine privlačan ambijent i slikovitu cjelinu starog Sarajeva (Mujezinović,1998, str. 337).
Hadžijska (Vekil Harčova) džamija nalazi se između ulica Toplik i Veliki Alifakovac na lijevoj obali rijeke Miljacke, u blizini Šeher-ćehajinog mosta. Danas ovaj dio grada pripada opštini Stari grad, Sarajevo.
Objekat se nalazi na k.č. broj 172 (novi premjer) ili k.č. broj 1 i k.č. broj 5 (stari premjer), svojina Islamske vjerske zajednice u Sarajevu.
Objekat džamije zauzima površinu 184 m2, a harem ima površinu 492 m2. Parcela je ograđena visokim zidom a u harem džamije se ulazi iz Ulice Alifakovac.
U džamijski objekat se ulazi sa sjeverozapadne strane, iz prostora harema. Harem se nalazi na jugozapadnoj i sjeverozapadnoj strani Hadžijske džamije. Lijevo od ulaza, u zidu harema na strani ulice, nalazi se česma.
Istorijski podaci
U katastarskom defteru u Carigradu, nastalom poslije 1561. godine (fotokopija deftera se nalazi u Orijentalnom institutu u Sarajevu, inventarni broj 76), prvi put se pominje Mahala mesdžida Vekil Harč Mustafe. Ustanovljeno je da je ova mahala mogla da nastane u vremenu između 1540. i 1545. godine, a da je Hadžijska (Vekil Harčova) džamija podignuta između 1541-1561. godine. Ovaj defter nije datiran, ali se u njemu navodi da je mahala imala šezdeset kuća sa trideset i jednim stanovnikom.
Shodno narodnom predanju, Vekil Harč Mustafa bio je intendant (vekil-harč) bosanskog namjesnika Gazi Husrev-bega.
Među Sarajlijama ova džamija je poznata kao Hadžijska džamija, a ime je dobila po tome što su nekada sarajevske hadžije odavde preko Alifakovca i Kozje ćuprije odlazile u Meku na hodočašće. U ovoj džamiji prethodno bi obavili molitvu za srećan odlazak i povratak. Mještani bi ih pratili do Kozje ćuprije, odnosno do lokaliteta Hadžijska ravan (Mujezinović, 1988, str. 337).
Danas je običaj obnovljen i hadžije ponovo kreću u Meku (na Sarajevski aerodrom) ispred Hadžijske džamije u kojoj se za sve njih preda hadžijska dova.
Osim Vekil Harč Mustafe, legator ove džamije bio je bogati sarajevski trgovac Hadži-Bešlija Mustafa, koji je veliki dio svog imetka zavještao u dobrotvorne svrhe. Hadži-Bešlija je uz džamiju sagradio pekaru i mekteb, koji su porušeni poslije prvog svjetskog rata. Svojom vakufnamom od 27. II 1779. godine odredio je prihode za izdržavanje džamije.
U velikom požaru koji je zadesio Sarajevo nakon pohoda princa Eugena Savojskog 1697. godine izgorjela je i Hadžijska (Vekil Harčova) džamija, ali su je stanovnici mahale ubrzo popravili.
Džamija je više puta obnavljana, a nad njenim ulazom nalazi se zapis o većoj obnovi iz 1938. godine. Godine 1938. Hadži Hasan-aga Neziragić dao je nalog da se izvrše radovi na restauraciji džamije. Tom prilikom izmijenjena je drvena krovna konstrukcija, a pokrov od ćeremita zamijenjen je crvenim crijepom. Zamijenjene su sofe i musandera. Izvršena je opravka polomljenih nišana u haremu džamije.
Godine 1959. zamijenjen je postojeći dvorišni zid novim, koji i danas postoji (Mujezinović, 1988, str. 337).
2. Opis dobra
Shodno konceptu prostorne organizacije, Hadžijska (Vekil Harčova) džamija u Sarajevu pripada jednoprostornim džamijama sa otvorenim trijemom, pod četvorovodnim krovom i sa kamenom munarom(1).U Bosni i Hercegovini ovaj tip džamija gradi se neprekidno od sredine XV vijeka (Bećirbegović, 43).
U koncepciji osnove džamije ovog tipa imaju identične osnovne prostore kao i potkupolne džamije (ulazni trijem i prostor za molitvu), ali im drugačije izvođenje i prostorno oblikovanje daju potpuno novi arhitektonski izraz. Kod ovih džamija su ulazni trijem i centralni molitveni prostor povezani četvorovodnim krovom u jednu cjelinu, čime su u prostornom izgledu dobijeni potpuno novi proporcioni odnosi (Bećirbegović, str. 43).
Džamiju sačinjavaju glavni molitveni prostor, trijem sa sofama postavljenim dužinom ulaznog sjeverozapadnog zida i kamena munara. Glavni molitveni prostor i trijem su natkriveni zajedničkim četvorovodnim krovom.
Osnova zidanog dijela džamije je pravougaonog oblika spoljnih dimenzija 12,25X11,00 m. Zidovi džamije su debeli 90 cm i u donjim zonama građeni su od kamena, a gornje zone su građene od ćerpića sa drvenim hatulama. Svi zidovi su iznutra i spolja malterisani i bojeni bijelom bojom.
Krov je visok, četvorovodni, strmog nagiba sa drvenom krovnom konstrukcijom i pokrovom od crvenog crijepa.
