Status spomenika -> Nacionalni spomenik

"Službeni glasnik BiH", broj 78/05.

 Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 25. do 31. januara 2005. godine donijela je

O D L U K U

I

Arheološko područje – ostaci rimskog naselja, kasnoantičke bazilike i grobnice na Crkvini u Varošluku, Turbe, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

            Nacionalni spomenik čini arheološko područje sa ostacima kasnoantičke bazilike i pokretno nasljeđe pronađeno na arheološkom području koje se nalazi u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine u Sarajevu i Zavičajnom muzeju u Travniku, a koje je popisano u inventarnim knjigama nalaza muzeja. 

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 1047 (novi premjer), što odgovara k.č. broj 486/2 (stari premjer), upisan u z.k. uložak broj 105 k.o. Varošluk, naselje Turbe, Opština Travnik, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

            Vlada Federacije dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne tehničke dokumentacije za zaštitu nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

            S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuje se sljedeće:

            I zona zaštite obuhvata prostor definisan u tački I stav 3. ove odluke.U toj zoni provode se sljedeće mjere zaštite:

-     dozvoljeni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi, uključujući i one čiji je cilj prezentacija spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);

-     prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a može da se koristi u edukativne i kulturne svrhe;

-     nije dozvoljeno odlaganje otpada.

II zona zaštite obuhvata zaštitni pojas u širini od 50 m od granica I zone zaštite. U toj zoni provode se sljedeće mjere zaštite:

-     dozvoljeno je obavljanje građevinskih radova i radova na infrastrukturi uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno mišljenje nadležne službe zaštite, a zbog osnovane pretpostavke da se na lokalitetu nalaze ostaci građevina iz rimskog perioda;

-     ako se u toku radova pronađu značajniji materijalni ostaci, izvršiće se zaštitna i reviziona arheološka iskopavanja;

-     svi nalazi će biti prezentovani na način koji će Komisija naknadno utvrditi;

-     nije dozvoljeno odlaganje otpada.

IV

            Iznošenje pokretnog nasljeđa iz tačke I stav 2. ove odluke (u daljnjem tekstu: pokretno nasljeđe) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.

            Izuzetno od odredbe stava 1. ove tačke, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije moguće izvršiti u Bosni i Hercegovini.

            Odobrenje u smislu prethodnog stava daje Komisija ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno nasljeđe.

            U svom rješenju o odobrenju privremenog iznošenja pokretnog nasljeđa iz Bosne i Hercegovine Komisija utvrđuje sve uslove pod kojim to iznošenje može da se izvede, rok za vraćanje u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova i o tome obavještava Vladu Federacije, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.

V

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno - planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

VI

Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VII

Ova odluka će se dostaviti Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, federalnom ministarstvu nadležnom za kulturu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II- VI ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VIII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije  (xttp://www.aneks8komisija.com.ba).

IX

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim br. 652 i 653.

X

Prema članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

XI

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom  glasniku BiH».

           Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep  Ahynbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 05.1-2-283/04-5

26. januara 2005. godine

Sarajevo

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e nj e

I– UVOD

           Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

U prethodnom sazivu Komisija je donijela odluku o stavljanju arheološkog područja – Kasnoantička bazilika u Turbetu na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod imenom Travnik-Turbe-Antička bazilika pod rednim br. 652  i 653.

            U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II- PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem sopstveniku i korisniku dobra (kopija katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvod),
• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru itd.,
• istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

             Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

            Turbe je naselje smješteno u dolini rijeke Lašve, 7 km zapadno od Travnika.           Ostaci kasnoantičke bazilike se nalaze u zapadnom dijelu Turbeta, na lokalitetu Pašinac, uz magistralni put Travnik-Donji Vakuf. Sjeveroistočno je spomenik NOR-a.

Istorijski podaci

            Pogodan geografski položaj i prirodna bogatstva Lašvanske doline bili su važni preduslovi za kontinuirano naseljavanje još od praistorijskog doba. U porječju Lašve su konstatovana brojna praistorijska naselja (gradine), među kojima i ona iz neolitskog doba.

