Status spomenika -> Nacionalni spomenik

"Službeni glasnik BiH", broj 84/05. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 3. do 9. maja 2005. godine donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – Stari grad Zvornik proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

            Nacionalni spomenik čine zidovi i objekti Starog grada Zvornika i pokretno nasljeđe koje se nalazi deponovano u JU Narodna biblioteka i muzejska zbirka u Zvorniku.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č.br. 1969, 1962, 2019, 2020, 2021, 2022 i 2023 (novi premjer), što odgovara k.č. broj 96/3 upisan u z.k. uložak broj 61, k.č. br. 96/1 i 96/2 upisan u z.k. uložak broj 60 (stari premjer) k.o. Zvornik, Opština Zvornik, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

            Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske” broj 9/02).

II

            Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.         

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće uslove i obezbijediti sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

I zona zaštite obuhvata prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke. U toj zoni provode se sljedeće mjere zaštite:

-     dozvoljeni su samo istraživački radovi i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one čiji je cilj prezentacija spomenika, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);

-     prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti i može da se koristi u edukativne i kulturne svrhe;

-     nije dozvoljeno odlaganje otpada.

            II zona zaštite obuhvata zaštitni pojas u širini od 50 m od granica površine koju zauzima I zona zaštite u Donjem i Gornjem gradu. U toj zoni nije dozvoljena izgradnja, niti izvođenje radova koji bi mogli da utiču na izmjenu područja i promjenu ambijenta;

-     nije dozvoljeno obavljanje radova na infrastrukturi osim uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno mišljenje nadležne službe zaštite;

-     nije dozvoljeno odlaganje otpada.

S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, potrebno je obezbijediti:

-     čišćenje zidina utvrde, zidova kula, ostalih prostora i okoline od divljeg raslinja koje predstavlja opasnost za strukturu spomenika;

-     konstruktivnu sanaciju kula i zidina na mjestima gdje su se  pojavile pukotine i prijeti urušavanje konstrukcije;

-     uklanjanje objekata koji originalno ne pripadaju spomeničkoj cjelini;

-     izradu i provođenje programa prezentacije nacionalnog spomenika.

IV

            Iznošenje pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2 ove odluke (u daljnjem tekstu: pokretno nasljeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.

            Izuzetno od odredbe stava 1 ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje arheoloških nalaza iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

             Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno nasljeđe.

            U svom rješenju o odobrenju privremenog iznošenja pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine Komisija utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može da izvede, rok za povrat u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženje pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova i o tome obavještava Vladu Republike Srpske, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

V

            Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

VI

            Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik  ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VII

            Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za kulturu Republike Srpske, nadležnoj službi zaštite  i  opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

            Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web- stranici Komisije (xttp://www.aneks8komisija.com.ba ).

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 773.

X

            Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

XI

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH». 

            Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 05.1-02-104/05-6

3. maja 2005. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini člana 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju graditeljske cjeline Stari grad Zvornik na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 773.

            U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

           U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem sopstveniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),
• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru itd.,
• istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

            Zvornik se nalazi 74 km južno od ušća Drine u Savu. Utvrđenje je sagrađeno na teško pristupačnom planinskom masivu Mlađevcu, na izlazu Drine iz klisure u plodnu ravnicu, gdje se razvilo civilno naselje. Na sjeveru je Mlađevac ograničen donjim tokom Bjelobarske rijeke, na istoku Drinom, na zapadu potokom Mekinjom i putem koji vodi u selo Sultanoviće, a na jugu donjim tokom rijeke Jošanice.   

Dio gornjeg toka Drine od ušća u Savu, nizvodno do Zvornika,  u antičkom periodu bio je plovan, a o tome ima podataka i iz kasnijih perioda (Bojanovski, 1981, 190; Čelebi, 1979, 484). Zbog prelaska preko Drine i strateškog položaja, u srednjem vijeku, a naročito u osmanskom periodu, Zvorniku se pridavala velika važnost. Utvrda je branila put koji je iz Srbije vodio u Bosnu prema Sarajevu i Dubrovniku, te Tuzli i Srebrenici i kontrolisala je komunikaciju koja je lijevom stranom Drine vodila prema Srijemu (dubrovački put), kao i važan transverzalni put iz doline Spreče za Kolubaru, koji je vodio skelom u Srbiju.

Istorijski podaci

Praistorija i antički period

Područje tvrđave i nekadašnjeg podgrađa utvrđenja (varoši) u Zvorniku nije mnogo istraživano. U okolini Zvornika, između rijeke Sapne na sjeveru i Drinjače na jugu, otkriveni su ravničarska i gradinska naselja i grobne humke iz neolita, eneolita, bronzanog i željeznog doba. Lokaliteti iz antičkog doba takođe su malo istraživani. Najviše ih je otkriveno u dolini Sapne, te uz lijevu obalu Drine. Ovi posljednji, zajedno sa praistorijskim nalazištima, osim hodoloških ispitivanja, pomogli su ustanovljavanju trase antičke komunikacije koja je, vjerovatno, služila i u praistoriji. U antičko doba i kasnije (njim je prošao i Čelebija) iz područja Drinjače vodio je put ka Zvorniku u kome je ubicirana putna stanica Ad Drinum, te dalje prema Mačvi ili ka ušću Drine u Savu (Bojanovski,1981,180,185) (1). Ovdje su živjela panonska epihorska plemena Amantini i Sirmiensi, a na obje obale Drine oko Zvornika pred kraj stare ere boravili su Skordisci (Bojanovski,1988, 236). Područje Zvornika, vjerovatno do Drinjače, pripadalo je provinciji Panoniji, a kasnijim administrativnim podjelama bilo je na teritoriji Pannonie Inferior i Pannoniae Secundae u ageru kolonije Sirmiensis (Bojanovski,1988, 342). Zbog takve situacije, pretpostavlja se da je na području utvrđenja u Zvorniku postojala neka praistorijska gradina, a kasnije rimska utvrda. (2)    

Jedini nalaz u današnjem Zvorniku, i to slučajni, jeste kasnoantička grobnica na svod iz 5-6.vijeka, otkrivena pri građevinskim radovima u mahali Zamlaz.

Srednji vijek

Područje Zvornika bilo je u okviru ranosrednjovjekovne župe Podrinje ili Sapna, koja je zauzimala geografsku cjelinu između rijeke Drine  i krajnjih istočnih izdanaka planine Majevice. Sjeverna granica je bila na razvodnim kosama između slivova rječica Tavne i Sapne, a na jugu korita Drinjače i Jadra. Ovo područje, koje prema veličini odgovara starim bosanskim župama, u kasnijim vremenima postalo je centar šire oblasti (zvornički kadiluk). Stara župska organizacija najkasnije u prvoj polovini 14. vijeka razbijena je na kotareve-knežije Kušlat, Zvornik i Sapnu, a ubrzo zatim, oko polovine 14. vijeka, dolazi do integracije srednjeg Podrinja u oblast Usore. Zvornik je pripadao “oblasti Podrinja” koje se od 1366. godine do kraja bosanske samostalnosti javlja u tituli bosanskih kraljeva (Anđelić, 1977, 19, 25; isti, 1977.a, 264, 266-267; Handžić, 1975, 23).