Na zidovima džamije nalazi se ukupno 16 prozorskih otvora koji su postavljeni u dva horizontalna pojasa. Prozori donjeg pojasa su pravougaonog oblika, a prozori gornjeg pojasa završavaju se lučno. Broj otvora donjeg horizontalnog pojasa identičan je broju otvora gornjeg pojasa – po četiri prozora na svakoj fasadi. Donji horizontalni pojas čine prozorski otvori dimenzija oko 85x140 cm, koji sa spoljne strane imaju jednostavne drvene okvire i demire od kovanog gvožđa, a prozori gornjeg horizontalnog pojasa nešto su viši. Njihove dimenzije iznose oko 85x170 cm i postavljeni su u istim vertikalnim osovinama kao i prozori donjeg pojasa.
Osim ovih prozora, postoje još tri ostakljena kružna prozora u drvenom ramu koji se nalaze na svim fasadama, osim na ulaznoj. Kružni prozori imaju prečnik oko 50 cm i smješteni su između prozora gornjeg pojasa, u ravni sa njihovom gornjom linijom.
Na sjeverozapadnoj ulaznoj strani objekta nalazi se trijem u kome su smještene kamene sofe, dimenzija 11,00x4,59 metara, koje su sa zidanim dijelom objekta pokrivene jedinstvenim krovom, tako da ukupna dužina objekta u pravcu jugoistok – sjeverozapad iznosi 17,00 metara.
Između sofa je prolaz, širine 1,80 m, koji vodi do ulaza u džamiju.
Od nivoa terena sofe su podignute oko 60 cm, što je postignuto kamenim zidom na koji je pričvršćena drvena potkonstrukcija na koju je pokovan daščani pod.
Sa bočnih strana (jugozapadne i sjeveroistočne strane), kao i sa prednje (sjeverozapadne strane) sofe su ograđene drvenom ogradom visine oko 1,00 m. Prema svom izgledu ograda sofa je slična ogradama kakve se susreću kod mahfila džamija. Sastavljena je od niza letvica i rubnih stubića sa profilisanim završetkom.
Na sjeverozapadnoj - ulaznoj strani nalazi se šest stubaca koji formiraju ukupno pet otvora. Visina stubova identična je spratnoj visini objekta. Na stubove se preko dekorisanog drvenog jastuka oslanja krovna greda, a preko nje i ostatak krovne konstrukcije objekta. Dio između stubova, od krovne streje pa do gornje visine portala, sa sve tri strane ulaznog trijema izrađen je drvenom lamperijom.
Ulaz u džamiju se nalazi na centralnom dijelu objekta, između trećeg i četvrtog stuba, odnosno u trećem otvoru. Stubovi su kvadratne osnove i njihove dimenzije iznose od 18/18 cm. U prostoru sofa nalazi se ukupno 8 stubova.
Ulazni portal dominira centralnim dijelom sjeverozapadne fasade i svojom širinom zauzima cjelokupan prostor između sofa koji iznosi 180 cm. Visina portala je oko 4,30 m. Izvučen je iz ravni džamijskog zida za otprilike 15 cm. Ram je u širini od 50 cm bojen svijetlooker bojom. Iznad lučnog otvora za vrata je niša koja ima oblik istostranog trougla i bojena je svijetlozelenom bojom. U prostorima lijevo i desno od niše su trouglasta polja bojena bijelom bojom u kojima su zlatnom bojom oslikani mjesec i zvijezda. Sve boje su naknadno nanesene, ali nije poznato da li je izvorno kamen bio bojen i, ako jeste, da li je sačuvana izvorna dekoracija ispod kasnijih nanosa. Iznad vrata se nalazi tabla sa zapisom o većoj obnovi džamije iz 1938. godine.
U objekat se ulazi kroz drvena dvokrilna vrata, dimenzija 150x230 cm, koja se nalaze u drvenom ramu. Svako krilo se sastoji od po tri prvaougaona polja bez posebne dekoracije.
Kamena munara Hadžijske džamije je prigrađena uz jugozapadni fasadni zid. Baza munare je kubus kvadratne osnove dimenzija 2,30x2,30 m i visine 5,50 m. Prelaz sa četvorostrane baze u trup munare je izveden u vidu trapezoidne prizme sa plitkim profilisanim kamenim vijencem.
Početak tijela munare je naglašen jednostavnim vijencem i dekorisan stilizovanim ornamentima bojenim zelenom bojom. Munara ima dvanaestostranu formu. Prečnik munare na prelazu u oktogonalnu formu iznosi oko 1,65 m. Trup munare ima blagi entazis.
Pod šerefe se nalazi na visini od 16,73 metra. Visina ograde šerefe je otprilike 85 cm. Ispod šerefe su horizontalni polukružni vijenac i dekoracija izrađena slijepim arkadama bojenim zelenom bojom.
Ukupna širina munare na vrhu njenog zidanog dijela iznosi 1,10 metara. Dio munare ispod krova je dekorisan slijepim arkadama bojenim zelenom bojom.
Ukupna visina munare od zemlje do alema iznosi 24,60 m. Munara je prekrivena bakrenim limom. Na vrhu munare je alem, izrađen od kalajisanog bakra, sa pet jednakih jabuka.
Visina unutrašnjeg korisnog prostora, mjereno od poda džamije do tavanice, iznosi oko 5,30 m.