            Ove krajeve Rimljani zauzimaju početkom naše ere i u njima ostaju sve do propasti Zapadnog Rimskog Carstva, 476. godine. Od davnina Travničkim i Bugojanskim poljem vodile su glavne komunikacije prema jugozapadnoj i sjeverozapadnoj Bosni i dalje do mora i panonskih ravnica. Preko njih je vodila i velika kolska cesta od Salone za gornju Bosnu ( Hedum castellum Daesitiatium), koju su Rimljani izgradili 20. g. n. e. (I. Bojanovski,1988, 155). U privrednom životu ovog područja rudarstvo je imalo vodeću ulogu. Pronađeni ostaci željezne troske ukazuju na intenzivnu eksploataciju željezne rude. Jedan od bogatijih rudnika zlata nalazio se u dolini Lašve, o čemu svjedoče mnogobrojne gomile pijeska koje stoje uz riječne obale.

            Okolina Travnika je bila relativno gusto naseljena. Značajni su ostaci rimskih naselja u Malom Mošunju, Putičevu, Docu, Travniku i oko Turbeta. Područje je pripadalo prostranom srednjobosanskom Municipiumu Bistuensiumu, o čemu svjedoči epigrafski spomenik iz Fazlića, u dolini Bile.

            U Turbetu, na lokalitetu Pašinac, pronađeni su ostaci građevina i arheološki materijal koji datira od 1. do 6. vijeka. Bazilika se okvirno može da datira u drugu polovinu 5. i 6. vijeka.

2. Opis dobra

Arheološko područje je smješteno na manjem uzvišenju i obuhvata: ostatke rimskih građevina, ostatke dvojne bazilike i tri grobnice. Jedan dio bazilike – južna crkva, otkriven je i istražen 1893. godine, a ubrzo zatim preslojen i uništen nasipom uskotračne pruge Travnik-Jajce. Sjeverna crkva, čiji se ostaci i danas mogu da vide, otkrivena je kasnije, 1923. godine.

Arheološkim istraživanjima je utvrđeno da je dvojna bazilika podignuta na temeljima neke starije građevine sa hipokaustom. Ukupne dimenzije objekta sa unutrašnjim dvorištem, kojim su bile povezane dvije crkve, iznosile su približno 30 x 62 m.

Južna crkva (dimenzija 16, 5 x 29, 5 m) orijentisana je u pravcu istok-zapad. Po dužini je podijeljena u dva dijela ispred kojih se nalazila velika prostorija, široka 4, 85 m, koja je vjerovatno služila kao atrij (Đ. Basler, 1972,117). Ulaz, širine 1, 60 m, nalazio se na sjevernom zidu. Sjeverni dio crkve zauzimali su narteks (C) i naos (D) koji se završavao polukružnom apsidom (4,14 x 3,55 m). Narteks (dimenzija 3,25 x 8, 40 m) je imao jedan ulaz iz ograđenog dvorišta, širok 2,26 m i drugi ulaz iz atrija, širok 2,28 m.

Naos (dimenzija 14,30 x 8,40 m) je bio povezan sa narteksom preko ulaznog otvora širine 2,15 m. Naos je imao još dva otvora na južnom zidu, kojima je bio povezan sa prostorijama (I i F).

U južnoj polovini crkve nalazilo se ukupno pet prostorija raspoređenih u nizu od zapada prema istoku. Prostorija K (6,45 x 3,25 m) je imala samo jedan ulaz iz atrija, širok 0,80 m. Sljedeća prostorija (I) bila je istih dimenzija kao prethodna (6,45 x 3,25 m), povezana sa naosom i prostorijom H ( 6,45 x 5,70 m) preko ulaza širine 1,58 m. Iz prostorije F (6,45 x 3,72 m) bilo je moguće pristupiti u naos, prostoriju H, manju prostoriju G i polukružnu apsidu (2,07 x 3,93 m).

