O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

            Na osnovi Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

II – PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u: 

-         podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

-         z.k.  izvadak i podatke o vlasništvu,

-         historijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

            Na osnovi uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno  je slijedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Tačna lokacija:                         

17, 16, 44; 44, 5, 22.

            Općina Jajce nalazi se u središnjem dijelu Bosne i Hercegovine, Srednjebosanski kanton, entitet - Federacija BiH. Na istočnoj strani se graniči sa općinom Travnik, na sjeveru sa općinom Dobratić, sa zapadne strane općinama Mrkonjić-Grad i Šipovo – Republika Srpska, dok se sa istočne strane graniči sa općinom Donji Vakuf. Udaljenost od Sarajeva iznosi 160 km. Naselje je stoljetna raskrsnica puteva koji su iz unutrašnjosti kontinenta vodili prema Mediteranu. Općina ima ukupno 57 naseljenih mjesta. Površina općine iznosi 350 km2. Klima je umjereno kontinentalna sa toplim ljetima i blagim zimama sa dovoljno snijega. Prosječna januarska temperatura zraka je -2, dok julska iznosi 18,6 stepeni C. Godišnja količina padavina iznosi 939 mm.

            Grad leži na uskoj rasjednoj kotlini koja se pruža sjeverozapadnim rubom planine Hum na 1162 m nadmorske visine, na ušću rijeka Plive i Vrbasa. Geološki karakter mjesta na kome se nalaze grad i utvrda karakteriiziraju različite formacije. Okolne planine građene su od mezozojskih slojeva, a kotlina u kojoj je smješten grad, pokrivena je u znatnoj mjeri diluvijalnim i recentnim naslagama sedre  koje su mjestimično debele i do 60 m.

            Cijeli kompleks sa tvrđavom, gradskim zidinama i tornjevima leži na južnoj padini velike kamene piramide. Sa jugozapada je zatvara korito rijeke Plive, a sa jugoistoka i istoka korito rijeke Vrbasa. Obim srednjovjekovnog grada Jajca iznosi cca 1300 m, dok površina prostora unutar zidina iznosi 112 000 m2.

Historijski podaci

            Da bi se mogla uspješno pratiti uloga i značaj područja i grada Jajca, potrebno je dati nekoliko osnovnih podataka o široj zoni Bosne i Hercegovine sa zajedničkim karakteristikama.

            U formiranju historijske i kulturne fizionomije Bosne i Hercegovine bitna su dva elementa:

-         njena prirodna zatvorenost i

-         geografski položaj između dvaju velikih kulturnih sfera Istoka i Zapada. Ovi jaki utjecaji nekad su se grubo sukobljavali, a nekad međusobno preplitali, dobivajući i jedan treći, autohtoni pečat (Jadrić, 1970).

            U gradu Jajcu se tokom vremena mnogo gradilo, ali i mnogo rušilo. Pod pojmom grad smatra se prostor unutar srednjovjekovnih zidina, koji je egzistirao od srednjeg vijeka, preko osmanskog perioda do danas. Dokumenata o njegovoj prošlosti je malo, a arheološka istraživanja većeg obima nisu nikada vršena, te je stoga starija prošlost ovog grada još uvijek fragmentarna. Skoro svi arheološki  nalazi su pronađeni slučajno i uglavnom su nalaženi prilikom iskopa temelja za neku novu gradnju, prilikom nekih drugih konzervatorsko-restauratorskih radova ili su kao spolija ugrađivani u neke kasnije građevine.

            Najstariji tragovi ljudskog življenja na gradskom području Jajca datiraju iz eneolita i pronađeni su na lokalitetu Varošnica. Po cijelom gradu u dubokim usjecima sedre nailazi se na materijalne ostatke iz bronzanog doba, a ima i tragova koji datiraju u mlađe željezno doba (doba latena) (Bojanovski, 1988, 294; Marijanović, 1988179). Prethistorijska keramika je konstatirana u sedrenim usjecima koji se nalaze neposredno pored Muzeja II zasjedanja AVNOJ-a. Ovi nalazi upućuju na postojanje nekog prethistorijskog naselja u blizini, kojem dosada nije određena ni lokacija ni hronološki okvir.  Prilikom iskopa temelja Društvenog doma, također su pronađeni komadi prethistorijske keramike iz perioda kasnog bronzanog boba (1250-800. godine prije nove ere), koji su na ovaj prostor naplavljeni sa višeg terena.

            Da li je na mjestu jajačke tvrđave bilo neko prethistorijsko naselje, za sada nije poznato, ali položaj utvrde na vrhu brda i naplavljena keramika u nizini su indikatori za jednu takvu pretpostavku.

            Kontinuitet naseljavanja ovog mjesta u periodu prelaza iz prahistorije u antiku nije jasan pri sadašnjem stanju istraženosti. Najviše antičkih ostataka je datirano u III stoljeće i kasnije, do kraja VI stoljeća. Na lokalitetu Pijavice, nasuprot nekadašnje željezničke stanice, pronađeni su ostaci antičke ciglane, a ispod Volujka, u naselju Bare, mitrej. Prilikom gradnje petospratnog objekta sjeverno od Banjalučke kapije nađena su dva kasnoantička groba i jedna zidana grobnica na svod (IV-VI stoljeće). Tome se treba pridodati spolija antičke provenijencije uzidana u istočni zid tvrđave i u zidu Crkve sv. Marije, te nalaze pronađeni na mjestu zgrade Pošte (Basler, 1963, 40-43).  Mitrej, ciglana i grobnice nalazili su se na rubovima kasnoantičkog naselja koje je nastalo u dolini, na ušću Plive u Vrbas, tj. u kasnijem srednjovjekovnom podgrađu, na zaravni između obje gradske kapije. Antička keramika nađena je i kod današnje zgrade MUP-a, ali to je mjesto bilo van tadašnjeg naselja.

            Vjerovatno je na današnjem području grada Jajca bilo u antičko doba naselje sa carinskom stanicom i sa objektom za nadzor prelaza preko Vrbasa (Bojanovski, 1988, 296-297). U naselju su živjeli, pored autohtonog stanovništva, i stranci, među kojima je bilo doseljenika iz istočnih provincija Carstva, čija je zajednica, sudeći po mitreju i njegovom trajanju, bila snažna. Romanizirano stanovništvo poštovalo je kultove, koliko se za sada zna prema pronađenim spomenicima Jupitera Dolihena i Silvana (Pana). Inače, okolina Jajca, bogata je antičkim spomenicima (Škegro, 2000, 14-15).  Na mjestu Društvenog doma nađeno je 16 žitnih jama–granarija. Prema paralelnim nalazima na tlu Bosne i Hercegovine, ove jame su datirane u period između IV i VII stoljeća. Zbog pomanjkanja arheološkog materijala njihovo datiranje nije sigurno. Poznato je da su se ovakve žitne jame, na području na kojem su  živjela slavenska plemena i narodi, koristile i u kasnom srednjem vijeku. Na periferiji ove lokacije nađen je minijaturni stećak (XIV-XV stoljeće) (Basler, 1963, 48; Anđelić, 1963, 38-40).  

            Najstarija historija srednjovjekovnog naselja Jajca je slabo poznata - nalazilo se na teritoriju ranosrednjovjekovne župe Plive, koju, u sklopu tadašnje hrvatske države, navodi bizantski car Konstantin Porfirogenet u djelu “De administrando imperio” polovinom X stoljeća. Župa Pliva  spominje se drugi put u historijskim izvorima 1366. godine kada je bosanski ban Tvrtko darovao rodu Hrvatinića, tj. vojvodi Vukcu Hrvatiniću za njegove zasluge u  odbrani grada Sokola na Plivi, tri godine ranije. Ta je akcija 1363. godine zaustavila vojni pohod hrvatsko-ugarskog kralja Ludovika na Bosnu (Ančić, 1999, 12-13, nap. 21-24). Župa Pliva se nalazila u Donjim Krajima, koji se kao cjeloviti administrativno-upravni prostor javlja u historijskim izvorima 1244. godine. Od bana Stjepana Kotromanića (1322 – 1353) Donji Krajevi se trajno vežu za vlast bosanskih vladara.

            Historija Jajca vezana je za sina vojvode Vukca, Hrvoja Vukčića Hrvatinića, koji je već 1380. godine naslijedio svog oca Vukca na položaju bosanskog “velikog vojvode”, a u historijskim izvorima pojavljuje se nekih desetak godina ranije. Od 1396. godine on nosi titulu “Conte di Jajce”. To je ujedno prvi spomen ovog mjesta. Sudeći po navedenoj tituli znači da se grad tako zvao i prije kraja XIV stoljeća. Tvrđava je već u Hrvojevo vrijeme postojala, kao i  Crkva sv. Marije pod njenim zidinama. Vrhunac Hrvojeve moći pada 1403. godine kada mu Ladislav Anžuvinski, novookrunjeni ugarski kralj, dodjeljuje titulu “splitskog hercega”. U Bosni je pak bio najutjecajniji čovjek na prelazu iz XIV u XV stoljeće, sve do smrti 1416. godine. Tokom tih dvadesetak godina Hrvoje povremeno rezidira u Jajcu u kojem izdaje i povelje. To je ujedno vrijeme naglog porasta važnosti i naglog procvata Jajca. Udajom Hrvojeve udovice Jelene za kralja Ostoju 1416. godine,  grad je postao kraljevski posjed, ali  je ustvari kraljevski grad postao tek za vladavine Tvrtka II. Pred kraj bosanske države, postaje stolno mjesto bosanskih vladara.

            U historijskim izvorima kraljevski dvor u Jajcu 1457. godine se prvi puta spominje za vladavine kralja Stjepana Tomaša. Četiri godine kasnije tu je krunisan posljednji bosanski kralj Stjepan Tomašević, koji je dvije godine rezidirao u ovom gradu, a tu je i pogubljen, vjerovatno na Carevu polju, u prisustvu sultana Mehmeda el Fatiha 1463. godine  (D. Kojić-Kovačević, 1078, 127, S. Ćirković, 1964, 324). Jajce je u XV stoljeću postalo značajan gospodarski centar zapadne Bosne i politički centar države - stolno mjesto. Pred kraj prve polovine XV stoljeća u Jajcu su se nastanjivali trgovci iz Venecije, Splita, Stona i Dubrovnika. Razmjena roba i ljudi išla je u oba smjera. Uz trgovce u Jajcu su se naseljevali ili povremeno boravili i razni majstori (topolivci, kamenoresci) (Šunjić, 2000, 54-59). Premještanje dvora u Jajce, u već formirani urbani centar opasan zidinama, je imalo značenje uklapanja u suvremene evropske modele.

Osmanske trupe su zauzele grad tokom 1463. godine, ali su se u njemu održale samo šest mjeseci, jer su morale odstupiti pred mađarskom vojskom koja je zauzela Jajce krajem iste godine (1).

            Jajačka banovina  je osnovana 1464. godine. Oko Jajca su se vodile borbe, a poslije Mohačke bitke 1527. godine, grad definitivno pada pod otomansku imperiju i gubi na strateškom značaju jer se ratište prenosi dalje na sjever. Od tada se na čelu vojne posade utvršenog grada Jajca nalazi dizdar.

            Osmanlije su osvojile Jajce u decembru 1527. godine, a Jajačka nahija spominje se tek 1562. godine. Pretpostavlja se da je ona postajala odmah po osvojenju i da je prvo pripadala Brodskom, a po prelasku Osmanlija preko Save, od 1540. godine Kobaškom kadiluku (Šabanović, 1982, 177-178). Sarhoš Ibrahim-paša Memibegović koji je 1620. godine pregledao tvrđave u Bosni i Hercegovini, veli za Jajce da je najznatnija tvrđava u Bosni(2)  (Mazalić, 1952, 79). 

            U drugoj polovini XVII stoljeća spominje se i kapetan jajačke kapetanije. Iz putopisa Evlije Ćelebije saznaje se da je u gradu dizdar, janjičarski zapovjednik i 300 vojnika. U  tvrđavi nije bilo kuća, osim objekta u kojem je stanovao dizdar, mesdžida i srušenog dvora. Naveo je da nad starom kapijom u tvrđavi ima raznih grčkih natpisa (vjerovatno misleći i na grb). Ćelebija daje podatak o dvije, tada razvaljene, gvozdene kapije na sjevernom zidu, što se odnosi na Mračnu i Banjalučku kapiju. Po njemu jedna se kapija otvara prema jugoistoku, što se odnosi na Travničku kapiju(3). Iz tužbe građana Jajca valiji 1658. godine, očito je da su fortifikacije bile u ruševnom stanju i da je bilo opasno prolaziti kroz gradske kapije i uz bedeme (Truhelka, 1918, 158). U jednom austrijskom špijunskom izvještaju početkom XVIII stoljeća (1717. godine), napisano je da grad nije popravljan od zauzeća 1527. godine, i da je u njemu mala posada sa malo artiljerije (Bodenstein, 1908, 100).

            Zadnji kapetan Jajca bio je Sulejman-beg Kulenović do 1832. godine, pristaša  Husein-kapetana Gradašćevića. Bosanski vezir Mahmut Hamdi-paša doveo  je nove nizame i Arnaute koji su ovdje boravili od 1832. do 1833. godine. Usljed njihove nepažnje stradala je u požaru džamija Sulejmanija (Crkva sv. Marije) u kojoj su bili smješteni(4).

            Oko grada su se vodile borbe između krajiških pobunjenika i Omer-paše Latasa, kao i pri zauzeću  Bosne od strane Austro-Ugarske 1878. godine. Zanimljiv je podatak da se do 1878. godine kasaba nije izgrađivala van zidina (Mazalić, 1952, 62).