Unutrašnji molitveni prostor ima dimenzije 9,20 m (jugozapad-sjeveroistok) h 10,30 m (jugoistok – sjeverozapad). Zatvoren je ravnom drvenom tavanicom sa šišetima od jelove daske bojenom zelenom bojom. Na dijelu tavanice koji je bliži mihrabu tavanica je izrađena tako da su preko jelovih dasaka, pod uglom od 45 stepeni, postavljene profilisane daščice. Ovaj dio tavanice nije bojen, već je premazan zaštitom.
Pod džamije je izveden od jelovih dasaka. Unutrašnji zidovi džamije su malterisani i okrečeni bijelom bojom, samo je donji dio zidova od poda do visine od otprilike 1,00 m obojen oker bojom.
Mahfil je prednji a nalazi se na prostoru cijele dužine sjeverozapadnog zida džamije. Dimenzije mahfila iznose 9,2x2,55 metara. Konstrukcija mahfila je drvena i oslanja se na četiri drvena stupca (dimenzije stubova su 14x14 cm), od kojih se dva nalaze uz bočne zidove džamije, a druga dva na centralnom dijelu mahfila na udaljenoosti od 1,80 metara. Na sredini mahfila, na prostoru iznad centralnih stubaca, nalazi se polukružni istak za mujezina. Prostor mahfila sa prednje strane (strana prema molitvenom prostoru) pregrađen je drvenom pregradom, koja je u donjem dijelu u visini od oko 90 cm izrađena od dasaka, a u gornjem dijelu je kasetirana i ispunjena staklenim prozorima. Na mahfil se dolazi preko drvenog stepeništa koje se nalazi na unutrašnjoj strani sjeverozapadnog zida džamije, a desno od ulaznih vrata. Prostor ispod mahfila i stepenište imaju drvenu ogradu čija je visina oko 90 cm.
Na munaru se ulazi iz prostora mahfila.
Prostor mihraba je širok oko 1,85 m. Izvučen je iz ravni zida za 25 cm. Visina mihraba je oko 3,30 m. Okvir mihraba je pravougaonog oblika sa vrlo jednostavnim profilacijama i bojen je svijetlooker i svijetlozelenom bojom. Polukružna mihrabska niša je široka oko 134 cm, radijusa 70 cm, a zasvedena je polukružno profilisanim horizontalnim pojasevima. Horizontalni pojasevi su bojeni svijetlooker i svijetlozelenom bojom. Sa obje strane mihrabske niše zlatnom bojom su oslikani mjesec i zvijezda. Zlatnim slovima na crnoj podlozi u mihrabu se nalazi natpis:
Kad god bi Zekerija ušao u mihrab (Kur’an časni, III, 37)
Na desnom zidu iznad mihraba su ispisana imena halifa Ebu-Bekra, Osmana i Hasana, a na lijevom zidu Omera, Alije i Husejna. Ovi natpisi su skorašnjeg datuma.
Od pokretnih levhi vrijedno je pomenuti levhu u mimberu ispisanu crnim slovima na zlatnoj podlozi, sulus stilom arapskog pisma sa tekstom: Nema boga osim Allaha, Muhammed je Božji poslanik.
Naknadno su bojene površine džamijskih zidova ispod prozorskih otvora i oko mihraba. Parapeti su bojeni svijetloružičastom bojom, veći dio mihraba je bojen svijetlozelenom, a rub ružičastom. Ostale površine džamijskih zidova bojene su bijelom bojom.
Džamijska tavanica je pokrivena šišetom (drvene užljebljene daske). Na dijelu tavanice uz zidove svod je izrađen od zeleno bojenih daščica, a preostali dio tavanice izrađen je u prirodnoj boji drveta i u njegovom središtu je rozeta oslikana biljnim ornamentima.
Minber je izveden od drveta i novije je izrade. Njegove dimenzije su: dužina 3,25 m, širina 0,71 m i visina 4,50 m.
Ćurs se nalazi u uglu lijevo od mihraba a izrađen je od drveta.
Harem Hadžijske džamije u Sarajevu
Sa jugozapadne i sjeverozapadne strane džamije smješteno je groblje sa 56 nišana, od kojih 21 ima epitafe. Nišani ovog lokaliteta su različitih dimenzija i oblika: 31 nišan označava grobove muškaraca, a prema oblicima turbana razlikujemo četiri mušebek-nišana, pet spomenika ima aginske turbane, četiri nišana su sa ulemanskim čatal-turbanima, a šest nišana ima fesove. Ostalih dvanaest spomenika ima obične turbane u gužve. Od dvadeset pet ženskih nišana tri imaju ženske kape, od toga dvije lijepo ukrašene biljnim ornamentima. Ostali ženski nišani su obične stele.
Među nedatiranim nišanima svojim oblikom ističe se jedan nišan visok 1,90 m sa osnovom 23x24 i promjerom turbana 50 cm. Nožni nišan nad ovim grobom je osmougaonik i nešto je niži od uzglavnog. Spomenik nema natpisa, ali ga sačuvano predanje pripisuje osnivaču džamije Vekil Harč Mustafi.
Karakterističan je i nišan sa aginskim turbanom na kome su isklesani čelenka i mač. Spomenik, takođe, nema natpisa, a predanje o njemu kaže da označava grob oca poznate braće Morića. Podaci sa nišana na ovom groblju, inače, pokazuju da je ovdje sahranjen veliki broj članova porodice Morića, koja je bila nastanjena nedaleko od džamije.