Sjeverna crkva (dimenzija 16 X 23,5 m) je orijentisana u pravcu istok-zapad. Na objektu su zatečeni zidovi koji pripadaju nekoj drugoj građevini (ili građevinama). Po dužini crkva je podijeljena na dva dijela. Južni dio crkve zauzimao je naos (dimenzija 7,50 x 18,50 m), koji se završavao polukružnom apsidom (4,14 x 3,55 m). Sjeverno od naosa su tri prostorije dimenzija: 7,00 X 3,20 m, 4,50 x 3,20 m, 5,5 x 3,20 m.

Tehnika gradnje Zidovi bazilike su izvedeni u tehnici opus incertum, od lomljenog kamena i oblutaka. Kao vezivo korišćen je krečni malter. Njihova debljina je iznosila od 0,60 do 1,00 m. Podovi su bili premazani malterom, a finalni sloj je bio od drveta. Bazilika je najvjerovatnije imala drvenu krovnu konstrukciju i pokrov od drveta, jer prilikom iskopavanja nisu pronađeni elementi kamenog svoda ili fragmenti crijepa (Ć. Truhelka, 1893, 698).

Grobnice Ispod sjeverne bazilike su pronađene tri grobnice.

Godine 1919. slučajno je otkrivena grobnica (dimenzija 2,95 x 1,66x 2,08 m) koja je sistematski istražena 1923. Bila je ukopana u stijenu i imala je svod izgrađen od sedre. Ulaz  u grobnicu bio je malen i četvrtast. U unutrašnjosti su zatečena dva ležaja visine 0,20 m i na njima ostaci četiri ili pet pokojnika.

Osim ove grobnice, probnim istraživanjima 1923. otkrivene su još dvije grobnice, takođe, ukopane u stijenu sa svodovima od sedre. Sve su orijentisane u pravcu zapad-istok.

Arheološki materijal

Za vrijeme arheoloških iskopavanja 1893. godine pronađeni su:

-     krhotine keramičkih posuda,

-     bronzana fibula,

-     republikanski novac Roma (36-37) i cara Trajana (98-117),

-     oltarna ploča-menza,

-     zemljana lampa i staklena čaša od svijećnjaka,

-     nekoliko željeznih predmeta.

Godine 1919. u jednoj grobnici je pronađen zlatni nakit. Od tog nakita sačuvan je dio ogrlice -18 medaljona i mali krst. Ogrlica je bizantijskog porijekla, datirana u 5. vijek. Medaljoni su izrađeni od tankog zlatnog lima. Na jedanaest primjeraka nalaze se prikazi jaganjaca, na šest poprsja anđela, a na jednom je poprsje ljudske figure koja oko glave ima natpis cariz. Svi likovi su s lica ispupčeni, a sa naličja udubljeni. Jagnjeći likovi su uokvireni širom trakom, koja je na unutrašnjem i spoljnom rubu oivičena po jednim nizom bobica. Traka oko anđeoskih likova ima bobice samo u unutrašnjem rubu. Lik cariz je uokviren nizom bobica, bez trake. Unutrašnje polje kod svih primjeraka, izuzev sa likom cariz, nije puna podloga, tako da likovi, zapravo, stoje slobodno, okruženi šupljinama. Veličina medaljona nije jednaka. Medaljoni sa jagnjećim likovima imaju promjer od 17 mm, sa anđeoskim 18-19 mm, a cariz 20 mm. Na naličju svakog medaljona, raspoređene uz sami rub, nalazile su se po četiri cjevčice pomoću kojih su se medaljoni prišivali za tkaninu.

Zlatni krstić je sastavljen od šest šupljih kutijica. Po jedna je na lijevom, desnom i gornjem kraku, dvije su na donjem i jedna okrugla u sredini. U svih šest kutijica prvobitno je bilo ugrađeno drago kamenje koje je ispalo iz sredine i gornjeg kraka. Ukupna dužina vertikalnih krakova iznosi 19 mm, a horizontalnih 14 mm.