            Polovinom XIX stoljeća Jajce je uporište protivnika reformi u Bosni te pruža jak otpor kaznenoj ekspediciji Omer-paše Latasa 1815 godine. Austrijska ga je vojska zaposjela 7. augusta 1878. godine. Tom godinom počinje razdoblje Jajca pod austrougarskom upravom. Iako je Zakon o  upravljanju Bosnom i Hercegovinom donesen u februaru 1880. godine, nova vlast je uspostavljena tako da vojna i civilna komponenta nikada nisu bile razdvojene(5).

            Prirodna bogatstva oko grada pružila su solidnu osnovu za razvoj industrije, šumarstva, saobraćaja i drugih privrednih grana. Težište je bilo na eksploataciji prirodnih bogatstava, prvenstveno šuma i ruda(6). 

            U periodu nakon austrougarske uprave dolazi do stagnacije u razvoju Jajca. Slično kao i u ostalim gradskim centrima u Bosni i Hercegovini, graditeljstvo i po obimu i po kvaliteti opada. Ostaje značajno jedino da je 1930. godine osnovano Društvo za očuvanje starina i Povijesno društvo Jajca.

            Ipak, u periodu II svjetskog rata, Jajce dobija veliki značaj i postaje važno za šire južnoslavenske prostore. Ono u tom vremenu postaje centar velikog slobodnog teritorija (7). U Jajcu je 29. i 30. novembra 1943. godine održano II zasjedanje Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) gdje su predstavnici BiH, Hrvatske, Srbije, Crne Gore, Makedonije i Slovenije, odrekavši se dijela suvereniteta, stvorili federalnu državu. Na istom zasjedanju je donesen dokument: Odluka o izgradnji Jugoslavije na federalnim principima uz potpunu ravnopravnost njenih naroda i narodnosti, koji je označio završetak  stvaranja državnih organa Jugoslavije.    

            U periodu nakon oslobođenja  zemlje, razvoj Jajca se bazirao na dva osnovna uporišta, i to turizam i industriju.

            U posljednjem ratu u Bosni i Hercegovini grad je doživio teška razaranja.

4. Opis spomenika

SLIKA, STRUKTURA I OBLIK GRADA

            Historijsko gradsko područje Jajca čini prostorno i topografski zaokruženu cjelinu. Dva su ključna činitelja slike Jajca. Prvi je snažan značaj morfologije terena i prirodnih datosti kao što su rijeke, kaskade, vodopad, sedrene stijene skulpturalnih oblika i dr. i uzajamnost prirodnog i građenog. Ovdje je prirodno tako snažno iskazano, da sve što je građeno i plasirano u toj dramatičnoj scenografiji dobija poseban lokalni iskaz. Prirodna datost ovdje, zapravo, nosi genius loci. Tako je najsnažniji činitelj slike grada vodopad, koji kroz historiju razvitka strukture grada postaje i mjesto sa najsnažnijim značenjem u gradu – fokus grada, kako takva mjesta imenuje Kevin Linch. Drugi činitelj predstavlja neprekinuti slijed materijalnih iskaza ljudskog djelovanja visokog kulturnog nivoa i historijskog značaja u dugom razdoblju od doba Rimskog carstva do suvremene historije i, što je još značajnije, dugi neprekinuti slijed urbane historije, što ovu cjelinu čini jednim od najstarijih bosanskih gradova.  Kontinuitet, preklapanje i sučeljavanje različitih historijskih slojeva doprinosi složenosti i raskoši i strukture i oblika grada.

            Veliki dio sadašnjeg naselja nastao je na planskoj osnovici iz srednjeg vijeka i smješten je na padini koju na jugoistoku završavaju okomite stjenovite obale Plive i Vrbasa, a sa sjevera i zapada strmi obronci okolnih planina. Lakši pristup gradu moguć je samo uskim grebenom koji sa sjeverozapada vodi u sam grad. Na tom mjestu strmina iznad Plive i Vrbasa prelazi u gotovo horizontalan plato, odakle se opet uzdiže i završava oblom glavicom, koja predstavlja idealan prirodni položaj iskorišten za razvoj naselja i tvrđave. Prema zapadnoj i sjevernoj kopnenoj strani, grad je ograđen jakim bedemom sa sistemom bastiona i kula, a vrh brijega na kraju grebena završava citadela. Naselje spada u grupu srednjovjekovnih geomorfoloških utvrđenih gradova i predstavlja jedino naselje takve vrste sa svim odlikama urbanog središta, a koje potječe iz XV stoljeća. Arhitektonski spomenici uvjerljivo ilustriraju srednjovjekovnu umjetnost i različita politička stanja. 

            Sistem gradske utvrde i odbrambenih zidova građen je u nekoliko faza. Iako one nisu u potpunosti utvrđene, i ne mogu se sa sigurnošću datirati svi njihovi dijelovi, ipak se može uspostaviti osnovna hronologija gradnje. Osnovni elementi po kojima se pojedine faze mogu razdvojiti su: način gradnje, oblici fortifikacija ili njihovih pojedinih elemenata i sastav vezivnog materijala – krečnog maltera.

            U I fazu spada izgradnja tvrđave – citadele na vrhu brda. U II fazi izgrađen je obor, istočno od tvrđave (na planu potezi od južnog ugla tvrđave do Sahat-kule; od Sahat-kule do Kule na Džikovcu; od sjeveroistočnog ugla tvrđave do Kule na Džikovcu). Danas su samo vidljivi tragovi tog prvobitnog obora u podzidima koji se pružaju rubovima saobraćajnica oko Sahat-kule i od Sahat-kule ka Kuli na Džikovcu.  Prema tim podzidima Mazalić je pretpostavio da je Hrvoje povukao zid obora i od Sahat-kule do koljena iznad Medvjed-kule, tj. ka zapadnom zidu (1952, 68). Jajce je još uvijek manja utvrda. Crkva sv. Marije sa Tornjem sv. Luke i Katakombe, građene u tom periodu,  još su uvijek u podgrađu, van zidina (Đ. Mazalić 1952,65-66; M. Ančić, 1999, 98).  III faza gradnje počinje od smrti Hrvoja Vukčića i seobom kraljevske prijestolnice u Jajce, otprilike od polovine XV stoljeća do 1463. godine. Zidovi se spuštaju do  prirodnih prepreka, sedrenih obala rijeka. Tada se gradi Medvjed-kula i potez sjevernog zida oko Papaz-kapije do Šamića tabije. Unutar zidina stoji i Franjevački samostan, a  gradi se nova Crkva sv. Katarine na platei - trgu, koja se vjerovatno nalazila negdje oko kasnije izgrađene Džamije Esme sultanije i hamama (Ančić, 1999, 99). Time je stvoren novi centar u dolini, na glavnom putu kroz grad, između Travničke i Banjalučke kapije. U fazama II i III karakteristična je upotreba kreča sa sedrenom prašinom. Premještanje dvora u Jajce, kao formirani urbani centar opasan zidinama, je imalo značenje uklapanja u suvremeni evropski model, istovremeno kada razvijeni urbani centri na tlu Bosne i Hercegovine dobivaju  sve veći značaj.

             IV faza se odvija za vrijeme mađarske vladavine, tj. trajanja Jajačke banovine, od 1464. do 1527. godine. Cijeli odbrambeni sistem grada se više popravlja nego dopunjuje. Prema pojedinačnim arheološkim nalaza arhitektonskih elemenata pretpostavlja se da su mađarski zapovjednici i kralj Matija Korvin za svog boravka u Jajcu rezidirali u tvrđavi u kojoj se nalazila palača - dvor bosanskih kraljeva ili su sami izgradili palaču u tvrđavi. Evlija Ćelebija pri obilasku Jajca u sedmoj deceniji XVII stoljeća zatekao je “ruiniran” dvorac (E. Ćelebija, 1979, 209; Đ. Basler, 1959, 122).

            U V fazi, za vrijeme otomanske imperije (1528-1878), grad dobiva konačan oblik. U tvrđavi se kule pretvaraju u bastione, a unutar srednjovjekovnih zidova podignuti su nasipi (Đ. Basler, 1959, 124). Tada su unutar tvrđave sagrađeni baruthana i mesdžid. Uz sjeverni perimetralni bedem sagrađena je Velika tabija, Kula na Džikovcu, Šabića tabija. Crkva sv. Marije sa Tornjem sv. Luke se preinačuje u Džamiju Sulejmana II. Perimetralni zidovi se ojačavaju na debljinu od 2 do 5 m. Primjetan je skladnije slagan kamen, a kao vezivo upotrebljava se kreč sa krupnijim šljunkom uzetim iz Vrbasa.

            O srednjovjekovnoj prostornoj organizaciji Jajca nema dovoljno pouzdanih podataka, no na osnovi sadašnjeg stanja moguće je izdiferencirati tri zone različitog sadržaja:

1.    prva i najviša zona je zona citadele kao glavne utvrde sa amfiteatralno položenom uskom stambenom zonom ispod nje, opasanom bedemom. To je dio sa feudalnim i kraljevskim dvorcem, koji pored stanovanja ima i neke javne funkcije. Na tom prostoru su pronađeni fragmenti zrelih arhitektonskih dostignuća dalmatinskog i podunavskog, odnosno srednjoevropskog utjecaja;

2.    druga zona nalazi se na jugozapadnom dijelu platoa, sa Crkvom i Zvonikom sv. Luke, grobljem i katakombama, te posebnom kulom za njihovu odbranu. U prvo vrijeme ta zona se nalazila izvan gradskih zidina;

3.    treća zona je podgrađe, gdje su se oko trgovišta skupile kuće koje su gradili seljaci vješti zanatstvu ili trgovini, s ciljem da posluže prvenstveno feudalcu.

            U koncepciji grada prioritetni su iznad svega strateški razlozi. Stambeni objekti su bili velikim dijelom izgrađeni od drveta i, usljed čestih požara, dokazi njihovog postojanja, odnosno elementi na osnovi kojih bi se mogli izvesti neki zaključci, su nestali.

            Koncept grada i podgrađa je tipičan za srednji vijek u ovim krajevima, s tim što je Jajce predstavljalo jednu od najvećih i najrazvijenijih urbanih aglomeracija (8). Nakon pada pod Turke Jajce doživljava doba opadanja i među stalnim požarima i pritužbama na teško stanje, ne mogu se utvrditi periodi progresa. Ovome u prilog govori i najjači razvoj Jajca upravo u posljednjim decenijama bosanske samostalnosti, te istovremeno jake kulturne i trgovačke veze sa Splitom i Dubrovnikom i postojanje domaće klesarske radionice(9).

            Osmanlijska osvajanja u Bosni i Hercegovini značila su ne samo smjenu vladajuće klase, nego i potpunu socijalnu i ekonomsku reorganizaciju društva. Paralelno s tim procesom išla je i transformacija urbanih struktura. Gradovi se razvijaju u novim uvjetima jake centralizirane državne organizacije i postaju čvrsta privredno-ekonomska uporišta. Odbrambenu funkciju preuzima sistem graničnih utvrda prema vanjskom neprijatelju, dok unutarnju sigurnost garantira državna organizacija. Turska zauzima Bosnu u vremenu u kom je već formirala arhitektonski i urbani koncept, te se svojom snagom i razvijenošću nameće novoj sredini. Funkcije u gradu se jasno zoniraju. Umjesto srednjovjekovnog trgovišta formira se zanatlijsko-trgovačka čaršija sa nizom drvenih dućana - ćepenaka, te sa masivnim objektima javnog sadržaja, koji se svojim volumenima stepenasto uzdižu prema akcentima džamijskih kupola i munara. Stanovanje koristi padine i organizira se u mahale - mikroreone. U kompoziciji slobodnih krovova koji nadvisuju jedni druge, akcent je ponovno strijela drvene munare mesdžida, male džamije u kojoj se obavljaju svakodnevne molitve.

            Javni objekti grade se po utvrđenim shemama te se prema značaju grada i čaršije biraju odgovarajući tipovi. To je isključivo orijentalna arhitektura koju i izvode u svim značajnijim slučajevima turski majstori. Domaći majstori angažirani su na realizacijama manjih javnih objekata i stambenoj izgradnji i kroz njihovo djelovanje miješaju se orijentalni utjecaji sa autohtonim, te se formiraju specifičnosti područja ili pojedinog mjesta. Naročito kod stambene arhitekture gdje postoji koncept da svaka porodica gradi poseban objekt, orijentalni utjecaj je toliki, koliko je ušao u svakodnevni život i navike stanovništva.

            I u Jajcu se na mjestu srednjovjekovnog trgovišta formira čaršija sa nizovima drvenih dućana zanatlija i trgovaca, između gradskih kapija, da bi se postepeno prelila i van sjevernog zida obuhvativši raskrsnicu saobraćajnica pred Banjalučkom kapijom. Već 1660. godine turski putopisac Evlija Čelebija spominje veliku varoš sa 300 kuća, van srednjovjekovnih zidina kod Banjalučke kapije. Iako je Evlija često pretjerivao u svojim opisima, provjereno je da je kršćansko stanovništvo tu formiralo svoju gradsku četvrt veoma rano. Tu je bio i jedini prelaz preko Vrbasa na području Jajca (Jadrić, 1970).

            I mreža saobraćajnica preuzeta je iz srednjovjekovnog Jajca. Glavnu okosnicu predstavlja veza između Travnika i Banjalučke kapije, koja mostovima preko Plive i Vrbasa i odvojkom uz lijevu obalu Vrbasa nastavlja prema Travniku, Banjoj Luci i Ključu. Na sredini te ulice, u centru podgrađa, veže se druga, koja je u srednjem vijeku vodila do kompleksa groblja i Crkve sv. Luke, kasnije džamije. Čaršiju sa citadelom veže put koji strmim obronkom vodi kroz stambenu zonu. Ostale sporedne saobraćajnice postavljene su i dimenzionirane da zadovolje prilaz svakom objektu.  Mreža ulica nastala je po jedino mogućim i logičnim trasama, te i danas, u starim profilima, egzistira i funkcionira. Nije produkt ni ugledanja, ni utjecaja zrele urbanizacije, već je nastala kao stihijski rezultat utilitarnih potreba srednjovjekovnog i kasnijeg stanovnika. Raskršća u podgrađu postala su akcentirani gradski centri.