Najstariji datirani nišan potiče iz 1731, a najmlađi iz 1873. godine (Mujezinović, 1998, str. 339-346).
Mujezinović je prebrojao 56 nišana u haremu Hadžijske džamije od kojih je 21 bio sa natpisom. Danas u haremu ima 51 nišan a 23 od njih imaju natpis. Od Mujezinovićevih natpisa danas dva nedostaju, ali postoje četiri natpisa koje Mujezinović nije evidentirao (Numanagić, maj, 2005).
1. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 40x18x125 cm, sa ovim natpisom:
المرحومه و المغفوره لها حامده بنت مصطفي اغا مورو زاده روحيجون الفاتحة سنة 1254
Pomilovana i oproštena Hamida, kći Mustafe-age Morić. Fatiha za njenu dušu. Godina 1254 (1838/39).
2. Muški nišan sa mušebak-turbanom, kvadratne osnove 19x19 cm i visine 90 cm.
علم و فضيله مشهور انام, و مقتداي خاص و عام, المرحوم و المغفور مدرس عثمان افندي ابن محمد روحيجون الفاتحة سنة 1252 في 7 ل
Poznati po znanju i dobroti, predvodnik učenih i puka, pomilovani i oprošteni muderis Osman-efendija, sin Mehmedov. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1252, 7. ševal (16.1.1836).
(Mujezinović, str. 343)
3. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 32x10x80 cm, bez natpisa.
4. Nišan sa ženskom kapom, kvadratne osnove 15x15 cm i visine 72 cm. Na desnoj strani nišana je samo:
الفاتحة 1176
Fatiha. 1176 (1762/63).
5. Muški nišan sa mušebak - turbanom, pravougaone osnove 20x21,5 cm i visine 153 cm. Natpis je podijeljen u šest polja na dvije strane nišana i ispisan je nestalik stilom arapskog pisma a ne neshi pismom, kako to navodi Mujezinović.
هو الحي الباقي
ذاتي سراي بوسنه ده اولمش ايدي فتوي كرين دار فناي ترك ايدوب ايتدي يرين دار جنان
بولمش ايدي سني كمال اكر جه ذات اكرمن هر فنده حل مشكلات ايلدي بي ريب و كمال
بو بلده ايجره قالمدي مثل و نظيري بردخي فضل و معارف ذاتنه حقدن وير لمشدي همان
علم و حديث و فقهده تفسيرده ما هرايدي بر عالم يكتا ايدي سيد كبي المشدي شان
فاضل خلوصيله ديدي تاريخ تامن بي قصور مقام سراي عدن لوله شاكر افندي يه مكان
في 10 ذي الحجه سنه 1275
On je Živi i Vječni. U izdavanju fetvi biješe u Sarajevu poznata ličnost, napusti prolaznu kuću i zamijeni je dženetom. Doživio je visoku starost i bio cijenjen i poštovan. U raznim disciplinama je rješavao najteža pitanja, pa mu u našem gradu nije bilo premca. S Božje strane je bio obdaren znanjem i dobrotom, sposoban u hadisu, fikhu i tefsiru. Slovio je kao jedinstven učenjak. Fadil mu iskreni izreče potpuni tarih: „Neka je Šakir-efendiji mjesto u dvoru dženeta Adn. 10. zulhidže 1275 "(11.7.1859).
Mehmed Šakir-efendija iz poznate sarajevske porodice Muidovića bijaše ugledna ličnost i visokoobrazovan čovjek. U vrijeme od 1826. do 1855. sa malim prekidima bio je sarajevski muftija. Istakao se u doba reformi sultana Mahmuta i za vrijeme ustanka Husein-kapetana Gradaščevića, pa je u tim danima bio pozvan u audijenciju sultanu Mahmutu. Muidović je 1847. godine zavještao neke nekretnine u Kazandžijskoj čaršiji za Vekil Harčovu džamiju(Mujezinović, str. 344).
6. Muški nišan sa aginskim turbanom, pravougaone osnove 16,5x18 cm i visine 105 cm, sa natpisom u nestalik stilu arapskog pisma.
مرحوم و مغفور محمد بن علي علمدار روحيجون الفاتحة سنة 1176
Pomilovani i oprošteni Mehmed, sin Alije, bajraktar. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1175 (1762/63).
(M. Mujezinović, str. 346.)
7. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 33x13x74 cm, bez natpisa.
8. Muški nišan sa aginskim turbanom, dimenzija 19x19x160 cm, sa ovim natpisom:
اه من الموت المرحوم و المغفور له مورو زاده مصطفي اغا بن ابراهيم اغا روحيجون الفاتحة سنة 1230
O, smrti. Pomilovani i oprošteni Mustafa-aga Morić, sin Ibrahim-age. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1230 (1814/15).
( Mujezinović, str. 346.)
9. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 29x12x90 cm, bez natpisa.
10. Muški nišan sa čatal-turbanim, bez natpisa, utonuo u zemlju, dimenzija 14x16x65 cm. Grob je opasan kamenim santračem.
11. Muški nišan sa turbanom, bez natpisa, dimenzija 25x23x180 cm. Grob je opasan kamenim santračem. Nožni nišan je osmougaone osnove. Prema predaji, ovo bi mogao da bude nišan osnivača džamije Vekil Harča.