U kasnom srednjem vijeku Zvornik je bio poseban upravni kotar (župa – knežija) koji je, zajedno sa kotarevima gradova (utvrđenja) Šubina i Kušlata, te Srebrenicom i Ludmerom, pripadao vladarskom domenu za koji su se povremeno otimali bosanski, ugarsko-hrvatski i srpski vladari (Anđelić, 1977, 262; isti, 1977.a, 258).(3) U tom periodu uz utvrđenje u Zvorniku, zbog povoljnih saobraćajnih i uopšte ekonomskih prilika, razvilo se podgrađe Subsuonich sa jakom i mnogobrojnom kolonijom Dubrovčana i visokim stepenom samouprave, sa knezom i savjetom purgara. Sve to svrstava utvrđenje i podgrađe u Zvorniku u red najrazvijenijih naselja tadašnje Bosne.

U istorijskim izvorima Zvornik se pominje prvi put 1410. godine. Za vrijeme vladavine srpskog kralja Dragutina (1284 -1316.) ne mogu tačno da se odrede granice između Dragutinove državine i Bosne. Pretpostavlja se da je njegova vladavina obuhvatala otprilike korajsko, teočačko i bijeljinsko područje, te, možda, na zapadu Soli, tako da Zvornik nije potpadao pod njegovu vlast (Handžić, 1975, 95).

Godine 1410. Hrvoje Vukčić darovao je ugarskom kralju Sigismundu u sjeveroistočnoj Bosni gradove i trgove Srebrenicu i Kušlat, te tvrđave Brodar i Susjed, a Srebrenik je ugarski kralj Sigismund osvojio 1405. godine»;

Na sjeveru je stvorio usorsku oblast pod neposrednom ugarskom upravom (Ćirković, 1964, 214). U sukobu bosanskog kralja Tvrtka II i despota Đurđa 1432 -1433. godine oko Srebrenice kralj je bio poražen kod Zvornika. Despot je zauzeo oblast Zvornika, a u njegovim rukama ostali su Srebrenica i istočni dio Usore, zapadno od linije Zvornik – Teočak, sve do Save na sjeveru. Od tada se despot Đurađ nazivao gospodarem Zvornika i cijele Usore. Zvorničko područje je bilo u vlasti despota od 1432. do 1458., tj. 26 godina, a srebreničko 1410 -1458. godine. Vlast srpskih despota s lijeve strane Drine nije kontinuirano trajala. Od 1410. do 1460. godine Srebrenica je mijenjala vlast – pet puta je bila srpska, četiri puta bosanska i tri puta osmanska. Još u pripremama za zauzimanje despotovine 1438. godine Osmani su prešli na bosansku stranu Drine. Šta je bilo sa Zvornikom u to vrijeme nije jasno. Pretpostavlja se da je došao u ruke bosanskog kralja. O Zvorniku nema nikakvih vijesti od 1435. do 1461.godine (Handžić, 1975, 28, 94).

Dok su evropski rudnici od sredine 14. vijeka sve više zamirali, u Bosni su rudnici u kojima je bila intenzivna proizvodnja tada, a naročito u 15. vijeku postali najjača privredna središta. Mnoga mjesta, iako nisu imala neposredno rudarsku proizvodnju,  izrastaju u napredne privredne centre ukoliko se u njima trgovalo plemenitim metalima. Među njima su veoma značajni Visoko i Zvornik. NJegovom privrednom usponu, osim blizine Srebrenice, doprinio je i povoljan položaj na raskrsnici važnih puteva za Bosnu, Srbiju i Mađarsku. Na tim osnovima u periodu između 1410 - 1430. godine Zvornik se razvio u važno trgovačko središte  srednjeg Podrinja (Kovačević - Kojić, 1978, 58-59). Postojanje jake dubrovačke kolonije u Zvorniku može da se prati od 1415. do 1432. godine. Tokom tih godina u njemu je boravilo do 640 članova kolonije dubrovačkih trgovaca. Pošto se u ovo vrijeme Srebrenica nalazila pod vlašću despotovine, smatra se da se u tom periodu u Zvorniku razvila najjača dubrovačka naseobina na području srednjovjekovne Bosne. Osim dubrovačkih trgovaca, Zvornik je bio interesantan i dubrovačkim zanatlijama. Roba za Zvornik uvozila se preko Olova i Glasinca. Ovo mjesto je postalo uporište za dubrovačku trgovinu na širokom osnovu. Srebro, naročito ono iz obližnje Srebrenice, bilo je osnovni proizvod kojim su Dubrovčani trgovali, a pored više vrsta robe, dosta se trgovalo i oružjem, noževima i konjskom opremom (Kovačević - Kojić, 1978,196, 197, 329, nap.103 ). 

Osim sa Srebrenicom, sa kojom su bili usko povezani, dubrovački trgovci su poslovali i u drugim mjestima u Bosni i Srbiji: Visokom, Krupnju, Beogradu, Rudniku, Prištini, a trgovali su i sa Ilokom i Mađarskom (Kovačević - Kojić, 1978, 166).

Poslije 1430. godine nagli uspon rudarskih mjesta, u ovom slučaju Srebrenice, vremenski se poklapa sa odumiranjem Zvornika, koji je, osim Visokog, do 1430. godine bio glavni centar bosanske trgovine (Kovačević - Kojić, 1978, 60, 73). Poslije 1432. godine, kada je Zvornik pripao Despotovini, dubrovački trgovci su ga napustili i prešli u Srebrenicu. Razlog za to je bio poslovni  , a ne politički, jer se i Srebrenica nalazila u Despotovini.

U dokumentu iz 1446. godine, u vrijeme kada je Zvornik pripadao srpskoj državi, ali uz sve jači pritisak Osmanlija, javlja se vojvoda koji je bio zapovjednik tvrđave i predstavnik vlasti (Kovačević - Kojić, 1978, 253). U nekoliko dokumenata dubrovačkog arhiva zabilježeno je da je poneki njihov trgovac izgradio kuću u podgrađu tvrđave u Zvorniku. U podgrađu, oko 1,5 km od tvrđave, nalazio se i franjevački samostan sa Crkvom sv. Marije (Kovačević-Kojić, 1978, 264-265). Ne zna se tačno kad je podignut samostan. U dubrovačkoj građi prvi pomen ovog samostana je iz 1423. godine. Basler smatra da se podatak S. Maria in Campo u popisu franjevačkih samostana Bartula Pizanskog skraja 14. vijeka odnosi na samostan u Zvorniku (Kovačević - Kojić, 1978, 60; Basler, 1973, 203).

Značaj i važnost pojedinih gradskih naselja mogu da se cijene i po tome što su Osmanlije, nakon osvajanja, neke od njih uzele za svoje administrativne centre višeg ili nižeg ranga. Zvornik je postao centar sandžaka (Kovačević - Kojić, 1978, 347).