            Svaka orijentalna čaršija sadrži grupe objekata koji zadovoljavaju potrebe religije (džamija), prosvete (mekteb i medresa), zdravstva (hamam), ugostiteljstva (han, musafirhana), itd. Ti su objekti masivni, standardnog rješenja i fiksiranog rasporeda. U Bosni je to slučaj u Sarajevu, Mostaru, Travniku, Banjoj Luci i drugim centrima koji doživljavaju svoj ekonomski, kulturni i politički procvat. Jajce, međutim, spada u mjesta gdje se za zadovoljavanje javnih funkcija gradi minimum potrebnih sadržaja, dok se zatečeni objekti adaptiraju i na taj način iskorištavaju za ostale gradske funkcije. Tako je Crkva sv. Marije  adaptirana u glavnu gradsku džamiju(10), a jedna druga u gradski hamam. Taj hamam je propao u požaru prije 200 godina, a temelji su mu utvrđeni kod gradnje četverospratnog stambenog objekta u jajačkoj čaršiji. Zbog toga se u jajačkoj čaršiji nije osjećalo ono zrelo i rafinirano kompoziciono graduiranje od niske strehe ćepenka u mjerilu čovjeka, preko spratnih javnih objekata i njihovih manjih kupola do glavnog akcenta, kupole džamije sa munarom. Nije bilo izrazito ni tipično koncentrično nizanje, već je kompozicija nastala dosta stihijski, opterećena naslijeđenim objektima i njihovim rasporedom. Čak je i drugi čaršijski akcent, Sahat-kula, improviziran na srednjovjekovnoj kuli pod citadelom. Ipak, sveopćoj slici nije nedostajalo ni ugođaja ni pitoresknosti (Jadrić, 1970). Jajce se od srednjeg vijeka pa do dolaska austrougarske uprave razvija, kao i većina ostalih gradova u Bosni i Hercegovini, unutar nepromijenjenih granica. Administrativni centar predstavlja čaršija smještena na prostoru od Travničke do Banjalučke kapije.

             U trgovačkoj i zanatskoj zoni odvijao se sav život , kako privredni tako i upravni, prosvjetni, kulturni i vjerski. Čaršija je bila sačinjena od dućana, zanatskih radnji, malih hotela, hanova, kafana, koje su bile stiješnjene jedna uz drugu. Prema popisu stanovnika iz 1910. godine u Jajcu je bilo ukupno 17 mahala.

            U periodu poslije dolaska Austro-Ugarske nastaje tzv. industrijska zona, koja se nalazi na desnoj obali rijeke Plive i lijevoj obali rijeke Vrbasa, koja doprinosi stvaranju novog izgleda grada i koja unosi neke nove elemente u urbanizaciji grada.          

            Smjer daljnjeg razvoja Jajca ustanovljen je dolaskom nove vlasti koja granice pomjera prema sjeveroistoku i jugoistoku grada. Teritorijalna podjela koja je nastala u doba osmanske uprave se napušta i uvodi se nova, primjerenija vremenu i prostoru. Umjesto mahale, koja je bila osnovna urbana jedinica, sada urbanom jedinicom postaje ulica. Pitoma slika feudalnog grada u kome je hijerarija arhitektonskih volumena davala sasvim logičnu i lahko čitljivu strukturu unutarnjih odnosa, vrlo brzo je bila narušena velikim promjenama unutar sveukupnog koncepta grada. Ipak, ove promjene, mada vizuelno nametljive, nisu narušile dokaz kontinuiteta njegovog razvoja. Princip stroge razdvojenosti poslovne i stambene zone, kao i organiziranje stambenih grupacija, sasvim je suprotan evropskoj shemi koncentričnog razvoja grada. Okupacijom Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske monarhije 1878. godine nastaju korijenite promjene društveno-ekonomske naravi koje će u bitnom izmijeniti sliku feudalnog grada. Arhitektonska aktivnost u Jajcu bila je u određenoj stagnaciji od vremena kada su nastali posljednji veći objekti (Esme Sultanije džamija...). U ovom periodu prekida se doba gradnja objekata povezanih sa ambijentom, a unošenjem elemenata arhitekture eklekticizma, počinje neprekinuti poces njihove degradacije. Još dvadesetak godina individualna stambena gradnja počiva na postulatima tradicije, a nakon toga dolazi do napuštanja oblikovnih elemenata krova, pokrova, fasade, toliko tipične za opću sliku Jajca. Problem transformacije urbanog tkiva nakon austrougarske okupacije predstavljao je problem sukoba dva koncepta – orijentalnog i zapadnoevropskog. Dok je stambena arhitektura ostavljena privatnoj inicijativi, jake intervencije su vršene u zoni javnog sadržaja. Postepeno visinsko stepenovanje orijentalne čaršije  prema sadržaju, važnosti i usitnjenosti pojedinih dućana sa utiskom šarolikosti i prostornosti, zamijenjena je novim spratnim gradnjama. Iako je Jajce bilo daleko od većeg značaja i privredne snage, nove realizacije nisu mogle biti ništa drugo osim slab provincijski produkt duha evropeizacije. Iako se Austrija trudila, zbog svog posebnog interesa za Bosnu, da uspješnije intervenira u prostoru, susret sa naslijeđem je bio brutalan.

            Ta izgradnja u Jajcu stekla je  određenu ambijentalnu vrijednost, jer je sačuvavši staru shemu saobraćajnica i usitnjenost u zonama, ostala u tolerantnom odnosu prema gabaritima individualnih stambenih objekata. Potpuno negiranje urbanog mjerila donijela su tek najnovije intervencije, koje, pod parolom progresa, uvode suvremenu arhitekturu sa elementima eklekticizma, ničim nepodređenu specifičnostima mjerila ambijenta. Te intervencije, a naročito objekt Doma kulture i četverospratne stambene zgrade u podnožju Jajca, jednim objektom neraščlanjene fasade savladavaju prostore ranijih čitavih blokova kuća i sklopa ulica. Preostali mali objekti u okolini, ogoljeni i odvojeni od cjeline, gube smisao daljnjeg postojanja.. Zasada, ta razgrađena neharmonična situacija zaprema ravni plato gradskog centra iznad Vrbasa, između kapija.

            Transformacije u zoni stanovanja karakteriziraju tendencije evropeizacije, koje se manifestiraju u izmjenama, prvenstveno fasadnih elemenata i krova. Strmi, šindrom pokriveni četverovodni krov u Jajcu je element stila i uz vertikalnu raščlanjenost objekta i bjelinu lagahnog sprata, najkarakterističniji je činilac čitave kompozicije. Praktični razlozi iskorištenja prostora, problem nabavke drvenog pokrova i ugledanje na importirane elemente, dovode u toj siromašnoj situaciji do pojave dvovodnog krova sa manjim padom ili krova sa lastavicama. U zabatima krova pojavljuje se još jedna prostorija.

            Broj stanovnika i kuća srednjovjekovnog Jajca nije utvrđen. Prema podacima iz 70-ih godina XVI stoljeća i kasnije, 1620. godine, imalo je 400 kuća. Prema tim izvorima taj broj je bio iza turskog osvajanja, te je, prema tome, bilo jedno od najvećih srednjovjekovnih naselja u Bosni. Tačne podatke o broju stanovnika pratimo tek od polovine XVIII stoljeća, kada je u Jajcu 600 kuća unutar i van gradskih zidina. U doba austrijske okupacije, 1878. godine, ima 3.250 stanovnika sa 650 domaćinstava, 1885. godine ima 3.706 stanovnika sa 759 domaćinstava, 1921. godine ima 4.132 stanovnika sa 855 domaćinstava, 1958. godine ima 5.005 stanovnika sa 1324 domaćinstva, 1967. godine ima 7.800 stanovnika sa 2227 domaćinstava.

            Interesantno je navesti da je Bosna 1976. godine imala 1,057.485 stanovnika, a 1948. godine 2,565.277 stanovnika.

            Današnje Jajce razvija se prvenstveno u amfiteatralnim uvalama nizvodno uz lijevu obalu Vrbasa, a zatim zapadno od historijskog jezgra, uz lijevu i desnu obalu Plive. Okosnica grada je stara saobraćajnica koja prelazi između gradskih kapija i nastavlja se na sjever van gradskih zidina. Uz nju se zadržao i današnji trgovački i kulturni centar na mjestu stare čaršije, dok je administrativni pomaknut dalje na sjever, van historijskog jezgra.

            I kod stanovanja postoji tendencija izlaženja van gradskih zidina, prvenstveno na sjever. Trošni stambeni objekti historijskog jezgra, bez higijenskih i prostornih uvjeta, za lokalno osiromašeno stanovništvo predstavljaju opterećenje, te se veliki broj objekata postepeno napušta ili se na njima grubo intervenira. Na teritoriju historijskog jezgra, gdje je koncem prošlog stoljeća živjelo oko 3.000 ljudi, prije rata živjelo je 1.136 stanovnika. Nova građenja transformiraju historijsko mjerilo Jajca velikim rušenjima i uvlačenjima ogromnih gabarita u formirano urbano tkivo.

GRANICE HISTORIJSKE ZONE

            Historijska zona grada Jajca čini prostorno i topografski zaokruženu i definiranu cjelinu. Granice ove zone nameću se same po sebi i prisutne su tu stoljećima. One uglavnom obuhvataju srednjovjekovno jezgro Jajca unutar zidina sa strmim padinama do podnožja, zatim rezidencijalni dio Varoši koja se od srednjeg vijeka razvija pred sjevernim bedemom sve do rijeke Vrbas. U sklopu zone su i dijelovi vodotokova Vrbasa i Plive sa jednom od najvećih prirodnih znamenitosti grada - vodopadom pod gradom, desna obala rijeke Vrbas na potezu do ceste Jajce – Banja Luka, te desna obala rijeke Plive sa sedrenom gromadom Varošnice.

            Centralna stjenovita gromada sa citadelom dominira nad gradom i potpuno jednako se doživljava sa svih okolnih pozicija. Dio grada koji se nalazi ispod citadele sa juga i jugoistoka, doživljava se cjelokupan, ali u prikraćenoj projekciji, dok je sa istoka, naročito sa ceste Jajce – Travnik, vidik potpuno otvoren. Sa sjevera i zapada karakteristične su siluete obodnih bedema sa dominirajućim objektom citadele (Jadrić, 1970, str. 8).

            Određivanje granica zone zaštite uvjetovano je prirodnim vrijednostima vodotoka, sedrenih stijena i opće konfiguracije terena, zatim kompozicionim elementima, kao jedinstvom prirodnih uvjeta i ljudske intervencije, te ambijentalnim i arhitektonsko-urbanističkim karakteristikama. Veliki historijski značaj i ambijentalna vrijednost, značajni arheoločki ostaci i objekti, kao i izvanredne prirodne ljepote, svrstavaju ovaj grad među cjeline od posebnog značaja sa stanovišta naslijeđa. Sklop materijalnih i prirodnih vrijednosti predstavlja neponovljive kvalitete i rezultat je višestoljetnog ljudskog života u posebnim društvenim, historijskim i kulturnim uvjetima. Prostorna kompozicija i pojedinačne realizacije imaju i emotivno-likovne vrijednosti (Jadrić, 1970, str. 9).

            Ovim elementima treba dodati i određenu očuvanost ambijenata, mada je veliki broj objekata uništen u posljednjem ratu. Revitalizacija kao preduvjet za aktivnu zaštitu ovakvih spomeničkih cjelina, predstavlja složen i delikatan zadatak daljnje urbanizacije i zaštite naslijeđa. S jedne strane imamo usaglašavanje sa suvremenim tokovima života, a sa druge, valoriziranje i čuvanje postojećih, kao i ponovno uspostavljanje izgubljenih prostornih vrijednosti.

            Nesporno je da se ni regulacioni plan za historijsko jezgro Jajca ne može tretirati kao  svaki plan prostornog uređenje. Za historijsko jezgro Jajca taj plan mora biti  zasnovan na detaljnoj studiji kulturnog i prirodnog naslijeđa, a potom za pojedinačne cjeline razrađivan kroz urbanističke projekte. Mora biti riješen i postavljen u svim razvijenim fasadama, jer tek potpuna kompozicija masa, arhitektonsko rješenje gabarita, rješenja krovova i fasada, mogu dopustiti izbor odgovarajućih sadržaja i početak relaizacija, ukoliko nije riječ o isključivoj restauraciji objekata.

ZONE VISOKE AMBIJENTALNE VRIJEDNOSTI

STAMBENA ZONA UNUTAR BEDEMA

            Predstavlja zonu najviše ambijentalne vrijednosti. Ovdje su prisutni najvrijedniji objekti koji predstavljaju glavnu karakteristiku urbanog jezgra Jajca. U ovu cjelinu spadaju jugoistočne padine grada do Školske ulice i Ulice Hrvoja Vukčića Hrvatinića. Pored toga obuhvata kompleks koji se nalazi iza Crkve sv. Marije i Tornja sv. Luke, zatim dio sa unutrašnje strane sjevernog perimetralnog bedema i sklop ulica ispred Banjalučke kapije kao i  izolirani kompleks ispred Travničke kapije i iznad vodopada. U ovu zonu ulazi sve ono što je najvrijednije i što, ukoliko se poduzmu sve aktivnosti, garantira očuvanje cjeline kompozicije. U ovoj zoni kao predmet zaštite moraju se pojaviti i saobraćajnice i objekti, uz uklanjanje ili rekompoziciju već izgrađenih, a koji zaklanjaju gradske zidine i koji nisu u skladu sa ambijentom.