12. Prelomljeni uzglavni nišan. Nožni nišan je osmougaone osnove, stranice osmougla su širine 10 cm, a visina nišana je 103 cm. Grob je oivičen kamenim santračem.
13. Muški nišan sa turbanom u gužve, kvadratne osnove 17x17 cm i visine 125 cm.
مرحوم و مغفور مورو زاده محمد جلبي روحيجون الفاتحة سنة 1171
Pomilovani i oprošteni Morić Mehmed čelebija. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1171 (1757/58).
( Mujezinović, str. 342.)
14. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 41x19x100 cm, bez natpisa. Grob je oivičen kamenim santračem.
15. Muški nišan sa turbanom u gužve, utonuo u zemlju, dimenzija 18x18x64 cm.
المرحوم الحاج عمر ارواحيجون ...
Pomilovani hadži Omer. Za njegovu dušu ..... (ostatak natpisa je u zemlji).
Vjerovatno se radi o hadži Omeru, koji je umro 1150 (1737/38).
( Mujezinović, str. 345.)
16. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 32x12x120 cm, sa ovim natpisom:
هو الحي الباقي مرحوم مفتي محمد شاكر افندينك كريمه محترمه عطيه منليه خانمك روحيجون رضاء لله الفاتحة في 29 ذا سنه 1289
On je Vječni i Živi. Poštovana Atija-hanuma, učiteljica, kći umrlog muftije Mehmed Šakir-efendije. 29. zulkade 1289 (28.2.1873).
Atija-hanuma je učila kod svog oca Mehmed Šakir-efendije Muidovića i od njega uzela idžazet (diplomu) i bila je poznata kao učena žena. Priča se da je otac za nju rekao da bi prema svojim sposobnostima mogla da bude muftija. O njenoj učenosti svjedoči i titula «munlija», stavljena uz njeno rođeno ime, a koja se daje učenim licima.
(Mujezinović, str. 345.)
17. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 4ox16x70 cm, bez natpisa.
18. Mali muški nišan sa mušebak-turbanom, dimenzija 12x12x46 cm, bez natpisa.
19. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 36x14x104 cm, sa ovim natpisom:
هو الحي الباقي موالي كرامدن قضاتن عبد الله اغانك حيا.. شريفه مريم خانم بنت السيد الحاج محمد اغا روحيجون الفاتحة سنة 1275 في ن
On je Živi i Vječni. Poštovana Merjema-hanuma, kći Sejida hadži Mehmed-age, supruga kadije Abdulah-age. Fatiha za njenu dušu. Godina 1275, ramazan (april/maj 1859).
(Mujezinović, str. 345.)
20. Muški nišan sa fesom, dimenzija 18x11x66 cm, postavljen na kameni sarkofag, dimenzija 73x108x35 cm.
الباقي بوسنه مجلس كبيري باش كاتبي ... كمال بكك مخدومي محمد نائل بكك روحيجون فاتحة سنة 1275 في ن 19
Vječni. Mehmed Nail-beg, sin Kemal-bega baškatiba u medžlisi kebiru. Fatiha za njegovu dušu. 19. ramazan 1275 (23.4.1859).
( Mujezinović, str. 345.)
21. Muški nišan sa fesom, dimenzija 20x12x83 cm, postavljen na kameni sarkofag, dimenzija 75x117x38 cm.
الباقي بوسنه مجلس كبيري باش كاتبي ... كمال بكك مخدومي مصطفي رشدي بكك روحيجون فاتحة سنة 1278
Mustafa Rušdi-beg, sin Kemal-bega baškatiba u medžlisi kebiru. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1278 (1891/92).
Mujezinović ovu godinu čita kao 1275.
(Mujezinović, str. 345.)
22. Muški nišan sa turbanom, utonuo u zemlju, dimenzija 19x19x67 cm, bez natpisa.
23. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 20x8x38 cm, bez natpisa.
24. Muški nišan sa fesom, dimenzija 17x17x39 cm, utonuo u zemlju.
اه من الموت سراي بوسنه ..... مخدومي حومر احمد .....
O, smrti. ....... oprošteni Homar Ahmed .... (ostatak u zemlji).
25. Muški nišan sa turbanom u gužve, utonuo u zemlju, dimenzija 19x16x67 cm.
26. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 16x15x84 cm. Grob je omeđen kamenim santračem.
مرحوم قروي زاده مسطفي افندي روحيجون فاتحه سنه 1144
Pomilovani Kurevija Mustafa-efendija. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1144 (1731/32).
( Mujezinović, str. 339.)
27. Muški nišan sa mušebak-turbanom, kvadratne osnovice 18x18 cm i visine 84 cm (potonuo je 16 cm od vremena kada ga je izmjerio M. Mujezinović). Grob je ograđen santračem.
قروي زاده سليمان افندي حيفا
كتدي دنيا دن ايدوب عظم سراي عقبا
ايتمدي منصب فاني يه انكجون رغبت
كه سليمانه دخي قلمدي بو جاه فنا
عمريني علم و هنر نحوينه هب صرف ايتدي
او مرام رحمت حقه اوله محشرده سزا
ارتحالن ايشادوب ميلي ديدي تاريخني
قروي زاده افندي ايده خلدي ماوا
سنة 1190
O, žalosti, Kurevija Sulejman-efendija, otišao je s ovog svijeta i preselio se u vječnost. Nije težio za prolaznim položajem, jer položaj nije mogao zadržati ni vjerovjesnik Sulejman. Čitav život je posvetio nauci i vještinama, i tako je zaslužio milost Božju na Sudnji dan. Kad je Mejlija čuo za njegovu smrt, izreče mu tarih: „ Kureviji neka je utočište u vječnom dženetu.“
( Mujezinović, str. 343.)