Osmanski period

Definitivnim padom Despotovine 1459. godine pod osmansku vlast su potpali i njeni dijelovi na lijevoj obali Drine, tj. rudarsko Podrinje i dijelovi usorske oblasti, vjerovatno još početkom 1460. godine (Dinić, 1955, 86). Ta područja pripojena su Smederevskom sandžaku u čijim su granicama ostala  do 1480. godine. Iz popisa Smederevskog sandžaka 1476/77. godine vidi se da u tvrđavi u Zvorniku, kao i u Srebrenici, služe vlasi kao martolosi i primaju platu (Handžić, 1975, 99, 100). Nakon pada najvećeg dijela bosanskohercegovačke teritorije pod osmansku vlast 1463. godine uslijedila je protivofanziva ugarskih i domaćih snaga. Osnovane su Jajačka, Srebrenička i Šabačka banovina. U jesen 1464. godine ugarski kralj Matija Korvin sakupio je brojnu vojsku koja je, pod zapovjedništvom Ivana Zapolje, bezuspješno opsjedala zvorničko utvrđenje. Sultan Mehmed II hitno je uputio vojsku prema Zvorniku pod zapovjedništvom Mahmud-paše Anđelovića s kojim je bio i smederevski sandžak-beg Mihail-oglu Ali-beg, čije su jedinice razbile ugarsku opsadu grada (Truhelka, 1904, 19; Thalloczy, 1916, 192-196).

Madžari su stalno ugrožavali sjeverne granične posjede osvojenih osmanskih oblasti, uglavnom se krećući dolinom Drine. Vuk Grgurević je 1476. godine nakratko opsjedao Zvornik, popalio Srebrenicu i stigao do podgrađa Kušlata. Kao posljedica tih prodora uslijedilo je, zbog potrebe za čvršćom odbranom i boljom organizacijom stečenih posjeda, osnivanje Zvorničkog sandžaka oko 1480. godine (Handžić, 1975, 43). Zvornički sandžak nastao je odvajanjem zapadnih dijelova Smederevskog sandžaka u srednjem Podrinju, tj. rudarske i gorovite oblasti sa obje strane Drine i nekih područja sjeveroistočnog dijela Bosanskog sandžaka, u posebnu administrativnu jedinicu sa sjedištem u Zvorniku. Na osnovu najranije poznatog nedatiranog popisa Zvorničkog sandžaka, koji je mogao nastati između 1480. i 1512. godine, u osnovno jezgro sandžaka bili su uključeni Srebrenički, Brvenički i Zvornički kadiluk, koji je morao biti osnovan već 1460. godine iako je prvi pomen o njemu iz 1477. godine.(4) U  dokumentu od 25. maja 1491. godine pominju se Balibeg mir-i liva zvorničkog grada (sandžaka) i mevlana Sule, kadija zvorničkog grada, te dva silahdara (visoko pozicionisan dvorjanin sultana ili službenik  namjesnika), članovi odbora pod čijim su nadzorom popravljani utvrđeni gradovi Zvornik i Srebrenica, od maja do septembra te godine (Handžić, 1975, 49).

Konačni teritorijalni oblik ovaj sandžak je dobio 1521. godine padom Šapca i Beograda pod osmansku vlast. Tada je osvojena i cijela Mačva, te su Osmanlije pripojile Zvorničkom sandžaku dvije mačvanske nahije i dio Posavine u Bosni (Handžić, 1975, 42-49, 55).  Sve do perioda između 1526. (bitke na Mohaču) i 1537. godine (osvajanja Slavonije) ovaj sandžak je imao obilježja istaknute vojne krajine. U popisu iz 1512. ne pominju se timari posade gradova u bližem zvorničkom okruženju (Perina, Kušlata i Srebrenice), kao ni samog Zvornika. Znači da su ih čuvale ulufedžijske posade vojnika (dnevničara) sa svim rodovima vojske: mustahfizima (čuvari tvrđava, glavni rod lokalnih vojnih snaga), azapima, farisima (konjanicima), martolosima i tobdžijama, kao u svakoj pograničnoj oblasti. Malo prije 1533. godine vojnici tvrđavske posade u Zvorniku dobili su stalne timare. Tada je u  Zvorniku bila  posada od 120 stalnih mustahfiza-timarlija. Najveći zapisan broj od 156 mustahfiza je bio u Zvorniku, kao važnom pograničnom gradu 1477. godine. Toliko je bilo i azapa. Martolosa je bilo oko 100, a farisa malo više nego martolosa. Uz njih su bile i jedna do dvije ode (desetine) tobdžija. Ukupno u vrijeme serhata (vojne krajine) u Zvorniku je bila posada od oko 500 ljudi. U popisu iz 1533. godine navedeno je da je u tvrđavi 118 mustahfiza i malo pripadnika pratećih rodova vojske. Ubrzo je brojnost tvrđavske posade znatno smanjena, smanjena je gotovo na četvrtinu, jer je Zvornik izgubio stratešku važnost pri pomjeranju granica na Savu i dalje na sjever (Handžić, 1975, 160-163).

U periodu kada je ovaj predio bio serhat, sjedišta organa vlasti i kulturne muslimanske ustanove nalazili su se jedino u okviru utvrđenih gradova. U Gornjem gradu zvorničke tvrđave bila je podignuta džamija Mehmeda II el-Fatiha, nastala između 1460. i 1480. godine. Oko džamije se razvila stambena četvrt koja se u popisima naziva Mahala džamije sultana Mehmeda-hana. U mahali su bili dućani živežnih namirnica, magacin hrane i čatrnja (Handžić, 1970, 158).

U Donjem gradu, za koji nije tačno ustanovljeno kada je sagrađen, bila je podignuta jedna džamija koja se nalazila do Carske kapije. Vjerovatno je obalni dio utvrđenja građen krajem 15. i u 16. vijeku. Iz 1491. godine postoje dokumenti o plaćanju velikih izdataka za nabavku građevinskog materijala i majstora  (Mazalić, 1956, 250-255; Handžić, 1970, 158).

Kao posljedica rapidnog urbanog razvitka zvorničkog podgrađa i prerastanja u kasabu, nestali su Crkva sv. Marije i samostan koje su franjevci napustili oko 1538. godine (Handžić, 1975, 72-73, 91).

U vojno - administrativnom pogledu Zvornički sandžak je od osnivanja pa do 1541. godine pripadao Rumelijskom pašaluku. Kada je osnovan Budimski pašaluk, Zvornički sandžak je ušao u njegov sastav. Kada je 1580. godine osnovan Bosanski pašaluk, Zvornički sandžak je pripao njemu. Sandžak-begovi su se često mijenjali pa nije moguće dati njihovu kompletnu listu. Od 1490. do 1700. godine mogu da se nabroje samo imena 19 zvorničkih sandžak-begova. Njihovo sjedište do pretkraj 16. vijeka bilo je u tvrđavi, a kasnije, prema potrebi, u Donjoj Tuzli, Šapcu ili kasabi ispod zvorničkog grada.