ZONA VAROŠI 

            Predstavlja zonu visoke ambijentalne vrijednosti sa pojedninačnim objektima visokih arhitektonskih kvaliteta. Prirodan je nastavak Jajca izvan zidina i predstavlja njegovu vezu sa vodom i susjednom padinom. To je zona u kojoj su objekti rađeni u mjerilu objekata nastalih unutar zidina. Saobraćajnice, mjerilo, fizionomija kompozicije i detalji koji su se mogli naći na pojedinim objektima, također poštuju zakonitost kakvu zatičemo unutar grada.

ZONE PRIRODNOG NASLIJEĐA

            Cijela regija Jajca je bogata prirodnim naslijeđem koje nije moguće posmatrati odvojeno od graditeljskog. Kod Jajca se ove dvije veličine međusobno prepliću. Pojava fenomena sedre i sedrenih naslaga na dijelovima vodotokova Vrbasa i Plive ima posebnu ulogu. Pored toga što predstavlja dio jedinstvene kompozicije, ovaj pojas i sam ima veliku vrijednost kao prirodna rijetkost. 

SEDRENO PODRUČJE VAROŠNICE

            Nalazi se na samom ulazu u grad Jajce iz pravca Donjeg Vakufa. Ovo područje predstavlja veoma značajan dio cjelokupnog sedrenog područja Jajca, vrlo važan za geološka, geomorfološka i biološka istraživanja. Nekada se ovdje nalazilo muslimansko greblje koje je dijelom ekshumirano i dijelom zapušteno i na taj način potpuno nestalo sa lica zemlje.   Lokalitet je direktno ugrožen radom fabrike Elektrobosna, odnosno izložen je visokom stepenu aerozagađenja.

RIJEKA PLIVA I VODOPAD

            Rijeku Plivu karakteriziraju specifična geološka građa terena i specifični morfološki i hidrološki uvjeti. Korito rijeke Plive od njenog ušća u Vrbas pa do ispod sela Jezero, sačinjava sedra. Na tom dijelu rijeka pravi svoje Veliko, Malo i Okruglo jezero sa nizom kaskada i sedrenih barijera. Plivska jezera smještena su na sjeverozapadnoj strani od centra grada na udaljenosti od 6 km. Geološki razvoj ovih jezera prošao je kroz sve procese razvitka, tako da ima karakter tektonske, jezerske i fluvijalne faze. Jezero predstavlja važan objekt zaštite prirode. Dosadašnjim istraživanjima utvrđeno je da se Plivsko jezero, sa svojom okolinom, u prvom redu izvorima rijeka Plive i Janja, vodopadima kod Bukve i Sokoline, jezerima Dragnić i Oličkin, klisurom u Janju sa bogatom ornitofaunom, pećine kod Plivskog jezera, te mlinova, kasakada, i prirodnih pejzaža, odnosno šuma i livada sa rijetkom florom i faunom, sačinjavaju jednu vanrednu prirodnu cjelinu.

            Sedru stvaraju mahovine i alge određenog tipa u slatkoj vodi koja mora imati određene uvjete (11). Rasprostranjenost sedre je velika i veliki dio grada Jajca leži na njoj (12). Ranije je proces stvaranja sedre bio intenzivniji od procesa erozije, što je vidljivo po gornjim horizontima sedre čija kota dostiže veliku visinu (13). Šezdesetih godina XX stoljeća ovaj proces je intenziviran , što je i dokazano mjerenjima koja su obavljena 1952. i 1957. godine. Za sedam godina je nivo rijeke utonuo za ukupno 5 m. Isti proces se desio i na kruni vodopada.

            Vodopad predstavlja sastavni dio cjelokupnog sedrenog područja. Nalazi se sa južne strane grada, odmah na ušću rijeke Plive u Vrbas. Visina ovog prirodnog fenomena iznosi 20 m. Usljed više faktora, u historiji je dolazilo do njegovog urušavanja, posljednji put 2000. godine. Ove pojave vezane su za onečišćavanje vode, nereguliran dotok vode, intervencije na rijeci Plivi uzvodno od objekta vodopada, kao i za raniju nekontroliranu eksploataciju sedre.

            Nekada su se vode Plive direktno ulijevale u Vrbas, što je vidljivo iz starih fotografija grada Jajca. Godine 1947. došlo je do urušavanja dijela vodopada u dužini od 30 m,  zbog visokog erozijskog potencijala materijala tla kojim protiče rijeka Pliva. U ovom slučaju je usljed nepovoljnih hidroloških uvjeta došlo do degradacije sedre, odnošenja materijala i vrlo izraženih erozijskih pojava na koritu i u području vodopada.

            Sadašnji položaj vodopada predstavlja posljedicu uzastopnih urušavanja i regresivne erozije.

            Da bi se odredili uzroci ovog procesa potrebno je poznavati uvjete neophodne za rad sedrotvoraca i princip taloženja sedre (14). Ekološki uvjeti za rad sedrotvoraca, koje Dr. Pavletić naziva briofitima(15), su:

-         potrebna određena  količina svjetlosti, najbolje 100%,

-         temperatura vode 10,3-23,4° C,

-         brzina vode od 0,5-3,5 m/sek,

-         hidrohemijski sastav vode: alkalitet od 3,6-2,7, tj. bogatstvo karbonatima; tvrdoća vode 10,2-7,6 stupnjeva, količina slobodnog C02 i veličina pH od 7,1-7,5.

            Kao što je navedeno, erozija sedre je počela davno, a uzrok joj je bio duži geomorfološki proces, uvjetovan promjenom hidroloških osobina rijeke. U početku taj proces traje nešto sporije, jer su sedrotvorci donekle nadoknađivali odnosenu sedru. Može se također pretpostaviti da su se kroz duži period mijenjali uvjeti kao što je:  temperatura, hemijski sastav, a i količine vode.

Uzroci koji su doveli do povećane erozije

            a) Promjenom režima rijeke Plive, nizvodno od Velikog jezera, nakon izgradnje hidroelektrane sa gravitacionim zahvatom na Velikom jezeru 1895. godine, kada su navedenim zahvatom koritu oduzete male vode pri kojima bi bila moguća regeneracija sedre, a srednje i velike vode su vršile stalnu eroziju.

            b) Nestručno prilaženje popravkama na vodopadu i učvršćenju obala je drugi uzrok erozije (16).

            c) Pri nadolasku katastrofalne velike vode 1932. godine erozija je bila velikih razmjera. Korito je usječeno za jednu noć oko 2,0 m (17).

            d) Ostali zahvati u koritu kao: navraćanje vode na vodenice, parcijalne regulacije, vađenje sedre kao građevinskog materijala i drugo, doprinijeli su također stvaranju erozije.

            Dakle, glavni uzrok erozije su velike oscilacije količine vode i ostavljanje veće površine korita rijeke bez vode kroz duži vremenski period (18).

            Godine 1995. i 1996., u još jednom naletu velikih voda, duž korita rjeke Plive došlo je do ponovnog rušenja njenih obala i pojedinih riječnih pragova. Vodni val je uzrokovao i pojavu klizišta, oštećenje pojedinih saobraćajnica i veliko oštećenje vodopada.

             Desni preljevni prag vodopada je u ovom naletu bujice potpuno uništen, dok je na desnom boku došlo do odrona. Projektna dokumentacija za sanaciju ovih oštećenja je izrađena, ali je zbog poteškoća sa finansiranjem njena realizacija odgođena. Stanje sigurnosti korita i vodopada je takvo da zahtijeva hitnu i ozbiljnu sanaciju. Oštećenje vodopada proizveli su nepovoljni hidrološki uvjeti (dugotrajne intenzivne padavine) koji su uzrokovali višak voda u akumulacijama Plivskih jezera i nemogućnost njene kontrole. Vodni valovi koji su se javili u periodu januar/februar i septembar 1996. godine rezultirali su potkopavanjem i rušenjem pojedinih ranije izgrađenih objekata za reguliranje toka rijeke Plive. Zbog povećanog priliva vodne mase došlo je do velikog produbljenja korita, te potkopavanja i mjestimičnog rušenja obalnih utvrda i obala duž čitavog toka Plive od Okruglog jezera do ušća u Vrbas.

            Na području vodopada došlo je, usljed skretanja toka vode, do nestabilnosti i klizanja velike mase tla na desnom boku vodopada. Vrlo brzo nakon oštećenja pojavio se ponor u dnu korita ispred srušenog dijela vodopada. Vode koje su dolazile do vodopada propadale su kroz ponor i otprilike na polovini visine vodopada izbijale u širokom mlazu. Zatečeno stanje prijetilo je nastavkom erozije i lokalnim urušavanjem, a bila je ugrožena i opća stabilnost. Zbog toga se prišlo izradi Projekta interventne sanacije i osiguranja slapa (VI, 1997. godine), a ubrzo i izvođenju samih radova (VIII/IX, 1997. godine). Tom prilikom je urađeno sljedeće:

radovi na lijevoj strani slapa (prag 1 i 2) su obuhvatili ojačanje temeljnog tla, izvedbu površinske drenaže, te izvedbu temeljne ploče i zaštitnih zidova na području slapišta. Ovim zahvatima je osigurana stabilnost lijevog dijela vodopada do konačne sanacije cjelokupne zone i maksimalno smanjena mogućnost rušenja praga 1. Posljedice rušenja praga 1 imale bi direktan utjecaj na stabilnost masiva lijeve obale. Pošto je ovaj masiv već podlokan u zoni korita Vrbasa, rušenje veće mase ugrozilo bi čitavo okolno područje.

            Gabionskim zidom vode su skrenute na lijevi dio vodopada (pragovi 1 i 2), koji je i sada u funkciji. Povremeni vodeni valovi izazvali su štete na gabionskom zidu. Zbog stalnog prelijevanja voda na ostećenom dijelu vodopada (desni dio - prag 3) dolazi do intenziviranja erozijskih pojava i procesa te neprestanog smanjenja sigurnosti postojećeg praga koji je ugrožen u slučaju prelijevanja bilo kakvih većih količina vode. Posebno se naglašava i problem klizišta (odrona) na desnom boku vodopada. Posljedice eventualnih daljnjih klizanja su nesagledive, a gotovo je sigurno da bi se srušio sadašnji vidikovac na koti cca 377,00 m NM, a vjerovatno i cesta uz vidikovac.

            Područje sanacijskih zahvata obuhvata sam vodopad, korito i obale u neposrednoj blizini. Oblikovanje novih pregrada učinjeno je tako da pri minimalnom protoku raspodjela voda bude ravnomjerno raspoređena na lijevoj i desnoj strani vodopada. Prilikom izbora elemenata pojedinih zahvata vođeno je računa da se postignu sljedeći učinci:

-         postizanje zadovoljavajućeg stepena sigurnosti područja vodopada za projektirani protok od 118 m3/sek,

-         maksimalno moguće prilagođavanje zatečenim okolnostima na lokaciji, čime se reducira obujam potrebnih radova,

-         uklapanje vidljivih elemenata sanacijskih radova u okoliš, kako bi se zadržale karakteristike ambijenta,

-         maksimalno stimuliranje razvitka sedre,

-         prihvatljivi troškovi održavanja,

-         bolji stepen zastite priobalnih terena od izlijevanja velikih voda.

             U geotehničkom i hidrauličkom smislu potrebno je sanacijskim zahvatima postići sljedeće efekte:

-         spriječiti površinsku eroziju materijala u koritu rijeke Plive u području vodopada,

-         oblikovati preljevni prag 3 na takav način da vode u količini projektirane protoke ne ugrožavaju stabilnost uže i šire zone vodopada,

-         ojačanjem temeljnog tla (mikro-piloti) ispuniti registrirane i pretpostavljene kaverne u tlu i generalno poboljšati mehaničke karakteristike degradirane i raspadnute komponente sedre (sedreni prah i pijesak),

-         usmjerenim armiranjem temeljnog tla spriječiti mogućnost pojave ravninskog klizanja, odrona ili nestabilnosti većih razmjera i mogućnost eventualnog klizanja svesti na pojavu sa značenjem lokalne nestabilnosti manje važnosti,

-         privilegirane prodore vode i kaverne na vertikalnoj plohi vodopada sanirati tako da se onemogući stvaranje hidrostatskih pritisaka na saniranim plohama,

-         eventualno smanjenje propusnosti materijala tla u području slapa kompenzirati drenažnim sistemom, koji će omogućiti odvodnju zaleđa pragova vodopada čime će se povećati faktor sigurnosti na klizanje,

-         sidrenjem pragova u koritu ostvariti potreban minimalni faktor sigurnosti na klizanje.

ANALIZA I STUDIJ STANJA iz 1970. godine

            U historijskoj zoni Jajca prije ratnih razaranja, a po studiji koju je uradio arhitekta Radoslav Jadrić 1970. godine, nalazilo se ukupno 870 objekata sa 1136  stanovnika. Iste godine, u cilju kompleksne analize postojećeg stanja, izvršeno je pojedinačno anketiranje svakog objekta. To anketiranje ostavilo je dokumentaciju trajne vrijednosti i ovaj način predstavlja metodološki postupak koji bi morao biti sastavni dio svakog studija revitalizacije.

a) Studija i valorizacija postojećih prostornih vrijednosti i pojedinačnih objekata:

            Aktuelna situacija u Jajcu po hronološko-stilskoj pripadnosti podijeljena je u šest osnovnih kategorija koje služe kao osnov za spomeničku valorizaciju.