28. Muški nišan sa fesom, utonuo u zemlju, dimenzija 19x19x46 cm.
29. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 27x10x62 cm, bez natpisa.
30. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 14x14x64 cm, bez natpisa.
31. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 32x10x36 cm, bez natpisa.
32. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 31x11x58 cm, bez natpisa.
33. Ženski nišan kome samo kapa na vrhu nišana viri iz zemlje.
34. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 20x18x60 cm.
مرحوم موريك زاده ابراهيم اغا روحيجون الفاتحه سنة 1242
Pomilovani Morić Ibrahim-aga. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1242 (1827).
35. Ženski nišan sa lijepo ukrašenom kapom, kvadratne osnove 15x51 cm i visine 66 cm. Grob je omeđen kamenim santračem.
الفاتحه دختر صالحه مورو محمد جلبي حيف كيم تازه ايكن اخرته اولدي روان كلدي تعظيما انكقولتغنه كيروي وبا قالديروب ايليه تا عزت ايله عزم جنان ارتحالن ايشيدوب ميلي ديدي تاريخن محفل قرب اول روح عطيه شايان سنة 1176
Fatiha. Dobra kći Muhameda-čelebije Morića, šteta, u cvijetu mladosti preseli se na drugi svijet. Kuga dođe obazrivi i zavuče se pod njeno pazuho, podiže je s počašću i odvede je u rajsku bašču. Kad je Mejlija čuo za njeno preseljenje, izreče joj kronogram: „Neka je duša Atijina dostojna blizine Božje.“ Godina 1176 (1762/63).
( Mujezinović, str. 342.)
36. Muški nišan sa mušebak-turbanom, kvadratne osnovice 22x22 cm i visine 186 cm.
اه من الموت الموت شراب كل ناس شاربه و القبر دار كل ناس داخله مرحوم رشدي زاده محمد افندي ابن ابراهيم افندي روحيجون الفاتحة سنة 1280
O, smrti. Smrt je piće koje će svako popiti, grob je kuća u koju će svako ući. Pomilovani Rušdić Mehmed-efendija, sin Ibrahim-efendije. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1280 (1863/64).
( Mujezinović, str. 345.)
37.Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 30x9x83 cm, bez natpisa. Grob je oivičen kamenim santračem.
38. Muški nišan sa aginskim turbanom, dimenzija 20x23x117.
مرحوم و مغفور مورو زاده ابراهيم اغا روحيجون الفاتحة سنة 1170
Pomilovani i oprošteni Morić Ibrahim-aga. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1170 (1757).
( Mujezinović, str. 340.)
39. Muški nišan sa aginskim turbanom, dimenzija 19x19x90.
مرحوم و مغفور مورو زاده الحاج محمد روحيجون الفاتحة سنة 1170
Pomilovani i oprošteni Morić hadži Mehmed. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1170 (1757).
(Mujezinović, str. 340.)
Grobovi braće Morića, broj 38 i 39, omeđeni su zajedničkim kamenim santračem.
Pomenuta dvojica braće Morića, Mehmed i Ibrahim, pogubljeni su u martu 1757. godine kao vođe poznate desetogodišnje pobune Sarajlija i Bošnjaka protiv turske vlasti. Kao pomen na njihovu pogibiju i danas postoji tabla u zidu groblja džamije.
40. Muški nišan sa aginskim turbanom, dimenzija 21x20x120 cm, bez natpisa. Na desnoj strani nišana je sablja. Grob je omeđen kamenim santračem.
41. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 18x19x80 cm, bez natpisa. Grob je omeđen kamenim santračem.
42. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 22x19x65 cm, bez natpisa. Grob je omeđen kamenim santračem.
43. Muški nišan sa fesom, dimenzija 22x22x56 cm, utonuo u zemlju, nečitka natpisa ispisanog na dvije strane nišana.
44. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 37x10x94 cm, bez natpisa. Grob je oivičen kamenim santračem.
45. Muški nišan sa čatal-turbanom, dimenzija 16,5x15x77 cm. Grob je omeđen kamenim santračem.
مرحوم احمد اغا روحيجون الفاتحة سنة 1171
Pomilovani Ahmed-aga. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1171 (1757/58).
( Mujezinović, str. 346.)
46. Muški nišan sa turbanom u gužve, dimenzija 17x17x58 cm, bez natpisa.
47. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 27x11x70 cm, bez natpisa. Grob je oivičen kamenim santračem.
48. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 27x10x41 cm, bez natpisa. Grob je oivičen kamenim santračem.
49. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 35x10x88 cm, bez natpisa. Grob je oivičen kamenim santračem.
50. Ženski nišan sa kapom, dimenzija 14x14x44 cm. Grob je omeđem santračem.
51. Jednostavan nišan u obliku stele, dimenzija 30x10x93 cm. Grob je oivičen kamenim santračem.
الفاتحة سنة 1176
Fatiha. Godina 1176 (1762/63).