Prvi poznati zvornički sandžak-beg je Bali-beg 1491. godine, a zatim se pominje Mustafa-beg 1501. godine, Sinan-beg 1514. godine, te Hadži Mustafa-beg 1517. godine. S kraja 1517. godine pominje se vijest da je ubijen zvornički sandžak-beg Öksünur-beg. Iz 1526. godine poznat je Murad-beg. Küçük Bali-beg je bio zvornički sandžak-beg 1528. U Zvorniku i drugim mjestima ostavio je zadužbine, a umro je kao budimski beglerbeg (paša) 1541. godine u Budimu. Prije Bahši-beg u Zvorniku podigao je dervišku tekiju sa musafirhanom (gostionicom) i druge objekte, te se za sve osnovao i vakuf. Zatim, slijede 1533. godine Džafer-beg 1534, Hizir-beg 1543, te Sinan-beg 1548. godine. Na tom položaju 1558. godine se pominje Ahmed-beg,  praunuk sultana Selima I. Slijede Husein-šah 1559, Šaban-beg 1565, Hizir-beg 1567. i oko 1570. godine Iskender-beg 1571, Džafer-beg do 1574, kada je ponovo imenovan Iskender-beg, Ferhad-beg 1585, Sinan-beg 1592, Memi-beg 1593. Poslije 1593. poznati su Mehmed-beg iz 1606. i Omer-beg1637. godine (Handžić, 1975, 59-64; Mazalić, 1955, 91). Zvornički sandžak ukinut je 1851. godine.

Nahija Zvornik pripadala je carskom hasu. Za razliku od ostalih nahija, nije imala  uobičajen oblik teritorijalno-administrativne jedinice. Obuhvatala je naselja duž glavnog puta od Novog Sela (južno od Zvornika) do grada Teočaka. U Zvorniku je pravoslavno sveštenstvo evidentirano u osmanskim popisima oko 1480. godine. Iako se ne zna tačan datum osnivanja Zvorničke episkopije, prema Handžićevom mišljenju, to je moralo da bude ubrzo poslije 1480. godine. Pretpostavlja se da se njena jurisdikcija podudarala sa teritorijom tog sandžaka. Prvi podaci o zvorničkim episkopima su s kraja treće i početka četvrte decenije 16. vijeka. Zvornički episkop Teofan spominje se 1541, a 1561. godine zvornički mitropolit Pavle (Handžić, 1975, 105-114; Mazalić, 1955, 88).

Prema popisu iz 1533, do kada je Zvornik imao važan vojno-strategijski i administrativni značaj, podgrađe grada predstavljalo je naselje sa 113 muslimanskih, 29 hrišćanskih kuća, te 7 inokosnih (mudžereda). Sredinom 16. vijeka Zvornik je dobio status kasabe. Prema popisu 1548. godine, kasaba je imala 8 mahala, koje su se nazivale prema zanatima, sa 432 muslimanske kuće, i jednu hrišćansku mahalu sa 30 domaćinstava. U Zvorniku su postojala tri dijela grada: a) kal`a i naselje u njoj, b) nefs/kasaba i c) varoš sa Crkvom sv. Marije (Handžić, 1975,136, 144-148).

Malo prije 1600. godine u Zvorniku je boravio bosanski biskup fra Frane Stipanović-Baličević. Zvornik je opisao kao utvrdu sa dobrim i lijepim zidom (Mazalić, 1955, 89).

Pri pregledu tvrđave koji je obavio Sahroš Ibrahim-paša Memibegović 1620. godine za Zvornik je zapisano da je grad opasan zidom “sa malom tvrđavom, te nekim kulama i oborom” . Francuz Quiclet je 1658. godine prošao kroz Zvornik, na putu za Carigrad. Za utvrđenje je napisao da je ruševno, ali da ima kastelana (dizdara), tobdžiju i nekoliko oficira. Tvrđavu naziva “ Ič’kalasi ”. Napominje da se gradska vrata zatvaraju mimo običaja kod Osmanlija. Uz gradska vrata je uočio, kao i kasnije Čelebi, koji je boravio u Zvorniku 1660. godine, veliki top bez lafeta (Mazalić, 1955, 92). Čelebi piše da tvrđavom upravlja dizdar sa 150 momaka gradske posade. Za zvorničko utvrđenje veli da citadela (Ič’kala - vjerovatno Gornja tvrđava) ima dvije gvozdene kapije koje su okrenute prema istoku (taj opis se odnosi na bastion). U unutrašnjosti grada, na potijesnom mjestu, nalaze se tvrđavske kuće, Ebu`l Fethova džamija, džebhana (skladište oružja), žitni magacin i čatrnje, a na bastionima mali šahi-topovi (carski topovi). U Donjem gradu pominje gradski bedem  uz obalu rijeke Drine, koji je ozidan i nabijen, onako kao što se podziđuju obale. Po njemu su nanizani prozori s doksatima okrenutim prema Drini (mašikulama). Jednu kapiju zovu Careva kapija Hungar kapusi. Ona je okrenuta prema sjeveru. S te kapije je Ebu`l Feth-Mehmed-han udarao na grad. U blizini kapije nalazi se Careva džamija, a pred njom, na obali rijeke Drine, leži grad Carin, tj. citadela (ič`kala) Donjeg grada. Tu ima 11 baljmez topova i svi su okrenuti prema Drini. Bedemi toga grada su debeli do 12 stopa, a visoki 18 neimarskih aršina.

Austrijska carska vojska, pod komandom Ludviga Badenskog, 1688. godine nakon kratke opsade zauzela je Zvornik. Jedan dio puka “Lesli” boravio je u Zvorniku zime 1688/89. godine. Njihov sveštenik Bzenski za tvrđavu veli da je prastara. On piše o dva dijela tvrđave, a posebno za Donji grad veli da ima dvoja vrata i niži obalski zid, “običnu tursku džamiju” sa stanom za muftiju. Osmanlije su pokušavale da opet zauzmu utvrđenje. Austrijska vojska je, prema ovom autoru, tada potkopala (lagumirala) cijelo utvrđenje. U junu 1689. Osmanlije su opsjele grad pod komandom Topal Husein-paše i Muhamed-paše Surpane i zauzele ga 1. avgusta (Mazalić, 1955, 94-96).

Austrijski general Petraš je 1717. godine opsjedao Zvornik, ali ga je premoćna osmanska vojska, koja je došla Zvorniku u pomoć, pod komandom ćehaje (pomoćnik bosanskog beglerbega) Ibrahim–pašom odbranila. U to vrijeme u Bosni se osnivaju kapetanije. Zvornička kapetanija je osnovana  između Karlovačkog (1699) i Požarevačkog mira (1718) ili odmah poslije ovog drugog. Osim utvrđenja u Zvorniku, njoj je pripadao i grad Kušlat. Zvornički kapetani, o kojima ima malo podataka, sve vrijeme su bili iz porodice Fidahića. Prvi je po imenu poznati  Mehmed–kapetan  oko  1730. godine. Već 1737. pominje se kao bivši kapetan. Istakao se u bojevima protiv Austrijanaca 1737. i 1739. godine, dobio je titulu paše i počasni naziv gazi. Umro je 1747. godine kao zvornički sandžak-beg. Sljedeći poznati kapetan bio je Abdulah-kapetan, koji je vršio tu dužnost u periodu prije 1759. do poslije 1777. godine. Pri popravci zvorničkog utvrđenja 1765. bio je povjerenik, a pod njegovim nadzorom obavljen je jedan manji popravak na gradu 1777. godine. Naslijedio ga je Mehmed II (poslije 1777. do 1802. godine). Početkom srpskog ustanka, kao protivnik dahija, pomagao je ustanike savjetima i municijom, ali ih je napustio kada ustanici nisu postigli dogovor sa osmanskom vlašću. Kada su ustanici opsjeli Višegrad, Mehmed-kapetan je došao sa vojskom u pomoć tom gradu. S bosanskom vojskom učestvovao je i u boju na Mišaru, gdje je 1808. poginuo. Naslijedio ga je Ali-paša Fidahić, koji je od 4.10.1806. godine bio sandžak-beg, a od 1811. i  kapetan. Ali-pašu je naslijedio sin Mahmud-paša, koji je postao kapetan u periodu poslije 1811. a prije 1818. godine. On je, takođe, vršio obje dužnosti kao i njegov otac (sandžak-beg i kapetan) za vrijeme vezirovanja Abdurahim-paše.