1.    Jajačka kuća ili jajačka arhitektura ili objekti izgrađeni u periodu otomaske vladavine – predstavlja kategoriju  većih stambenih objekata zadružnog tipa. Dispozicija kod ovih objekata je potpuno orijentalna sa tipičnim rasporedom prostorija i stanovanjem u prizemlju i na spratu. Interijer kod ovakvih objekata je najčešće u drvetu sa rezbarijama. Većinom su građeni u XVII i XVIII stoljeću, ali i kasniji objekti iz XIX stoljeća imaju iste karakteristike. Proporcije i fasadna platna odaju zreo arhitektonski domet. Ovi objekti, uz arheološke ostatke i objekte monumentalne i javne osmanske arhitekture, imaju spomenička svojstva. Ukupan broj ovih objekata je bio jako skroman i iznosio je 8%.

2.    Varoška arhitektura – predstavlja domaću interpretaciju orijentalne stambene kuće. Građena je najviše u XIX stoljeću. Objekti su spratni, ali imaju nešto manje dimenzije od svojih orjentalnih uzora. Dispozicije objekata su slobodne, pojednostavljene i bez posebnih kvaliteta. Oblikovni elementi eksterijera su zadržani u nešto jednostavnijem obliku. Objekti imaju jasno izdiferencirano vertikalno nizanje od kamenog prizemlja, bijelo krečenog sprata sa bondruk-sistemom, do visokog četverovodnog krova, te ritam i proporciju prozorskih otvora orijentalne arhitekture. Vanjski oblikovni elementi i pozicija na terenu daju ovoj grupaciji značajnu arhitektonsku i ambijentalnu vrijednost. Ova grupacija je bila najbrojnija i iznosila je 45 %.

3.    Osavremenjena varoška arhitektura  je produkt domaće interpretacije tradicije i utjecaja  Austro-Ugarske. To su manji spratni objekti koje također karakterizira vertikalna raščlanjenost na prizemlje, sprat i krov. Prizemlje i sprat u ovom slučaju gube orijentalni karakter. Krov postaje dvovodni, često sa zasječenim zabatima ili krovnim lastavicama, sa jednom prostorijom u potkrovlju. Nagib krova se smanjuje, a kao krovni pokrivač se koristi crijep. Najčešćom transformacijom i objekti varoške arhitekture dobijaju karakteristike ove kategorije. Ovaj tip kuće postepeno prodire već nakon prvih godina austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine. Načinom plasiranja na terenu, te mjerilom i nenametljivošću gabarita i ovi objekti su stekli izvjesnu ambijentalnu vrijednost u gradskim zonama Varoši i Kozluka. Njihova zastupljenost u urbanom tkivu iznosila je 18%.

4.    Objekti iz austrougarskog perioda i perioda između dva rata, kao što je ranije rečeno, nose karakteristike eklektičke arhitekture . Ukupan broj ovakvih objekata iznosi 15 %.

5.    Novija izgradnja predstavlja kategoriju objekata građenih nakon II svjetskog rata. Objekte koji nisu rađeni u privatnoj režiji karakterizira potpuna promjena historijskog mjerila i gabarita. Najvećim dijelom su u neskladu sa ambijentom. Ova grupacija je brojčano mala i iznosi 7 %.

6.    Objekti koji ne pripadaju određenom stilu ili su transformacijom izgubili sve stilske karakteristike čine skromnu grupu objekata u iznosu od 8 % .

b) Analiza i studija fizičkih uvjeta i funkcija postojećeg stanja

1.    Spratnost objekata:

Ÿ         manji jednospratni objekti                                               2,5 %

Ÿ         prizemnice                                                                    14  %

Ÿ         jednospratni objekti                                                        74  %

Ÿ         dvospratni objekti                                                           8,5 %

Ÿ         trospratni i višespratni objekti                                          1    %

2.    Analiza materijala od koga je napravljen objekt:

Ÿ         kameno prizemlje sa bonduk-spratom                              65 %

Ÿ         opeka i sedra sa drvenom međuspratnom konstrukcijom   14  %

Ÿ         masivni armiranobetonski objekti                         4,5 %

Ÿ         ostali objekti                                                                  2,5 %

3.    Tip krova:

Ÿ         originalni bosanski krov                                                   38 %

Ÿ         dvovodni osavremenjeni krov                                            31  %

Ÿ         krov sa lastavicom                                                             8 %

Ÿ         ostali                                                                            23 %

4.    Vrsta pokrova:

Ÿ         šindra, lim                                                                     38 %

Ÿ         crijep                                                                            56  %

Ÿ         ostali                                                                               6 %

5.    Prikaz izmjena na objektima:

Ÿ         objekti bez promjene                                                      37  %

Ÿ         potpuna transformacija                                                   17  %

Ÿ         izmjena pokrova i tipa krova                                            22 %

Ÿ         izmjena dispozicije i fasade                                            24 %

            Anlizom postojećeg stanja utvrđeno je da je većina objekata izložena procesima degradacije, trošnosti, neopremljenosti i općenito u većini objekata u historijskoj zoni su uvjeti stanovanja bili na lošem nivou. Utvrđeni su razlozi koji su doveli do ovakvog stanja:

1.       materijal od koga su izgrađeni objekti usljed neredovnog održavanja brzo propada;

2.       prisutnost tendencija napuštanja historijske zone sloja stanovništva sa određenom materijalnom bazom. U ovoj zoni prije rata 1992-1995. godine je živjelo tek 40 % stanovnika u odnosu na broj stanovnika sa kraja XIX stoljeća;

3.       najviše su napadnuti strmi krovovi, iako nisu direktno povezani sa intervencijama koje poboljšavaju životne uvjete;

4.       nedostatak svijesti za očuvanje naslijeđa.

POJEDINAČNI OBJEKTI

            Na području Jajca i okoline kategorizirani su ili evidentirani spomenici kulture iz antičkog perioda: rimsko naselje, rimsko utvrđenje, rimski hram i kasnoantička grobnica. Iz srednjovjekovnog perioda: nadgrobni spomenici, nekropole, Toranj i Crkva sv. Luke, grad Vinac, grad Jajce (prethistorijsko, rimsko, kasnoantičko naselje, srednjovjekovni grad), grad Jezero, grad Komotin. Iz osmanskog perioda potječu sakralni objekti: Čaršijska (Esme sultanije) džamija, Sinan-begova (Okića) džamija, Šamića (Hadži Muharemova) džamija, Dizdareva džamija, Ibrahim-begova džamija, Rimokatolička crkva u Varoši; Kršlakova kuća, Musafirhana i tekija porodice Mulalić, Tufikov han, česme, šadrvan uz Esme sultanije džamiju, turbeta, greblja.

            U austrougarski period datirane su Hadadan džamija, nova Crkva sv.Ivana Krstitelja u Podmilačju, Vila Bosanskog električnog akcionarskog društva...

PRETHISTORIJSKI PERIOD

            Najstarije poznato naseljavanje Jajca datira iz tzv. srednjeg bronzanog doba, tj. oko vremena od 1500. godine p.n.e. Najstarije naselje se nalazilo na prostoru današnje tvrđave, a dosta tragova je pronađeno i na nekadašnjem Trgu bratstva – jedinstva. Prema dosad pronađenim ostacima, naselje je napušteno pred kraj bronzanog doba, oko 1000 godine p.n.e. (Basler, Đuro, 1965. str. 1).

            Tragove života iz prethistorijskih epoha našao je u sedrenim špiljama uz obale Plive krajem prošlog vijeka i dr. Truhelka - arheolog i historičar (Jadrić, R. 1970).

RIMSKI PERIOD

            Rimsko naselje se najvjerovatnije nalazilo na istom mjestu sa utvrdom na vrhu brda i stambenim objektima ispod nje.

            Na desnoj obali Plive(19)  nađeni su ostaci rimske ciglane nepoznatog kapaciteta, a na suprotnoj strani grada, van gradskih zidina, sjeverno od Banjalučke kapije, ostaci nekropole. Na zapadnoj periferiji grada, također van srednjovjekovnih gradskih zidina, je hram boga Mitre, datiran u IV stoljeće naše ere.

MITREJ 

             Spomenik Mitrej u Jajcu se nalazi na području poznatom kao lokalitet Bare. Detaljnije informacije o spomeniku mogu se naći u odluci broj 06-6-743/03 od 21. januara 2003. godine u kojoj je historijski spomenik Mitrej u Jajcu zaštićen kao nacionalni spomenik.

SREDNJI VIJEK

CRKVA SVETE MARIJE sa Tornjem sv. Luke

            Spomenik Crkva sv. Marije sa Tornjem sv. Luke nalazi se unutar historijske jezgre Jajca, u podnožju citadele. Objekt ima nekoliko građevinskih faza. S obzirom na slojevitost i vremenitost objekta, brojna prekrajanja i rušenja kojima je bio izložen u toku svoje historije, nije moguće  pouzdano utvrditi prvobitni oblik objekta. Pretpostavlja se da je prvi oblik objekta bio jednostavna jednobrodna bazilika sa odlikama romaničkog stila - jednostavna propovjednička crkva sa širokim brodom i pravougaonim izduženim korom (svetištem) na čijem je kraju stajao oltar prislonjen uz zid. Crkva je adaptirana u džamiju početkom XVI stoljeća. Koristila se sve do požara 1832. godine.

            Detaljnije informacije o spomeniku mogu se naći u odluci 07-6-1/03-1 od 21. januara 2003. godine u kojoj je graditeljska cjelina Crkve sv. Marije sa Tornjem sv. Luke u Jajcu zaštićena kao nacionalni spomenik.

KATAKOMBE

            Katakombe su izdubljene u živoj stijeni, nalaze se unutar gradskih zidina, ispod platoa koji se nalazi između Medvjed-kule i Crkve sv. Marije sa Tornjem sv. Luke, u prostornoj cjelini u kojoj je tokom historije izgrađen veći broj sakralnih objekata (crkva, franjevački samostan i groblje). Historijski spomenik je podzemna građevina i po osnovnoj dispoziciji slična je crkvi. Glavne prostorije su: narteks, baptisterij sa krstionicama, naos, prezbiterij sa oltarnim dijelom. Orijentacija Kkatakombi je jug-sjever gdje se ulaz u objekt nalazi  sa južne strane.

            Detaljnije informacije o spomeniku mogu se naći u odluci 06-6-742/03 od 21. januara 2003. godine,  u kojoj je historijski spomenik Katakombe u Jajcu zaštićen kao nacionalni spomenik.

TVRĐAVA JAJCE  

            Tvrđava se nalazi na sjeverozapadnom uglu gradskog prostora na vrhu brijega, koji je na nadmorskoj visini od  470 m. O vremenu gradnje tvrđave stručnjaci imaju različita mišljenja. Svi se slažu da je svakako izgrađena prije Hrvojeve vladavine. Jedni njenu gradnju stavljaju u XIII stoljeće (Mazalić, 1952, 100; djelimično Basler, 1959, 130; Ančić, 1999, 98), a  drugi čak do druge polovine XIV stoljeća (M. Popović, 1997, 22-23).Tvrđava ima oblik nepravilnog četverougla, uvjetovano konfiguracijom zemljišta. Na sjeverozapadnom  i jugoistočnom  uglu su dvije jake četverostrane kule, a izgleda da je jedna kula prvobitno bila i u sjeveroistočnom uglu. Opseg tvrđave je 260 m, a površina 4800 m2.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci broj 06-6-504/03-1 od 21. januara 2003. godine,  u kojoj je graditeljska cjelina Tvrđava u Jajcu zaštićena kao nacionalni spomenik.

SAHAT-KULA

            Sahat-kula se nalazi se u Gornjem Gradu, u Gornjoj mahali.         

            Kula je sagrađena u srednjem vijeku, kao isturena kula ispred tvrđave. Pretpostavlja se da je građena u vrijeme gradnje obora, u periodu vladavina Hrvoja Vukčića Hrvatinića. Kula je sačuvala u cjelini karakter srednjovjekovne ulazne kule prema podgrađu. To je jasno vidljivo po staroj jajačkoj stambenoj aglomeraciji, ali i po karakteru i položaju ovog objekta.      

            Naziv sahat-kula nije adekvatan ovoj građevini jer nema nikakvih zvaničnih podataka o satu koji je eventualno stajao na tom mjestu, niti je toranj sagrađen sa tom namjenom. I Basler također navodi da nema podataka da je na njoj ikada stajao sat (Basler, Prijedlog za konzervaciju-vlasništvo općine Jajce), mada se prema kazivanjima izvjesnog Hadže Šećerćehajića navodi podatak da je objekt ustvari za vrijeme osmanske uprave preinačen u sahat-kulu i da je satni mehanizam bio okačen iznad kapije, na luku sa istočne strane. O održavanju sata brinula se porodica Šeherćehajića, čija se kuća nalazila u blizini. Nakon okupacije Bosne i Hercegovine, austrougarski vojnici su odnijeli sat i zvono (Dr. Ćurić, Hajrudin , 1972 ).Sahat-kula u Jajcu predstavlja tipičan fortifikacioni objekt. U osnovi predstavlja nepravilni pravougaonik dimenzija 10,50 x 9,00 m. Zidovi su od lomljenog kamena, ne nekim mjestima debljine i do 3,50 m. Kao vezivno sredstvo korišten je hidraulični krečni malter. Objekt je u cjelini pokriven strmim četverovodnim krovom sa drvenom šindrom kao krovnim pokrivačem. Ima dvoja lučno zasvedena vrata, jedna sa istočne, a druga sa zapadne strane kroz koja se ulazi u centralni prostor velike visine. Na zidnim platnima vidljive su intervencije koje potječu iz različitih perioda.

SJEVERNI PERIMETRALNI BEDEM

            Pruža se od sjeveroistočnog ugla do Šamića tabije u dužini od oko 290 m, a tragovi srednjovjekovnog zida su se pružali sve do desne obale starog korita rijeke Plive.