(Numanagić, maj, 2005. godine).
Dvorišni zid sa ulazom i česmom
Sa jugozapadne strane (strana prema Ulici Veliki Alifakovac) i sjeverozapadne strane (strana prema Ulici Toplik) Hadžijske (Vekil Harčove) džamije nalazi se džamijski harem, ograđen visokim džamijskim zidom. Džamijski zidovi su urađeni od ćerpića i pokriveni su crijepom. Prema Mujezinovićevom mišljenju, 1959. godine su izgrađeni današnji dvorišni zidovi džamije (Mujezinović, 1988, str. 337). Zidovi su malterisani i bojeni u bijelo. U džamijskim zidovima se nalazi 12 pravougaonih prozorskih otvora sa željeznim demirima. Ulazi u džamijsko dvorište su na jugozapadnoj i sjeverozapadnoj strani.
Na jugozapadnom džamijskom zidu, prema Ulici Veliki Alifakovac, nalazi se glavni ulaz sa velikim drvenim dvokrilnim vratima. Ulaz je naglašen većom visinom krovne konstrukcije.
Na jugozapadnom zidu, na strani koja se nalazi prema Ulici Veliki Alifakovac, smještena je česma, poznata pod imenom česma pod Alifakovcem.
Česma je zidana blokovima od kamena hreše i ima veliko kameno korito koje je isklesano iz jedinstvenog bloka kamena hreše.
Dimenzije česme su: visina 2,08 m, širina 1,65 m, a debljina 0,9 m. U odnosu na ravni zida, na strani prema ulici česma je prepuštena za 18 cm. Lula za vodu izrađena je od livanog željeza i nalazi se u odnosu na kotu terena na visini od 66 cm. Kameno korito ima dimenzije 1,28x0,70 cm.
Na sredini česme, a na visini od otprilike 1,0 m od kote terena, nalazi se u kamenu uklesan prelomljeni luk u kome je tabla sa natpisom.
Na tabli veličine 35x20 cm u nestalik pismu isklesan je sljedeći hronogram u stihovima na turskom jeziku. Natpis je smješten u osam četvornih polja, oivičen linijama sa ukrašenim završecima.
1215.
NATPIS NA ČESMI UZ VEKIL HARČOVU DŽAMIJU
«Vlasnik ovog dobra je sin Mostarca
Hamdi-efendije, muderisa,
Mustafa-Fejzi, kadija u mjestu Binfše
koji obnovi ovu česmu.
Oni koji budu pili vodu poput vode Kevsera
(vrelo u raju) reći će:
Neka uzvišeni primi ovo dobro djelo.
Prispjeo je Hašim i izreče joj kronogram:
Dobrotvor je zaslužio raj Firdevs.
Godina 1215.» (1800/801)
Iz natpisa se vidi da je česmu kod Vekil Harčove džamije pod Alifakovcem obnovio Mustafa Fejzi, što znači da je na tom mjestu i ranije postojala česma (Mujezinović, 1998, str. 347).
1170.
POMEN-PLOČA O POGIBIJI BRAĆE MORIĆA
Tekst hronograma u pjesmi, na turskom jeziku, uklesan je u kamenu tablu, veličine 45x30 cm, uzidanu u dvorišnom zidu džamije. Pismo: nash-talik, slova su dosta plitko klesana.
«Poznatoj i omiljenoj braći Morićima,
Hadži-Mehmedu i Ibrahim-agi,
Nenadano je puhnuo smrtni vjetar
I obojicu ih začas uništio.
Ostaviše majku u velikoj tuzi i žalosti,
A Gospodar (Bog) neka ih primi svojoj
milosti.
Sa jednim uzdahom napisan im je ovaj kronogram:
Neka im je vječni spomen kao mučenicima
(šehitima).
Godina 1170.» (1757)
Ova pomen-ploča, natpisi na nišanima, kao i više narodnih pjesama o braći Morićima ukazuju da su u narodu uživali popularnost.
Morić hadži Mehmed, zvani Pašo, i njegov mlađi brat Ibrahim-aga sinovi su Mustafa-age, a unuci Hasan-agini. I otac i djed bili su age serdengečdije (janičarski zapovjednici), a to su, po svoj prilici, bila i braća Morići, što se može da zaključi i po aginskim turbanima na njihovim nišanima. Stanovali su u mahali Vekil Harč, u kući koja je sada svojina porodice Kamenica.
Godine 1747. u Bosni su izbile pobune i trajale deset godina. Savremeni hroničari bilježe da su pobune izazvali, odnosno bili njihovi vinovnici same paše i veziri, jer su počeli da čine nasilje nad narodom, a naročito nad siromašnim svijetom. Opisujući ove burne događaje, Bašeskija kaže, između ostalog, da se u to vrijeme nije slušao ni poštovao ni paša, ni kadija, niti učeni ljudi.
Među vođama pomenute pobune u Sarajevu nalazimo braću Moriće, pa je u Sarajevu ovaj slučaj poznat kao «buna Morića». Kada su se prilike promijenile, vođe su pohvatane i udavljene u sarajevskoj tvrđavi u martu 1757. godine. Osim Morića, zadavljeni su Halil-Bašić, Sari-Murat i još 19-orica vođa bune (Mujezinović, 1998, str. 340-41).