Sljedeći kapetan je bio Ali-beg, stričević Mahmud-paše. Novi bosanski vezir Abdurahim-paša nije se usudio ići u pobunjeno Sarajevo, nego se zadržao izvjesno vrijeme u Zvorniku. Ali-beg je sa 1.000 vojnika prodro u Sarajevo, pohvatao vođe pobune protiv ukidanja janičara, odveo ih u Zvornik, gdje ih je novi vezir pogubio 8.3. 1827. godine. Za ove zasluge Ali-begu je beratom data zvornička kapetanija, što je izazvalo sukobe između Ali-bega i Mahmud-paše, te su u Zvorniku bila dva kapetana, sve do Ali-begova poraza. Mahmud-paša je ostao kapetan do ukidanja kapetanija 1835. godine. (Kreševljaković, 1991,75, 185-190).

Provalama austrijskih trupa na bosansku teritoriju krajem 17. i u prvim decenijama 18. vijeka zvorničko utvrđenje je opet postalo strateški važno. Tek od 18. vijeka u zvorničkoj tvrđavi služe dva dizdara. Do tada je jedan dizdar zapovijedao cijelom posadom tvrđave, jer je grad bio daleko u pozadini (Kreševljaković, 1953, 13). Grad je popravljan i utvrđen, tako da je izdržao austrijske navale 1717. i 1737. godine. Od tada ga je osmanska vlast stalno održavala. Tokom 18. i 19. vijeka zvornički grad bez sumnje više puta je provaljivan, ali su se sačuvali podaci o tome samo iz 1777. i 1849. godine. Pri pregledu utvrđenja 1838. godine Zvorniku nije trebao popravak. Ujedno, od 18. vijeka zvornička tvrđava se smatra jednom od najjačih, ako ne i najjačom u Bosni. Popravljana je i dograđivana 1762, 1765. i 1777. godine. Od rodova vojske pominju se, osim gradskih čuvara (mustahfiza) i tobdžija, još laka pješadija u tvrđavama (azapi), konjanici (farisi) i oružari (džebedžije).

Godine 1838. grad je bio u dobrom stanju. Kolika je bila njegova važnost govori i podatak o postojanju 85 topova, od čega je 46 topova uskladišteno u džebhani (1688. u Gornjem gradu bilo ih je 13, a u Donjem gradu 26) (Kreševljaković, 1952, 181). Gornji grad je popravljan 1849. godine (Mazalić, 1955, 110). U sedmoj deceniji 19. vijeka kroz Zvornik je prošao Kliment Božić, tumač njemačkog konzulata u Bosni, koji za tvrđavu veli da je stara, ali prilično očuvana i da u Gornjem gradu ima mnogo neupotrebljivih topova (Mazalić, 1955, 111).

Osmanska posada bila je raspoređena u zvorničkoj tvrđavi sve do 1878. godine, kada se austrougarska posada smjestila samo u Gornji grad i tu ostala do kraja prvog svjetskog rata 1918. godine. U tom periodu Donji grad je počeo da propada. U Gornjem gradu bila je i posada Jugoslovenske vojske sve do 1934. godine (Kreševljaković, 1953, 14; usmeno saopštenje Rajka Avramovića, kustosa Muzeja u Zvorniku).

2. Opis dobra

Danas se u ruševinama na površini od 49.000 m2 raspoznaju Gornji, Srednji i Donji grad.

Srednjovjekovni period

Srednji grad, Velika kula. Prva kula koja je podignuta u graditeljskoj cjelini starog zvorničkog grada je Velika kula u središnjem dijelu utvrđenja. Prvobitno to je bio tipično srednjovjekovni kompleks sa pravougaonom kulom i malim oborom oko nje. Zaravan duga 60 m, na kojoj je kula sagrađena, bila je sa svih strana, osim sa sjeverne, okružena nepristupačnim strminama. Dvorište kule je opasano masivnim i do 2,0 m debelim zidovima. Sastojalo se od dva dijela: jednog uskog i tijesnog (cvinger) i jednog šireg dijela u kome su ustanovljeni ostaci zidova nekog nepoznatog objekta ili dogradnje (Đ. Mazalić, 1956, 250). Ulaz u dvorište je bio na sjeverozapadnoj strani, gdje se nalaze ostaci kapije iz osmanskog perioda. Kapija (dimenzija 3,0 m x 2,30 m) je imala kameni dovratnik sa gornjim polukružnim završetkom. Debljina zida na tom mjestu iznosila je 1,25 m. 

U osnovi kule razaznaju se dvije trećine kruga okrenutog prema zapadu, a usjek prema istoku. Kula je prvobitno bila znatno niža od današnje, o čemu svjedoče otkriveni zidovi u njenoj unutrašnjosti. Dužina preostalog istočnog zida kule iznosi 8,0 m. Ulaz, koji je u kasnijim prepravcima kule zazidan, bio je smješten na jugoistočnoj strani, na visini od 4,0 m. Dovratnik je imao polukružni završetak na gornjoj strani. Zaokruženi oblik kula je mogla dobiti malo kasnije, početkom primjene vatrenog oružja. (Đ. Mazalić, 1956, 251). Novi pravougaoni ulaz je otvoren na susjednom dodatom zidu, na visini od oko 5,0 m.  Tehnika zidanja ukazuje na to da je do ove dogradnje došlo prije uspostavljanja osmanske uprave. Visina kule, koja se prema vrhu znatno sužava, iznosi od 18 do 20 m, a obim više od 50 m. U drugom svjetskom ratu Nijemci su probili zidove u donjem dijelu kule, te je unutrašnjost zatrpana porušenom zidnom masom. Probijeni hodnik u nižem dijelu kule vodio je do male prostorije čija je namjena nepoznata.

Kula je zidana od pritesanog kamena iz okoline. Za zidanje je korišćen krečni malter u velikim količinama, a mjestimično i za zaravnavanje spoljnih i unutrašnjih lica zidova. Jezgro zida čini smjesa od lomljenog kamena i maltera. Gornji dio kule, u visini od 4 do 7 m, dozidan je kasnije. Pri samom vrhu, na sjevernoj i istočnoj strani, nalazi se po jedan prozorski otvor sa polukružnim završetkom. Na zapadnoj strani kule  naziru se ostaci sličnog otvora. U blizini otvora su četiri konzole koje su nosile neku isturenu dogradnju, te ostatak puškarnice koja je služila za kontrolisanje ulaza u kulu. Ispod konzola, u vodoravnom nizu, uzidani su metalni obruči, slični topovskim cijevima, nepoznate namjene.