1. POTEZ OD SJEVEROISTOČNOG UGLA TVRĐAVE DO MRAČNE KAPIJE-VELIKE TABIJE

Ovaj dio zida dužine 50 m i visine do 11 m, sastoji se iz dva zida. U srednjem vijeku je izgrađen tanak zid debljine 0,80 m, a pri vrhu 0,74 m. Građa ovog zida je od muljike i lomljenog kamena, vezana malterom od kreča, sedrene prašine i lomljene cigle. Naknadno je pojačan zid sa unutrašnje strane širine 1,6 m, izgrađen od muljike i krečnog maltera sa velikom primjesom krupnog pijeska i šljunka. Cio zid je debeo 2,4 m. Dio prsobrana je sačuvan što dopušta pretpostavku da se cijela gornja površina zida završavala prsobranima. Zid se prema istoku tj. Mračnoj kapiji zadebljavao i tu mu je ukupna debljina 3,5 m.  Prije konzervacije je bio toliko obrušen da se samo prema njegovoj strmini moglo pretpostaviti da se na gornjoj površini dograđenog unutrašnjeg dijela komuniciralo kamenim stepenicama. Bliže Mračnoj kapiji palo je, ne zna se kada, vanjsko lice dijela zida. Ponovno je izgrađeno sa kamenom pravougaonog oblika složenog na različite načine, vjerovatno u kasno osmansko doba. Pri dogradnji zida u osmansko doba dograđene su puškarnice (Basler, 1967, 51). Tokom kasnijih intervencija na objektu su urađene kamene stepenice, uređena hodna staza i podignut dio parapetnih zidova.

2. MRAČNA KAPIJA

            Na njenom mjestu danas je praznina, tj. prolaz između Velike tabije i gore opisanog zida. Imala je polukružni svod i sa strane “neke plastične znakove”. Od nje su ostale samo tri polukružne niše na unutarnjoj oplati Velike tabije, koje su služile kao ukras unutrašnjosti kapije. Prvobitno su niše završavale oštrim lukom.

            O njenoj starosti se ništa nije moglo reći, ali se pretpostavlja da je podignuta pri generalnoj rekonstrukciji krajem XVIII ili početkom XIX stoljeća. Ta rekonstrukcija nije mogla biti izvedena prije 1717. godine kada datira izvještaj austrijskog špijuna. Za građevine toga doba karakteristično je uredno slaganje obrađenog kamena i malter sastavljen od kreča sa jakom primjesom krupnozrnog riječnog šljunka iz Vrbasa.

3. VELIKA TABIJA

            Pretpostavlja se da je Velika tabija sagrađena na mjestu četverougaone srednjovjekovne kule, čiji se tragovi naziru u njenom nasipu. Tabija je vjerovatno izgrađena u doba velikih ratova pri radovima na preuređenju tvrđave krajem XVIII i početkom XIX stoljeća. Po položaju i dimenzijama to je bio posebno značajan objekt. Tabija ima oktogonalnu osnovicu. Prije konzervatorskih radova u periodu 1960-1966. godine ograda tabije je obnovljena jer je bila skoro sasvim propala. Veći dio sjevernog zida bio je odvaljen. Unutrašnji zidovi su bili također u lošem stanju.

            Pri konzervatorskim radovima izgrađene su stepenice za pristup na tabiju (Basler, 1967,52).

4. ZID OD VELIKE TABIJE  DO KULE NA DŽIKOVCU

            Ovaj zid je dugačak 73 m, a visok 4-5 m. Stariji, srednjovjekovni zid je bio debeo 0,9 m. Sagrađen je od lomljenog, bez određenog reda složenog kamena.  Uz njega je sa unutrašnje strane dograđen zid, čija je gradnja analogna onoj sa Velike tabije. Tako je danas zid debeo 2,3 m. Prije konzervacije zid je bio jedva vidljiv. Ovaj zid je po svemu identičan sa zidom iznad Mračne kapije, a to znači da je imao vjerovatno prsobrane i da se i po njemu komuniciralo od srednjeg vijeka do velike rekonstrukcije drvenom terasom, a kasnije sa unutrašnje strane dograđenim zidom (Basler, 1967,53).

5. KULA NA DŽIKOVCU

            Ova, po obliku prije tabija nego kula, dograđena je u zid naknadno u osmansko doba. Ima četverougaonu  osnovu (dužina stranica 8-10 m), zatrpanu zemljom. Veličina nije mogla biti veća zbog nedostatka prostora. Izgrađena je u periodu XVII-XVIII stoljeće. Pored nje, istočno je  prizidani dio zida sa 4 prsobrana.

            Taj prizidani dio zida je istorodan sa kulom, a način obrade kamena u tom zidu je kao na podzidima koji su na južnom zidu tvrđave datirani u XVII stoljeće (Basler, 1967,53).

6. ZID IZMEĐU KULE NA DŽIKOVCU I PAPAZ-KULE

            Najcjelovitiji je i sa najviše izvornosti u cjelini očuvan objekt srednjovjekovne fortifikacione arhitekture jajačkog civilnog naselja. Na ovom zidu su sačuvani prvobitni srednjovjekovni prsobrani - štitovi, njih 4 poviše Papaz-kapije. Između štitova su bili metalni poklopci pričvršćeni za male konzole na spoljašnjoj strani štitova. Štitovi pripadaju tzv. manjem tipu prsobrana, za razliku od onih koji su zatečeni na južnom zidu tvrđave i na zidu kod Banjalučke kapije. Građeni su od sedre. Na svakom drugom je otvor za strijelca. U osmansko doba premazivani su krečom zbog održavanja. Zajedno sa dijelom zida od Papaz-kule do Šamića tabije zid je izgrađen vrlo solidno, urednim slaganjem kamena u punoj širini od približno 4 m. Ovdje je prijetila najveća opasnost od direktnog napada, pa su i mjere zaštite morale biti efikasnije. Dio zida je srednjovjekovni, na kojeg je u XVII-XVIII stoljeću nadograđen još jedan dio, tako da je cjelokupna debljina zida iznosila 2.70 m. Pristup na zid je zatečen samo kod Papaz-kapije, ali se pretpostavlja da je umetanjem Kule na Džikovcu komunikacija duž cijelog zida prekinuta (Basler, 1967, 54). Radovima na konzervaciji popločana je kruna zida objekta.

7. PAPAZ-KULA

            Ova kula nalazi se uz Banjalučku kapiju. To je bila tipična srednjovjekovna građevina, kasnije dva puta pregrađivana. I pored pregradnji sačuvala je u većem dijelu postojećih zidova prvobitnu građu. Odbrambeni položaj ove kule je bio vrlo naglašen, pa je i briga o njenom pojačavanju i održavanju bila veća nego kod nekih drugih kula. Vjerovatno su u osmansko doba u njenoj unutrašnjosti izgrađena pojačanja. U XVII stoljeću su zakrpljena i dva ugla kule sa gradske strane. U isto vrijeme je, izgleda, izgrađen potporni zid na vanjskoj, sjevernoj strani kule. Kula u osnovi ima približno kvadratnu osnovu dimenzija 10,95 x 10,58 m. Zidovi su urađeni od lomljenog kamena i njihova debljina se kreće od 2,40 m na južnoj do 5,25 m sa sjeverne strane. U kulu se ulazilo sa južne strane kroz lučno zasvedena vrata. Unutar kule je približno kvadratična prostorija dimenzija 4,65 x 4,33 m.  Bila je viša 5-6 m nego danas i njeni su zidovi nadvisivali za 1-2 m prsobrane na susjednom zidu. Unutrašnja konstrukcija kule i krov su od drveta. Na zidovima su tragovi požara (Basler, 1967, 54). U unutrašnjosti Papaz-kule primjetno je da je na gornjoj trećini zida došlo do opadanja kamene oplate.

8. BANJALUČKA (PAPAZ) KAPIJA

            Banjalučka kapija čuvala je sjeverni ulaz u grad Jajce. Objekt se sastoji od kule i kapije – sjevernog ulaza u grad. Ispred kapije je nekada bio suhi odbrambeni jarak. Debljina zida na kapiji iznosi 4,55 m. Vrata se od sjevernoj prema južnoj strani postepeno šire i njihova širina sa sjeverne strane iznosi 3,21 m, dok je sa južne 5,50 m. Visina sjevernog ulaza iznosi 4,55 m, dok je visina sa južne strane 5,35 m. Kapija danas nema više prvobitni vanjski dovratni okvir koji je bio nekada uži i nosio je baglame za metalna vrata. Ova kapija se mogla zatvarati čvrstim zaslonom koji se spuštao polugom. Otvor za polugu se nalazio između drugog i trećeg prsobrana i još je danas vidljiv. Željezom okovana vrata stajala su do 1906. godine, kada je kapija proširena zbog uvođenja širih vozila. Sa vanjske strane sjevernog dovratnika nalazi se ukras-gravura ratnika. Ucrtana je u osmansko doba, po običaju onog vremena. Na kruništu zida iznad kapije rekonstruirani su prsobrani na temelju sačuvanog crteža iz 1890. godine, kao i prema preostalim temeljima dva prsobrana. Zidovi sa puškarnicama oko Banjalučke kapije, a  zatim, barem u svojim supstrukcijama, i sama kula uz kapiju, imaju dio gradnje slične kao na Medvjed-kuli, tj. vertikalno slagan kamen na oplatama (Anđelić, 1963, 50-52; Basler, 1967, 54).

9. ZID IZMEĐU BANJALUČKE KAPIJE (PAPAZ-KAPIJE) I ŠAMIĆA TABIJE

            Većim dijelom ovaj zid je srednjovjekovnog porijekla, kada su izgrađeni prsobrani. Do devedesetih godina XIX stoljeća na njemu su se nalazili ruševni prsobrani, pogotovo u dijelu koji je bliže Papaz-kapiji.Bili su nešto veći od onih na zidu poviše kapije. Veliki dijelovi zida su rekonstruirani pri gradnjama i popravcima u periodu od XVII do XIX stoljeća, tako da je zid tim pojačavanjem postigao debljinu od 4,7 m. Na vanjskom licu zida, prema Varoši, ima mnogo tragova krpljenja i prepravaka.

            Sa unutrašnje strane lice zida je dosta oštećeno, ali više zbog razgrađivanja zida i uzimanja kamena od strane stanovnika. Temelji zida su izvedeni od neuredno naslaganih velikih kamenih blokova. Unutrašnja masa zida je vrlo solidna, zidana od kamena lomljenca, položenog u slojeve i povezanog gašenim krečnm, bez hatula (sistem pomoćne drvene konstrukcije). Ovakvo zidanje je solidnije od oblaganja vanjskih zidova sa unutrašnjošću ispunjenom smjesom kreča i kamena. Prilikom konzervatorsko-restauratorskih radova urađeno je popločanje staze, dok su na strmim ravnima zidova postavljene kamene stepenice. Sa vanjske strane izgrađen je niz prsobrana i time mu je povraćen izgled stare gradnje, dok je sa unutrašnje sagrađen parapetni zid (Basler, 1967, 54).

10. ŠAMIĆA TABIJA

            Ova tabija predstavlja uporište velike vrijednosti. Tabija je isturena daleko od zida radi smještaja topova koji su štitili Papaz-kapiju. Zato su temelji tabije duboko položeni na tlu koje čini dio obale Vrbasa. Poligonalna tabija nastala je pregradnjom srednjovjekovne kule kvadratne osnove, krajem XVIII ili početkom XIX stoljeća. Od srednjovjekovne gradnje, koja je izgrađena istovremeno sa susjednim zidom, vidi se još dio okomitog zida koji viri na sjevernom spoju čela tabije i velikog zida. Posred istočnog zida, od sjevera k jugu , povlači se veliki luk, izveden u 4 reda tesanika kao kakav ogroman portal.

Prilikom konzervatorsko-restauratorskih radova na strmim ravnima zidova postavljene su kamene stepenice na potezu od ove tabije do iznad Banjalučke kapije (Basler, 1967, 54).

11. ZID IZMEĐU VRBASA I ŠAMIĆA TABIJE

            Ovaj potez bedema leži na osnovi srednjovjekovnog zida. Mazalić je na ovom potezu zatekao podzid visine 8-10 m, a u uglu koji ovaj zid čini sa Vrbasom tragove stražare sa ostatkom jednog polukružno završenog otvora u prsobranu stražare. Vjerovatno ovaj jako trošni dio bedema potječe iz XVII-XVIII stoljeća (Mazalić, 1952, 74; Basler, 1967, 55).

ZAPADNI PERIMETRALNI BEDEM

            Ovaj bedem je izgrađen je u srednjem vijeku, vjerovatno oko sredine XV stoljeća, kada su bosanski kraljevi pojačali brigu za utvrđivanje grada. Proteže se od jugozapadnog ugla tvrđave do obala (starog)  korita Plive, u dužini oko 200 m. Osim Medvjed-kule i dva “koljena”, jedno u visini Sahat-kule***, kao posljedice prilagođavanja vatrenom oružju, na njemu nema drugih odbrambenih elemenata.

1. ZID OD TVRĐAVE DO MEDVJED-KULE

            Zid na potezu od tvrđave do Medvjed-kule, debljine u prosjeku 0,6-0,9 m,  je slabo sačuvan. Izgleda da nije nikada bio naročito čvrste građe. Gornji dio zida je sačuvao sve elemente srednjovjekovne građevine. U ravni sa Sahat-kulom zid je zakrivljen. Trenutno je u cjelini zarastao u samoniklo rastinje.