Godine 1923. su otkrivena:

-     tri stubića oltarske menze,

-     željezni okovi,

-     novac cara Konstantina I(306 -337) i Valentinijana I (364 – 375).

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SRBiH broj 05-UP-I-140-3 od 12.5.1969. godine u Sarajevu, lokalitet "kasnoantičke bazilike u Turbetu" stavljen je pod zaštitu države i upisan u Registar zaštićenih nepokretnih spomenika kulture pod brojem 499.

Arheološko područje – Kasnoantička bazilika u Turbetu, nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika pod imenom Travnik -Turbe - Antička bazilika, pod rednim brojem 652 i 653.

U Prostornom planu BiH do 2000. godine uvršćen je kao spomenik II kategorije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

Godine 1893. izvršena su zaštitna arheološka iskopavanja pod rukovodstvom Ć. Truhelke.

God. 1923. istražene su grobnice pod nadzorom M. Mandića.

Godine 1970. izvršene su sanacija i konzervacija zidova. Radovima su rukovodili A. Ninković i I. Bojanovski.

Pokretni arheološki materijal je deponovan u prostorijama Zavičajnog muzeja u Travniku i Zemaljskog muzeja u Sarajevu.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na licu mjesta maja 2004. godine ustanovljeno je sljedeće:

-     do danas je sačuvan dio građevinskog kompleksa - ostaci zidova i grobnice sjeverne crkve. Ostali, veći dio, bazilike: apsidalni dio sjeverne crkve, južna crkva i središnji prostor između njih su pod zemljom i o njihovom trenutnom stanju nemamo preciznih podataka. Preko apsidalnog dijela danas prelazi magistralni put;

-     zidovi sjeverne crkve su konzervisani i u solidnom stanju. Nalaze se u okviru uređene zelene površine, koja sa južne strane graniči sa prometnom saobraćajnicom.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br.33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A) Vremensko određenje

B) Istorijska vrijednost

C) Umjetnička i estetska vrijednost

            iv. Kompozicija 

            vi. vrijednost konstrukcije

D) Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.Svjedočanstvo o istorijskim mijenama

G) Izvornost                                  

   i. Oblik i dizajn

   ii. Materijal i sadržaj

   v. Položaj i smještaj u prostoru

H) Jedinstvenost i reprezentativnost

  i.  Jedinstven i rijedak primjerak određenog tipa.

           Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija katastarskog plana,

-     foto-dokumentacija,

-     grafički prilozi.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:

1893.    Truhelka, dr Ćiro i Patsch, dr Karlo, Iskopine u dolini Lašve 1893. Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu V, Sarajevo, 1893, 685-707.

1924.     Mandić, Turbe kod Travnika, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XXXVI, Sarajevo, 1924, 83 - 903.

1932.    Maslać, Nikola, Zlatni nalaz u kršćanskoj bazilici u selu Turbetu, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XLIV, Sarajevo, 1932, 31 - 33.

1951.    Sergejevski, Dimitrije, Kasno-antički mauzolej u Turbetu, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu VI, 1951, 135-145.

1960.     Pašalić, Esad, Antička naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini. Posebna izdanja Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Sarajevo, 1960.

1972.      Basler, Đuro, Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1972, 116 – 118.

1974.     Bojanovski, Ivo, Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji. Djela 47, Centar za balkanološka ispitivanja, 2. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Heregovine, Sarajevo, 1974.

1977.     Imamović, Enver, Antički kultni i votivni spomenici na području Bosne i Hercegovine,  Sarajevo, 1977.

1986.      Basler, Đuro, Kršćanska arheologija, Mostar, 1986.

1988.     Bojanovski, Ivo, Bosna i Hercegovina u antičko doba, Djela LXVI, Centar za balkanološka ispitivanja 6, Sarajevo, 1988.