            Gornji grad. Novi način ratovanja, upotreba vatrenog oružja i potreba da se ovaj kompleks bolje zaštiti sa sjeverozapadne strane uzrokovali su razvoj Gornjeg grada. Ovaj dio grada leži na platou okruženom visokim zidom. Pri vrhu platoa podignut je glavni odbrambeni štit u kom je vjerovatno bila i jedna kula. Na sjeverozapadnoj strani ovog štita je bio iskopan poprečni jarak. Na krajnjoj istočnoj strani platoa, na najdominantnijem mjestu, stajao je bastion ili jedna od kula koje se pominju u izvještaju kralja Matije. Sa južne strane od ovog bastiona vodio je put do Velike kule. Put je bio zaštićen sa obje strane visokim zidom koji je sačuvan, uglavnom, u tragovima i do visine od 1,0 m. Bastioni su nekada stajali i na pristupačnijim stranama platoa, ali su se sačuvali  samo južni.

            U ovakvom obliku grad je stajao do 1433. godine, kada ga je zauzeo despot Đurađ Branković(5). 

Osmanski period

Važnost Zvornika kao pograničnog grada došla je do izražaja i u osmanskom periodu, kada je grad dodatno utvrđen i proširen.

Donji grad. Zauzimao je površinu od 7.600 m². Uz rijeku Drinu, u prvim godinama osmanske uprave, sagrađena je osmerougaona kula. Kao građevinski materijal Osmanlije su koristile stećke sa obližnje nekropole. Kula je zatrpana do 8,0 m visine. Na vrhu je prostorija sa pet topovskih otvora i kamin. Na zapadnoj strani je ulaz sa polukružnim nadvratnikom. Sjeverno od ove sagrađena je još jedna kapijska kula. Grad je dalje utvrđen po strmim liticama izgradnjom različitih uporišta koja su povezana zidovima. Tako je  zatvoren krševiti prostor u obliku trougla, poznat kao Srednji i Donji grad. Dio koji se prostirao pored rijeke bio je zaštićen kapi-kulama. U ovakvom obliku grad je trajao do početka 16. vijeka. Evlija Čelebi u svom Putopisu pominje Carevu džamiju. Džamija je bila situirana između sjeverne kapijske kule i Velikog kazamata, gdje su pronađeni njeni temelji (Đ. Mazalić, 1956, 255).

U 17. i 18. vijeku utvrđenje poprima savremeniji izgled. Za izgradnju novih objekata primjenjivali su se noviji materijali i tehnike gradnje. U Donjem gradu, na mjestu ranijih kapija, najprije su sagrađene kapi kule. Uz njih su, zatim, podignute tabije i iskopani jarci, duboki od 4,0 do 6,0 m.

Sjeverni ulaz u grad vodio je ispod kapijske kule. Kula je masivni jednospratni objekat kvadratne osnove. Kroz prizemni dio vodio je ulaz u grad, a na spratu je jedna prostorija koja je na sjeveru imala topovski otvor, a na jugu ulaz u prostoriju u koju je bilo moguće ući samo uz upotrebu ljestvi. Pred kulom je bio velik jarak zidan tesanim kamenom, dubok 5,0 m, a širok 6,0 m.  Uz sjevernu stranu tog jarka, pri vrhu, do samog mosta, bio je uzidan kameni fragment iz rimskog perioda sa prikazom ženske figure. Desetak metara od kapije je iskopano spremište za municiju.

Osmerougaona kula je povezana zidovima sa ostatkom utvrđenja u sjevernom dijelu: kapijskom kulom, tabijom i jednim malim redutom. Na tabiju se ulazilo sa ulice posebnim stepenicama iz unutrašnjosti grada. Sa redutom bila je povezana drvenim mostom. Posebne podzemne stepenice vodile su sa ulice u korito jarka. Sa reduta je bio moguć ulaz u osmerougaonu kulu.

Južni ulaz Donjeg grada, čija je kapija(6) zazidana krajem 19. vijeka, vodio je preko pomičnog mosta kroz bedem vezan za tabiju, a zatim uskim prolazom pored tabije i velike kapi kule do grada. Kapi kula je objekat kvadratne osnove, u donjem dijelu zatrpana. Iz prizemlja do prostorije na katu vodilo je kameno stepenište. Prostorija je imala otvore za topovska oruđa na istočnoj, južnoj i sjevernoj strani. Dvadeset metara od ove kapije, na samoj litici, sagrađena je kula koja se nije sačuvala do danas.

Uz Drinu je ojačan ranije podignuti bedem, dug 300 m. U njemu su bili ugrađeni dva mala bastiona, prsobran, veliki broj puškarnica i topovskih otvora.

U Donjem gradu je sagrađen veliki kazamat u stijeni i na njemu zgrada dimenzija 55 x 6,5 m, pokrivena svodom. Visina svoda je 4,5 m. Ulaz u objekat nije moguće odrediti. Objekat je devastiran prvi put krajem 19. vijeka, kada je izgrađena cesta.

Ostali prostor Donjeg grada iskorišćen je za gradnju objekata za stanovanje, vojničkih baraka i skladišta. 

Gornji grad. U osmanskom periodu pretrpio je značajne prepravke, tako da se od starih zidova sačuvao samo južni zid, a ostali u temeljima. Zauzimao je površinu od 8.000 m2. Na zapadnom i sjevernom dijelu je iskopan duboki jarak, gotovo uspravnih strana,  obzidan tesanim kamenom. Sa istočne strane jarci su bili zatvoreni kapijama (dimenzija 2,30 x 2,10 m) sa polukružnim nadvratnicima.  Do sjeverne kapije nalazila se glavna ulazna kapija u Gornji grad, koja je u osmanskom periodu poznata pod nazivom "Jedrenska".

Pedesetak metara od zapadnog jarka iskopan je još jedan, u pravcu sjever-jug.

Na mjestu ranije srednjovjekovne kule izgrađen je Veliki bastion. Prizemlje prvobitne kule je pretvoreno u podzemni hodnik (dimenzija 10 X 2,5 X 2,5 m), pokriven poluobličastim svodom, a služio je kao veza zapadne tabije bastiona sa središnjim dijelom tvrđave. Nad podzemnim hodnikom je nabijen sloj zemlje, debeo 2, 25 m. Na sjevernoj strani hodnika je sagrađeno sklonište za vojnike.

            Ulaz u bastion je bio na istočnoj strani, gdje se nalazio i ulaz u dva velika kazamata: sjeverni (dimenzija 13,40 X 5,30 X 4,0 m) i južni (dimenzija 14,0 X 4,0 X 4,0 m). Ulaz u sjeverni kazamat je imao polukružni završetak. U kazamatima je izgrađeno više kamina za zagrijavanje prostorija.

Izlaz iz Velikog bastiona omogućen je preko podzemnog prolaza (dimenzija 17,5 x 2 m) i južnog dijela zapadnog jarka. Ovaj prolaz je bio sakriven nekom manjom zgradom koja nije sačuvana do danas ni u tragovima. Na zapadnoj tabiji su izgrađeni topovski položaji zaštićeni sa svih strana zemljom i rastinjem. Ovi položaji su sačuvani i narednim dogradnjama u vrijeme austrougarske uprave.