2. MEDVJED-KULA

            Medvjed-kula se nalazi u neposrednoj blizini Katakombi i Crkve sv. Marije i Tornja s. Luke. Izgrađena je na k.č. br. 1002, k.o. Jajce I. Ova kula je sagrađena vjerovatno oko polovine XV stoljeća, u vrijeme zadnje decenije i političke bosanske samostalnosti (1448-1463.godine), u kojem se odvijala intenzivna građevinska djelatnost zadnjih bosanskih kraljeva. Na takvu pretpostavku upućuju povećana debljina zidova, pravilni horizontalni redovi u oplati i forma Medvjed-kule. Kula pripada tipu odbrambenih, okruglih i masivnih kula, koje se počinju graditi sa pojavom vatrenog oružja. Ova kula je ustvari jedino ojačanje na zapadnom perimetralnom bedemu. Ona je bila kao eventualna zadnja odstupnica branitelja, sama se mogla braniti, a čuvala je i pristup gradu sa zapada. Sa njenog vrha se moglo pratiti kretanje neprijatelja iz tog smjera. Dakle, položena je i građena tako da se neprijatelj u bližem i daljem prostoru izvan grada ne bi mogao zadržavati, tako da ovaj prostor ostane slobodan za komunikaciju sa braniteljima grada. Kula je mlađa od zapadnog perimetralnog bedema. Debljina njenih zidova kreće se od 4.70 m u istočnom, do 6.0 m u zapadnom dijelu objekta. Promjer u unutrašnjosti prizemlja je 5.70 m, a na spratu 8.14 m. Pri gradnji je korišten malter koji sadrži malu količinu kreča, a veliku količinu sedrene prašine. Južni zid je svana okomit, dok je sjeverni zakošen prema unutrašnjosti. Osim ulaza koji se nalazio na visini od 8.5 m od nivoa tla, na prvom spratu su bila tri otvora, od kojih su dva služila kao puškarnice. Četvrtasti prozor na kuli je izgrađen u stilu kasne gotike.  Na pojedim mjestima na oplati Medvjed-kule upada u oči poseban manir zidanja oplate: kameni kvadri u formi paralelopipeda  vrlo često su u oplati postavljeni uspravno. Tokom vremena ovi vertikalno postavljeni kvaderi dobili su zaobljene forme (kiša se lakše slijevala žljebovima i razarala je kamen). Ovi vertikalno postavljeni kvaderi su sedimentni pješčar uzet sa kamene grude na kojoj je smješteno Jajce. Sedre nema. Kamen je grubo obrađen, bez finijeg klesarskog alata. Jedna radionica i jedna etapa izgradnje. Ista gradnja primijenjena i na sjevernom zidu na potezu oko Banjalučke kapije, u supstrukcijama same kapije (Anđelić, 1963, 51). Oko 1890. godine probijeni su ulaz i stepenice uz kulu. U II svjetskom ratu probijen je u prizemlju kule ulaz.

3. ZID JUŽNO OD MEDVJED-KULE DO PLIVE

            Dvije trećine zida  južno od Medvjed-kule su stara srednjovjekovna gradnja. U tom dijelu zida se nalazi tajni prolaz koji je sa Medvjed-kulom činio fortifikacionu cjelinu. Zadnja trećina zida do obale Plive je gradnja iz osmanskog perioda, tj. iz XVII-XVIII stoljeća. Zid na samom kraju ima poligonalno ispupčenje, te time prerasta u tabiju. Sa vanjske strane kompletna zidna površina je zarasla u samoniklo rastinje.

ISTOČNA (UZ LIJEVU OBALU VRBASA) I JUŽNA (UZ LIJEVU OBALU PLIVE) STRANA PERIMETRALNIH ZIDOVA

            Lijeva obala Vrbasa do vodopada je vertikalna i sigasta. Obala je mjestimično, gdje nije bilo prirodnih prepreka, utvrđivana podziđivanjem do vodopada. 

Teren duž starog korita uz lijevu obalu Plive sa obje strane Travničke kapije osiguran je djelimično prirodno utvrđenim terenom.  Na mjestu kule nad Travničkom kapijom vjerovatno je u srednjem vijeku podignut jak zid kroz koji je vodio prastari put.

1. TRAVNIČKA KAPIJA

            Travnička kapija predstavlja južni ulaz u stari grad Jajce. Naziva se još i Plivska, Donja i Južna.  Padom pod otomanski imperij Jajce gubi strateški značaj koji je dugo imalo,i to tek nakon poraza kod Beča, a zatim i Sente. Tada je  sagrađena visoka kula, u osnovi četverougaonik, tipična forma za osmanske kapi-kule s kraja XVII i početkom XVIII stoljeća. Pored nje je podignuta manja tabija. To je jedina kula tvrđavnog pojasa Jajca koja ima kameniti svod iznad prizemlja. Sudeći po obliku sagrađen je krajem XVII ili početkom XVIII stoljeća.  Malo više ove kapije je u XVI stoljeću sagrađen je solidniji most preko Plive. Most je bio stalno i dobro održavan zbog njegove važnosto za kretanje vojske iz centralne Bosne, tj. Travnika (Đ. Mazalić, 1952, 76). Teren ispred obje kapije, Banjalučke i Travničke, je vjerovatno bio štićen dubokim i širokim jarcima s pomičnim mostovima. Travnička kapija ima pravougaonu osnovu dimenzija 8,75 x 9,10 m. Zidana je lomljenim kamenom gdje su debljine zidova u prizemlju: sa vanjske - južne strane 3,30 m i sa unutrašnje – sjeverne strane 1,45 m. Visina ulaza sa južne strane iznosi 2,27 m, dok je sa sjeverne njegova visina 4,37 m. Debljina zidova na spratu iznosi oko 1,20 m. Na spratu se nalazi jedna prostorija u koju se ulazi sa zapadne strane, sa prostora bedema, odnosno danas iz avlije Omer-begove kuće. Ova prostorija ima dimenzije 6,82 x 5,93 m i u njoj je vjerovatno bila smještena straža. Prema jugu, sjeveru i istoku je imala puškarnice. Iz ove prostorije drvenim stepeništem dolazilo se do drugog sprata kule, gdje je bila smještena još jedna prostorija. Dimenzije i oblik ove prostorije slične su dimenzijama i obliku prethodne, s tim da ova gornja etaža ima samo dva prozorska otvora koji su orijentirani prema unutrašnjosti, odnosno na sjevernu stranu. Međuspratna konstrukcija je bila drvena. 

OSMANSKI PERIOD

            Na mjestu srednjovjekovnog trgovišta i naselja za vrijeme osmanske uprave postepeno su nastajali gradski sadržaji čija struktura se nastavljala oblikovati kroz historiju. Urbana struktura osmanskog grada zasnovana je na principu organizacije više prostorno povezanih stambenih grupacija – mahala,. U Jajcu nemamo situaciju kao u Sarajevu gdje se stambena susjedstva nanovo formiraju, već susjedstva nastaju na mjestu srednjvjekovnog podgrađa. Ova susjedstva broje 30-ak stambenih objekata, a od javnih sadržaja formiraju se pekara, mekteb, džamija, škola. Ostali objekti su bili smješteni u čaršiji, koja je nastala na mjestu srednjovjekovnog trgovišta. Princip stroge odvojenosti stambenog od poslovnog dijela grada i u ovom slučaju je jasno primijenjen.

SAKRALNI OBJEKTI    

DŽAMIJE

            Prema popisu nepokretne vakufske imovine u Jajcu je bilo ukupno šest džamija i to: Hadži Muharem džamija u Čarši mahali – ulica između Travničke i Banjalučke kapije, Ramadan-begova u Pliva mahali – Pijavicama, Esme sultanija u Čarši mahali, Hadadan džamija u Prigrađu(20), Dizdareva i Sinan-begova džamija u Gornjoj Mahali (21). Od navedenih objekata do rata 1992. godine je postojalo njih četiri i to, dvije u Čarši mahali, jedna u Pijavicama i jedna u gornjem dijelu grada, odnosno Sinan-begova džamija – odnosno Okića džamija (22). U jajačkom sidžilu pred kraj XVII stoljeća spominju se četiri džamije u Jajcu (23). Samo je Čaršijska (Esme Sultanije) džamija bila potkupolna.

ČARŠIJSKA (ESME SULTANIJE) DŽAMIJA

Esme Sultanije džamija nalazila se u centru jajačke čaršije, u glavnoj ulici koja povezuje Travničku i Banjalučku kapiju. Prema tarihu iznad portala, džamija je podignuta 1749/1950. godine, a njen osnivač je čauški čehaja Emir Mustafa. Tarih ukazuje da je na tom mjestu postojala ranije džamija Mir Mustafe Čehaje (Mujezinović,1998,  261).Pripadala je centralnom potkupolnom tipu džamije, sa natkrivenim sofama i kamenom munarom. Nad približno kvadratnom osnovom unutrašnjih dimenzija 9,49 x 9,55 m nalazila se izdužena kupola koja nije odražavala pravi oblik polulopte, što je odvajalo od ostalih većih džamija potkupolnog tipa. Esme Sultanije džamija bila je najvrijedniji objekt među jajačkim džamijama osmanskog perioda. Prema M. Mujezinoviću ova džamija je spadala među posljednje izgrađene džamije u Bosni i Hercegovini koje su bile pokrivene kupolom. U sklopu džamijskog kompleksa nalazili su se i šadrvan, mekteb i greblje. Objekt Esme Sultanije džamije u potpunosti je srušen 1993. godine. Trenutno su na lokaciji radovi na njegovoj rehablitaciji.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci broj 08.2-6-4/03-4 od 21. januara 2003. godine,  u kojoj su mjesto i ostaci graditeljske cjeline Esme Sultanije džamije u Jajcu zaštićeni kao nacionalni spomenik.

SINAN-BEGOVA DŽAMIJA

            Sinan-begova ili Okića džamija nalazi se u Gornjoj Mahali, neposredno ispod zidina starog Jajca. Prema neprovjerenim podacima nastala je oko 1689. godine kao zadužbina Sinan-bega Džabića. Pripada tipu centralnih jednoprostornih džamija i izvorno je bila bez sofa. Cijeli prostor džamije je prekriven zidanom elipsoidnom kupolom od sedre, koja je skrivena šatorastim četverovodnim krovom. Džamija je imala drvenu munaru. Po svom izgledu nije se bitnije razlikovala od okolnih stambenih objekata Gornje Mahale. Uz južni zid džamije je izgrađena česma sa natpisom. Objekt Sinan-begove džamije je oštećen tokom rata u BiH, 1993. godine, kada su izgorjeli svi drveni elementi objekta – munara i krovna konstrukcija. Objekt džamije je rehablitiran.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci broj 08.2-6-3/03-1 od 21. januara 2003. godine,  u kojoj je historijska građevina Sinan-begova džamija u Jajcu zaštićena kao nacionalni spomenik.

DIZDAREVA ILI ŽENSKA DŽAMIJA      

            Dizdareva ili Ženska džamija se nalazi u gornjem dijelu grada, tzv. Gornjoj Mahali, neposredno pored jajačke citadele. Džamiju je izgradio Sulejman-beg Kulenović 1812/1813. godine. Dizdareva džamija u Jajcu spada u tipološku seriju centralnih jednoprostornih džamija bez sofa, bez munare, sa zidanom kupolom koja je skrivena šatorastim četverostrešnim krovom. Cijeli unutrašnji prostor džamije zasveden je kamenom kupolom na trompama. Za konstrukciju kupole i trompi korištena je sedra. Enterijer džamije je bio oslikan tradicionalnim motivima koji su predstavljali floralne motive – vijence i listiće. Objekt je imao strm  četverostrešni krov kao i okolni stambeni objekti, a bio je pokriven kestenovom šindrom. Džamija nije imala munaru. Objekt je rekonstruiran u toku 2002. godine.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci broj 08.2-6-2/03-1 od 21. januara 2003. godine,  u kojoj je historijska građevina Dizdareva džamija u Jajcu zaštićena kao nacionalni spomenik.

IBRAHIM-BEGOVA DŽAMIJA

            Ibrahim-begova ili Pijavička(24)  džamija u Jajcu nalazi se izvan gradskih bedema i situirana je na desnoj obali rijeke Plive uz auto-cestu Jajce – Bihać. Nije poznato tačno kada je džamija podignuta. Prema M. Mujezinoviću to je moralo biti prije mjeseca šabana 1103. hidžretske godine (18. juna 1692. godine). Tog dana je za imama džamije postavljen neki Fazlulah, a na mjesto dotadašnjeg imama Ibrahima(25). U džamiji, tačnije u njenoj jugozapadnoj sofi, se nalaze dva mezara sa natpisima. U prvom je sahranjen Seksen kilič-zade Šejh Ašik Mustafa, sin Mehmeda, pripadnik tarikata Abdulkadir Gejlanije (Mujezinović, str. 275.) 1. safera 1267. godine, što predstavlja 6. decembar 1850. godine. Nad drugim mezarom su ženski nišani i nema godine njihovog podizanja, ali se zna da je tu sahranjena Almasa, supruga Ašik Mustafa efendije.  Ibrahim-begova džamija spada u tipološku seriju centralnih jednoprostornih džamija sa sofama. Na glavnoj, ulaznoj fasadi nalazi se drveni trijem sa sofama i ukupno 8 drvenih stupova. Otvori trijema su završeni u formi vitičastih lukova. Unutrašnje dimenzije molitvenog prostora veličine su 7,00 x 8,00 m. Džamija ima zidove debljine 80 cm i u cjelini je ozidana sedrom. Bila je pokrivena strmim šatorastim četverostrešnim krovom. Izvorno je kao krovni pokrivač korištena drvena šindra, ali je kasnijim intervencijama ovaj krovni pokrivač zamijenjen limenim. Ulazni portal džamije bio je lučno završen, urađen od klesanih kamenih ploča. U desnoj sofi trijema džamije nalaze se dva groba označena nišanima što je jedna od najvažnijih karakteristika ove džamije. Na sjeveroistočnoj fasadi nalaze se četiri pravougaona otvora odmjerene širine i visine (Bečirbegović, str. 122). Prozori u donjoj zoni su pravougaonog oblika, dok su prozori u gornjoj zoni završeni polukružno. Džamija je imala osmougaonu drvenu munaru koja je bila završena alemom sa tri jabuke. Oko džamije se nalazi manji harem sa nekoliko nišana koji na sebi nemaju natpisa. Objekat je u toku rata u Bosni i Hercegovini doživio teška oštećenja krovne konstrukcije i dijela zidova. Nakon rata, usljed djelovanja atmosferilija, došlo je do daljnjeg propadanja konstrukcije.