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Na osnovu zakonske odredbe, a rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine u Sarajevu broj 542/53 iz 1953. godine, Vekil Harč džamija u Sarajevu stavljena je pod zaštitu države.
Na osnovu zakonske odredbe, a rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine u Sarajevu broj 02-633-3 iz 1962. godine, Vekil Harčova džamija sa grobljem u dvorištu i česmom u zidu dvorišta džamije u Ulici Alifakovac u Sarajevu upisana je u registar nepokretnih spomenika kulture.
Ovo dobro se nalazi u okviru urbane cjeline Sarajeva, koja je Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine svrstana u 0 (nultu) kategoriju.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Džamija je više puta obnavljana, a nad njenim ulazom je zapis o većoj obnovi iz 1938. godine.
- godine 1938. Hadži Hasan-aga Neziragić dao je nalog da se izvrše radovi na restauraciji džamije. Tom prilikom izmijenjena je drvena krovna konstrukcija, a pokrov od ćeremita zamijenjen je crvenim crijepom. Zamijenjene su sofe i musandera. Izvršena je opravka polomljenih nišana u haremu džamije (Mujezinović, 1988, str. 337),
- godine 1959. zamijenjen je postojeći dvorišni zid novim, koji i danas postoji (Mujezinović, 1988, str. 337),
- shodno informacijama koje smo dobili iz IVZ Sarajevo, u posljednje vrijeme nije bilo radova na restauraciji džamije osim bojenja zidova unutar objekta.
5. Sadašnje stanje dobra
Uvidom na licu mjesta u aprilu 2005. utvrđeno je sljedeće:
- objekat Hadžijske (Vekil Harčove) džamije je u prilično dobrom stanju,
- na objektu, kao i na haremskom zidu džamije primjetna su manja oštećenja nastala u toku rata, koja nisu u cjelini sanirana,
- konstrukcija drvenih stubova i dijela greda sofa je u dobrom stanju,
- ograde drvenih sofa su u lošem stanju,
- neki nišani u haremu su polegnuti,
- korito česme je djelimično oštećeno.
III – ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH» br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A) Vremensko određenje
B) Istorijska vrijednost
C) Umjetnička i estetska vrijednost
i. Kvalitet obrade,
ii. Kvalitet materijala,
iii. Proporcije,
iv. Kompozicija,
v. Vrijednost detalja,
vi. Vrijednost konstrukcije.
D) Čitljivost
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,
v. Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu.
E) Simbolička vrijednost
i. Ontološka vrijednost,
ii. Sakralna vrijednost,
iii. Tradicionalna vrijednost,
iv. Vezanost za rituale ili obrede,
v. Značaj za identitet grupe ljudi.
F) Ambijentalna vrijednost
ii. Odnos oblika prema ostalim dijelovima cjeline,
iii. Značenje u strukturi i slici grada,
iv. Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja.
Sastavni dio ove odluke su:
- kopije katastarskih planova,
- zk. izvod, posjedovni list,
- foto-dokumentacija,
- grafički prilozi.
Korišćena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske cjeline Hadžijske (Vekil Harčove) džamije u Sarajevu nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:
1953. Bejtić, Alija, Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, separat – Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, sv. III-IV, Orijentalni institut u Sarajevu, Sarajevo, 1953.
1960. Šabanović, Hazim, Postanak i razvoj Sarajeva, Proceedings of the Scientific Society of BiH, bk. 5, Sarajevo, 1960.
1962. Mujezinović, Mehmed, Stari Alifakovac u Sarajevu, "Naše starine" VIII, Sarajevo,1962, 119-138.
1969. Bejtić, Alija, Stara sarajevska čaršija jučer danas i sutra – osnove i smjernice za regeneraciju, Gradski zavod za zaštitu i uređenje spomenika kulture Sarajevo, Sarajevo, 1969.
1997. Zlatar, Behija, Zlatno doba Sarajeva, Sarajevo, 1997.
1980. Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, Prostorni plan Bosne i Hercegovine; Faza «B» - valorizacija prirodne i kulturno-historijske vrijednosti, Sarajevo, 1980.
1984. Andrejević, Andrej, Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji – kupolne džamije, Filozofski fakultet u Beogradu, Institut za istoriju umetnosti, Beograd, 1984.
1996. Čelebi, Evlija, Putopis – odlomci o jugoslovenskim zemljama, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1996.
1997. Bašeskija, Mula Mustafa, Ljetopis, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1997.
1998. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga I, Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1998.
1999. Bećirbegović, Madžida, Džamije sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini, Sarajevo Publishing, 1999.
2000. Ayverdi, dr. Ekrem Hakki, Avrupa'da Osmanli Mimari Eserlera Yugoslavya II, 3. kitab, Istanbul, 2000.
Dokumentacija Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo.
Dokumentacija Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta.
Snimanje nišana u haremu Hadžijske džamije, njihovih natpisa i prevoda izradio Hazim Numanagić, orijentalista, maj, 2005. godine.
(1) U Bosni i Hercegovini ovih džamija ima mnogo više nego potkupolnih. Shodno statistici iz 1933. godine, bilo ih je 223 ili oko 20%. U Bosni je bilo izgrađeno 158 takvih ili 16%, njihov broj u Hercegovini je veći, 65 ili 51 %. Shodno podacima navedenim u statistici, najviše ih je bilo u Sarajevskom muftiluku, 101.
|