Četrdesetak metara od Velikog bastiona popravljena je cisterna. U njenoj blizini sagrađen je još jedan bastion kome se prilazilo bedemom sa Velikog bastiona. Pod ovim bastionom je bilo sklonište (dimenzija 9,0 X 3,65 m), pokriveno poluobličastim svodom. Sklonište je imalo jedan tajni izlaz. Istočno od ovog bastiona sagrađen je još jedan sličan bastion, povezan sa susjednom tabijom (dimenzija 12,0 X 14,0 m). Od ove tabije, kroz tajni prolaz, vodio je put do Velike kule. U istočni i zapadni dio tabije ugrađen je po jedan reljef. Najistočniji dio Gornjeg grada pretvoren je u jaku tabiju i u jedan manji bastion, a zatim dodatno zaštićen platformama koje su stajale sa spoljašnjih strana ispod bedema. U unutrašnjosti Gornjeg grada bio je sagrađen veliki broj objekata za stanovanje, kancelarije i skladišta, te jedna manja džamija. Prema riječima Evlije Čelebije, bila je to " starinska džamija, pokrivena olovom i tavan kupolom. Iznad ulaznih vrata je stajao natpis (tarih): "Dobrotvor, Osvajač silni podigao je ovu/džamiju/ za pobožne ljude." Natpis o njenoj kasnijoj popravci glasi:

"Bogomolja derviša (uššak), dom onih koji padaju ničice Godine 982 (=1574)”(Čelebi, 1979, 482-484). Svi ovi objekti su porušeni nakon 1878. godine.

Srednji grad. Srednji grad je situiran na strmom dijelu brda, između gornje i donje tvrđave, i širi se od Velike kule do litica iznad Donjeg grada. Zauzima površinu od 33.000 m2. Velika kula je sačuvana u svom obliku, predstavljajući i dalje važno strateško mjesto zvorničkog grada.  Novoizgrađene kule i bastioni u zidinama, po strmim liticama, osim strateške, imali su konstruktivnu ulogu s obzirom na to da su gotovo do vrha bili ispunjeni zemljom. U sjevernom bedemu izgrađene su dvije manje kule potkovičastog oblika, u donjim dijelovima ispunjene zemljom a od sredine šuplje. Nisu imale puškarnice, jer su najvjerovatnije služile kao osmatračnice. Druga kula se nalazi na jednoj strmoj stijeni iznad Donjeg grada. Ima oblik nepravilnog petougla (dužine stranica 2 x 3,40 x 5,70 x 6 x 7 m). Na njenoj istočnoj strani je dograđen bastion polukružne osnove.

U južnom bedemu Srednjeg grada dograđen je masivni bastion sa kontraforima. Južnije su sagrađena još dva bastiona i između njih stambena kula pravougaone osnove (9 x 5 m). Završetak ovog bedema čini jedna okrugla kula kojom se štitila južna kapija Donjeg grada.

Kroz Srednji grad je vodio uski put koji je povezivao Veliku kulu i sjeverni dio Donjeg grada.

U središtu Srednjeg grada, na malom platou zaštićenom prsobranom, nekada je stajala glavna gradska baruthana.

Za gradnju zidova i kula u osmanskom periodu korišćen je krečnjak iz okoline zvorničkog grada.

Austrougarski period je obilježen intervencijama koje se, uglavnom, odnose na rušenje objekata Starog grada, a u manjoj mjeri na izgradnju. Karavanski put u Donjem gradu nije više zadovoljavao pojačani intenzitet saobraćaja usljed čega dolazi do manjih intervencija na sjevernoj kapiji, zaziđivanja južne kapije i proboja bedema za prolaz puta. U Gornjem gradu Austrija je za potrebe svoje vojske izgradila kasarnu dimenzija 60,0 x 13,0 m. Objekat je imao podrum sa cisternom, prizemlje i sprat. Ulaz je bio na istočnoj strani. Do sprata je vodilo spoljno stepenište. Na sjevernoj strani je stajao bunker nad čijim se ulazom i danas nalazi ploča sa natpisom.

Po završetku prvog svjetskog rata vrše se daljnje intervencije na proširenju puta. Proširuje se prolaz kroz sjevernu kapiju, znatno nasipa unutrašnji prostor grada, podiže niveleta puta i gotovo u cijelosti ruši južna kapija. Ovim radovima su znatno devastirani Donji grad i Stari grad Zvornik u cjelini.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture NRBiH broj 86/54 od 22.1. 1954. godine, Stari grad (tvrđava) u Zvorniku, Opština Zvornik, stavljen je pod zaštitu države. Rješenjem broj 02-785-3 od 18.4.1962. upisan je u Registar nepokretnih spomenika kulture.

Graditeljska cjelina – Stari grad Zvornik nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika pod imenom Zvornik – Stari grad pod rednim brojem 773.

U Prostornom planu BiH do 2000. godine uvršten je kao spomenik II kategorije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

Godine 1964. izvršeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na području Donjeg grada. Sanirani su obalni bedemi, temelji i zidno platno. Izvršeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na kulama koji se odnose na izmjenu drvenih krovnih konstrukcija, te pokrivački radovi. Kao pokrov korišćena je šindra.

Godine 1965. nastavljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na obalnom bedemu i zidovima uz saobraćajnicu u Donjem gradu.

U periodu 1979 -1981. izvršeni su konzervatorsko-restauratorski radovi u dvije faze: uporedo sa radovima na novoj saobraćajnici(7) u Donjem gradu i nakon izgradnje puta. Dotadašnja trasa izmijenjena je i djelomično je prolazila kroz objekte u Donjem gradu. Prvom fazom radova su obuhvaćeni obalni bedem, kazamati i bastioni. Obavljeni su veći zemljani radovi, naročito uz obalni bedem gdje je visina iskopa iznosila 2,5 m. Uklonjene su neadekvatne dogradnje od betonskih blokova iz austrougarskog perioda i otkrivene zazidane topovske puškarnice. Iskopavanje je vršeno i u tabijama uz bedem. U sjevernoj tabiji su pronađeni ostaci međuspratnih konstrukcija i više puškarnica. U poligonalnoj kuli je otkopano stepenište. Prilikom zemljanih radova pronađene su velike količine topovske municije, uglavnom kamene, različitog promjera. Uklonjeni su drvene krovne konstrukcije i pokrovi koji su, zbog lošeg kvaliteta i neodržavanja, dotrajali. U drugoj fazi konzervatorsko-restauratorskih radova, koja se odvijala uporedo sa izgradnjom saobraćajnice, obuhvaćeni su: obalni bedem, kazamat i bastioni.

Godine 1984. nastavljeni su radovi na sjevernoj kapi-kuli i bedemima uz kulu, sa zapadne strane.

Godine 1986. nastavljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi u Donjem gradu: na sjevernoj kuli, bastionu iznad tunela i poligonalnoj kuli.

Svi radovi su se odvijali u Donjem gradu, pod nadzorom Zavoda za zaštitu spomenika kulture, prirodnih znamenitosti i rijetkosti Bosne i Hercegovine u Sarajevu.  Autori arhitektonsko-prostornog rješenja su Ferhad Mulabegović, dipl. inž. arh. i Hazim Handžić, dipl. inž. arh.

Godine 1988. vršena su manja arheološka iskopavanja unutar zidina Srednjeg grada. Iskopavanja su vršili prof. dr Đorđe Janković sa Filozofskog fakulteta u Beogradu i mr Mirko Babić, direktor Muzeja Semberije u Bijeljini. Materijal se nalazi u Muzejskoj zbirci u Zvorniku.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na mjestu 20. aprila 2005. godine ustanovljeno je sljedeće:

-     pristup Gornjem gradu vodi pored porušene spomen-kosturnice iz drugog svjetskog rata i novosagrađenih sakralnih objekata - crkve i mauzoleja.

-     zidovi i objekti Gornjeg grada su u u lošem stanju zbog toga što dugo godina nisu održavani i zbog fizičkog oštećenja. Pojedini dijelovi objekata, kao što su kula kod ulaza u austrijsku kasarnu, zidovi uz kazamate, strop i sjeverni zid austrijske kasarne, u unutrašnjosti su teško oštećeni i porušeni. Staza od Gornjeg grada do Velike kule je teško prohodna zbog velikog nagiba i rastinja. Zidovi kojima je bila ograđena sa obje strane su mjestimično iskrčeni. Maksimalna visina zida iznosi 1, 0 m.

-     Velika kula, koja dominira cijelim gradom, oštećena je posebno na južnoj strani. Oštećenja su primjetna i na kuli koja stoji na sjevernom nepristupačnom dijelu bedema.

-     zidovi i objekti Donjeg grada grupisani su oko prometne saobraćajnice. Zbog izgradnje puta "kroz zidna platna", srušeni su dijelovi bedema uz južnu kulu, dio nekadašnje južne kapije, velika cisterna blizu kazamata, bastion uz poligonalnu kulu. Rušenja su izvršena mašinskim putem uz mjestimično miniranje, čime je posebno devastiran dio grada uz južnu kapiju. Na objektima i zidovima su izvršeni konzervatorsko-restauratorski radovi, te su objekti i danas u solidnom stanju.

-     unutrašnjost kazamata se koristi za uzgoj šampinjona. Uz Drinu oko obalnog bedema, a posebno kod južne kapije, vidljive su deponije smeća.

6. Specifični rizici kojima je dobro izloženo  

Nema specifičnih rizika.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela  odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A) Vremensko određenje

B) Istorijska vrijednost

C) Umjetnička i estetska vrijednost

iv. kompozicija  

vi. vrijednost konstrukcije

D) Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.  Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim periodima

ii. Svjedočanstvo o istorijskim mijenama

iv. Svjedočanstvo o određenom tipu ili stilu

G) Izvornost  

i. oblik i dizajn

ii. materijal i sadržaj

v. Položaj i smještaj u prostoru

H) Jedinstvenost i reprezentativnost

i. Jedinstven i rijedak primjerak određenog tipa

Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija katastarskog plana,

-     foto-dokumentacija (fotografija Muzejske zbirke Zvornik i sa terena)

-     dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva:idejno arhitektonsko-urbanističko rješenje:Revitalizacija kompleksa Starog grada Zvornika

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:

1904.   Truhelka, Ćiro, Kraljevski grad Jajce, povijest i znamenitosti, Sarajevo, 1904.

1916.   Thalloczy, Ljudevit, Povijest (banovine, grada i varoši Jajca), Zagreb, 1916.

1952.   Kreševljaković, Hamdija, Prilozi povijesti bosanskih gradova pod turskom upravom, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom II/1951, Sarajevo, 1952, 119-184.

1953.   Kreševljaković, Hamdija, Stari bosanski gradovi, Naše starine I, Sarajevo, 1953, 7-45.

1955.   Dinić, Mihailo, Za istoriju rudarstva u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni, I deo, Beograd, 1955.

1955.   Mazalić, Đoko, Zvornik (Zvonik) stari grad na Drini, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine n.s., sv. X, Sarajevo, 1955, 73-116. 

1956.   Mazalić, Đoko, Zvornik (Zvonik) stari grad na Drini (Kraj), Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine n.s., sv. XI, Sarajevo, 1956, 97-118.

1961.   Kovačević-Kojić, Desanka, Zvornik u srednjem vijeku, Godišnjak Društva istoričara BiH  XVI, Sarajevo, 1961, 19-35.

1964.   Ćirković, Simo, Istorija srednjovekovne bosanske države,   Beograd, 1964.

1970.   Handžić, Adem, Zvornik u drugoj polovini XV i XVI vijeka, Godišnjak Društva istoričara BiH XVIII, Sarajevo, 1970, 141-196.

1973.   Kujundžić, Juraj, Crkva Svete Marije u Zvorniku, Dobri pastir XXIII, Sarajevo, 203-210.

1977.   Anđelić, Pavao, O usorskim vojvodama i političkom statusu Usore u srednjem vijeku, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu br. 13, godina XIII, Sarajevo, 1977, 17-45.

1977.   Anđelić, Pavao, Ubikacija oblasti Trebotića i teritorijalno – politička organizacija bosanskog Podrinja u srednjem vijeku, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine (A), n.s. sv. XXX-XXXI/1975-1976, Sarajevo, 1977, 243-268.

1978.   Kovačević-Kojić, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1978.

1979.   Čelebi, Evlija, Putopis, priredio Hazim Šabanović, IRO "Veselin Masleša", Sarajevo, 1979. 

1981.   Bojanovski, Ivo, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji, III – Prilog proučavanju antičkih naselja i komunikacija u istočnoj Bosni, Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja, knjiga 17. Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, knjiga XIX, Sarajevo, 1981, 125-198.

1991.   Kreševljaković, Hamdija, Kapetanije u Bosni i Hercegovini, Izabrana djela I, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1991.

(1)  Podaci uzeti iz Arheološkog leksikona BiH, tom 2, regija 6, Sarajevo, 1988, 88-96.

(2) Podatak iz dokumentacije Zavoda za zaštitu spomenika u sastavu Federalng ministarstva kulture i sporta, Muhamed Kreševljaković, Istorijska osnova,1986.

(3) Iz istorijske literature nije jasno da li je i u kojem periodu velikaški rod Zlatonosovića držao u svom posjedu Zvornik i okolinu (uporediti Anđelić, 1977. i 1977.a i Handžić, 1975, 24).

(4) Navod o osnivanju Zvorničkog kadiluka dat je prema Handžiću, 1975, 49-50, uz autorov osvrt na stanje poznavanja osmanskih ranih izvora u vrijeme kada je Šabanović pisao Bosanski pašaluk, 1959. godine.

(5) Najvjerovatnije je despot Đurađ izvršio glavne prepravke na Velikoj kuli (Đ. Mazalić, 1956, 256).

(6) Iznad kapije je stajao tarih koji je odavno nestao. Ležište mu se i danas vidi. (Đ. Mazalić, 1956, 259).

(7) Intenzitet saobraćaja kroz Donji grad bio je povod da se izradi studija prolaza puta sa više varijanti. Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa BiH (nadležna služba zaštite) zalagao se za tzv. tunelsku varijantu prolaza puta kojom bi se u najmanje mogućoj mjeri oštetio Donji grad. Izrađen je projekat koji, nažalost, nikada nije realizovan. Prihvaćena je varijanta izrade puta "kroz zidna platna" koja je finansijski bila mnogo prihvatljivija. (Zavod za zaštitu spomenika kulture, prirodnih znamenitosti i rijetkosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1986.)