ŠAMIĆA ILI HADŽI MUHAREMOVA DŽAMIJA

            Nalazi se u istoimenoj mahali pored gradskih zidina uz Šamića tabiju, istočno od Banjalučke kapije, uz rijeku Vrbas. Ne zna se tačno vrijeme njene gradnje, a iz natpisa nad ulazom vidljivo je da je obnovljena 1849. godine. Pretpostavlja se da je nastala početkom XVIII stoljeća. To je manja građevina sa drvenom munarom i danas je u zapuštenom stanju i u nešto izmijenjenom obliku od autentičnog(26). Od ranijeg izgleda džamije ostala je sačuvana jedna fotografija iz vremena prije dogradnje ulaznog trijema. Džamija je imala jednostavnu drvenu munaru sa vertikalno postavljenim letvicama. Krov džamije je bio strm i pokriven drvenom šindrom. Građevinski materijal koji je korišten prilikom njene izgradnje bio je kamen na koji je nanešen sloj krečnog maltera. Na fasadi su bila vidljiva četiri pravougaona prozorska otvora sa demirima. Džamija je bila krečena u bijelo i mogla je poslužiti kao primjer skladno oblikovane džamije od kamena (Bečirbegović, 123.) Kasnijim intervencijama, za koje nema podataka kada su izvedene, umjesto krovnog pokrivača od šindre, postavljen je limeni krovni pokrivač. Objekt je u toku rata u Bosni i Hercegovini skoro u potpunosti srušen. Ostao je sačuvan dio zidova sa potpuno očuvanim mihrabom od sedre.

HANOVI

            Pored zanatstva i trgovine u Jajcu su bile razvijene i uslužne djelatnosti koje su imale namjenu ishrane i smještaja brojnih prolaznika. U gradu i okolnim mjestima bilo je više hanova, naročito na putu od Travnika preko Karaule do Jajca. Evlija Ćelebija je popisao hanove i hamame u ovim mjestima. Hanovi u dolini rijeke Vrbas dokaz su stalnog kretanja ljudi, trgovinskih  i drugih veza stanovnika Jajca sa ostalim razvijenijim centrima u Bosni, Dalmaciji...

            U samom gradu je bilo je više ovakvih objekata. Spominju se Mulalića han, Šeherćehajića han, Ribića han, Kršlaka han, Pilavdžije, Čavara, Kožbega, Hadži Muje itd. Hanovi su u većini slučajeva bili smješteni na potezu između Travničke i Banjalučke kapije, izuzev Pilavdžijinog i Kožibega hana. Izgradnjom željezničke pruge pojedini hanovi su izgubili svoju raniju ulogu i vremenom nestali, dok su se drugi održali čak do II svjetskog rata.

            Najveću arhitektonsku vrijednost imao je Teufikov han koji je sagrađen prije 1850. godine i koji je, prema nekim navodima, a za šta nema zvaničnih podataka, bio zaštićen spomenik. Ovaj han je u prizemlju imao drvene krevete i na spratu više soba. Osim ovih prostora u kompleksu hana se nalazila  konjušnica , kao i velika avlija za vezivanje konja.

            U predgrađu Jajca, na desnoj obali Vrbasa, pored nekadašnje skele, bio je također veliki han. Po toj skeli i hanu koji je bio na tom prostoru, cijela oblast je dobila naziv Han Skela (Eminefendić, 37).

HAMAM U JAJCU

            Prema Kreševljakoviću u Jajcu se nalazio jedan hamam, koji je propao prilikom jednog od požara prije 250 godina. Od putopisaca hamam u Jajcu spominju Atanasije Georgiceo i Evlija Ćelebija. Georgiceo navodi da je hamam nastao od jedne od crkava, dok ga Evlija spominje među znamenitijim građevinama u Jajcu. O njegovom postanku nije ništa zapisao. Navod Atanasija Georgicea ne može odgovarati istini iz razloga što je nemoguće od crkve napraviti hamam. Moguće da je za njegovu gradnju upotrijebljen građevinski materijal sa neke crkve.  Prije I svjetskog rata, prilikom izgradnje kuće begova Džabića, upotrijebljeni su ostaci kamenih zidova hamama kao građevinski materijal. Prilikom iskopa temelja za stambeni objekat u neposrednoj blizini Čaršijske ( Esme Sultanije) džamije otkriveni su ostaci jednog manjeg hamama sa očuvanim rasporedom prostorija.

MUSAFIRHANA(27) U JAJCU

             U Jajcu se nalazilo više ugostiteljskih objekata - musafirhana, od kojih se do rata sačuvala musafirhana porodice Mulalića. Musafirhanu je podigao Hadži Jusuf Mulalić početkom XIX stoljeća i u njoj uspostavio i tekiju i musafirhanu, za čije je izdržavanje ostavio znatan vakuf.  Musafirhana se nalazila u glavnoj ulici u blizini Travničke kapije na udaljenosti od 20 m prema jugu.     I musafirhana i tekija su radile aktivno sve do 1878. godine. Oko 1907. godine prizemni dio musafirhane je pretvoren u han, a prostorije na spratu su preuređene za stanovanje.   Značaj ovog objekta ogledao se u tome da je predstavljala rijedak primjerak orijentalne  stambene kuće na dva sprata. Objekt musafirhane u potpunosti je srušen 1992. godine. Svi fragmenti su uklonjeni sa lokacije i odvezeni u nepoznatom pravcu.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci u kojoj su mjesto i ostaci historijske građevine Musafirhane u Jajcu zaštićeni kao nacionalni spomenik.

MEMORIJALNI OBJEKTI

GROBLJA

            U gradu Jajcu ima nekoliko grobalja zanimljivih po veličini, tako i po vrsti materijala i načinu izrade nadgrobnih spomenika, određenoj ornamentici na pojedinim nadgrobnicima, ortografiji i drugim obilježjima.             

            Prema popisu nepokretne vakufske imovine, u Jajcu je za vrijeme Kraljevine Jugoslavije bilo ukupno 15 manjih ili većih muslimanskih grobalja. Od najvećih grobalja izdavajaju se Varošnice, Harmani, Katin i Carevo polje, dok su manja po površini groblja – haremi podignuti uz jajačke džamije. Neke mahale su imale svoja groblja, pa su groblja po tome dobijala imena - Čaršimahalsko, Donjemahalsko groblje itd. Druga su opet imala svoje vlastite nazive kao što su groblja na Varošnicama, Bostanluku, Nišanima, Mezarlucima, Baščelucima.

GROBLJE VAROŠNICE

          Najveće i najljepše groblje u Jajcu bile su Varošnice. «Nije poznato koliko je staro, ali se može prema nekim nišanima utvrditi da je tu groblje postojalo u prvoj polovini XVII vijeka.» (Đoko Mazalić, Miloš Milošević, str. 34). Ovo groblje se nalazilo na uzvišenju iznad desne obale rijeke Plive zauzimajući prostor dužine i širine od oko 300 m. Ovo groblje je bilo jedno od najvećih u Bosni i Hercegovini. Postoji i veliki broj jama (udubina) sa zaobljenim rubovima, koji izgledaju kao temelji građevina. U ovom groblju se nalazio veliki broj nišana, možda oko hiljadu. Svi nadgrobni spomenici su bili manjih dimenzija i napravljeni su od kamena krečnjaka. Uglavnom su bili jednostavni. Nišani su bili izgrađeni od grubo i fino tesanog kamena. Najveći broj nišana je bio bez natpisa. Posebno su bili rijetki stariji natpisi, odnosno oni stariji od 1878. godine. Spomenici koji su potjecali iz vremena poslije 1878. godine pokazuju da su tu sahranjivani članovi porodica: Kapetanovići, Makići,  Zjahići, Arapovići, Ribići, Hrnjići, Kršlakovići, Hadžiosmanovići, Bubrići, i dr. Među starijim spomenicima isticao se jedan nišan sa natpisom iz 1600. godine. Nišan na kojem je bio isklesan ovaj natpis osmougaonog je oblika sa četvornim postoljem i piramidalnim završetkom. Visok je 96 cm. Pismo na njemu je bilo jednostovan nesh. Natpis glasi: «Bože, koji otvaraš vrata (izlaz iz svake prilike) otvori i nama najbolja vrata. Vlasnik ovoga groblja preselio je iz prolazne u vjećnu kuću u godini hiljadu i devetoj.» (1591/1592. godina) Na jednom nišanu, bez natpisa i turbana, bile su isklesane dvije čomage. Karakterističan je bio i nišan sa fesom, čiji spomenik počiva na sarkofagu. Na nišanu je bila vidljiva godina 1267. (1850/1851), ali je ime pokojnika bilo oštećeno. Preko Varošnica je vodio put za Travnik sve dok nije izgrađena nova cesta. Ovaj put je vodio od Plivske ćuprije, desnom obalom Plive do vodopada i dalje prema Donjem Vakufu. U sastavu zemljišta Varošnice dominira sedra, koja je bila vrlo upotrebljiv i jeftin materijal za gradnju kuća i javnih objekata. Gotovo da nema javnog objekta u Jajcu koji su izgrađeni između dva svjetska rata i ranije, a da u njih nije ugrađena i sedra. Zato je u samom gradu i okolini sedra vađena još u «predosmansko doba».  Groblje na Varošnicama je vremenom potkopavano. Poslije II svejtskog rata groblje je napušteno i ekshumirano.  U malom groblju pored džamija u Pijavicama nalazi se nekoliko sarkofaga kao i u Malim mezarima na Harmanima.

PROSVJETNI OBJEKTI

MEKTEBI

            U Jajcu je postojao mekteb Derviš-bega, koji je bio podignut početkom XIX stoljeća, što uz Melek Ahmet-pašin mekteb, koji spominje Evlija Čelebija, predstavlja drugi samostalni mekteb u ovom gradu. Prema jednoj bujruldiji Vedžihi-paše iz hidžretske 1256. godine (1840) godine, za ovaj mekteb jajačkog kapetana Derviš-bega određena je suma od 15 groša dnevno iz vakufa umrlog Abdurrahim-age, graditelja jajačke medrese (Kasumović,  str.129).

MEDRESE

            Prema nekim podacima u Jajcu je bilo više medresa, među kojima su poznate Melek Ahmed-pašina medresa sagrađena prije 1664. godine, zatim Hadži Mehmedova medresa sagrađena 1693. godine (Truhelka, 1918, str, 159), te medresa Jajčeli Abdurrahim-age koja je nastala prepravkom jedne od gore navedenih medresa 1743. godine.

INFRASTRUKTURNI OBJEKTI

ČESME

            Među objektima starog grada značajno mjesto pripada česmama. Godine 1892. u Jajcu je bio izgrađen vodovod. Prema zvaničnim podacima grad je 1906. godine imao 22 česme i 16 hidranata i dvije kuće u kojima je bila uvedena voda (Izvještaj o upravi Bosne i Hercegovine 1906. godine, str. 566). Svaka je ulica imala svoju česmu od kojih su mnoge imale svoja imena i to: Hanumica, Bunaruša, Begefendina česma, Šehova česma, Ćanina česma, Memiševa voda itd. Neke od česama su bile zadužbine imućnijih građana. Česme su se nalazile na najpogodnijem mjestu za stanovništvo ulice, ispred džamija i kuća bogatijih ljudi. Sve su, izuzev jedne, bile urađene od kamena od kojih su neke imale lijepo urađeno kameno korito u kome se pralo rublje ili napajala stoka(28). Nekoliko česama se isticalo svojom veličinom, oblikom i ornamentikom. Jedna od najljepših se nalazi pored Travničke kapije – Hafizadića česma.

ČESMA U ŠEH MAHALI

            Nalazila se preko puta Zvonika sv. Luke. Poslije II svjetskog rata je porušena. U potpornom zidu na mjestu gdje je stajala još uvijek su vidljivi njeni ostaci (Eminefendić, 1989).

HAFIZADIĆA ČESMA

            Nalazi se neposredno uz Travničku kapiju, ispod Omer-begovića kuće. Česmu je sagradila Hadži Šerifa Merjem hanuma, žena Seid Ahmed-bega Hafizadića, kći bosanskog teftedara Ahmet-bega Vilića iz Travnika, što je vidljivo iz natpisa na donjoj ploči iznad česme. Sagrađena je hidžretske 1262. (1845/1846) godine. Ranije je česma stajala na drugoj strani ulice, tridesetak metara od njene današnje lokacije na koju je prenesena 1948. godine, u neizmijenjenom obliku.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci u kojoj je historijska građevina Hafizadića česma u Jajcu zaštićena kao nacionalni spomenik.

ČESMA ISPRED SINAN-BEGOVE DŽAMIJE

            Uz južni zid Sinan-begove džamije nalazi se česma sa natpisom. Na kamenoj ploči, veličine 34 x 73 cm, isklesan je u tri reda natpis na turskom jeziku, sa mjestimice oštećenim i nečitkim tekstom. U tekstu je navedeno da je na ovom mjestu ranije postojala česma koju je podigao dizdar Jajca, Ali Firaki, kao uspomenu na svog oca Sulejmana (Mujezinović, 1998, str. 266, 267).

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci u kojoj je historijska građevina Sinan-begova džamija u Jajcu zaštićena kao nacionalni spomenik.

PRIVREDNI OBJEKTI

MLINOVI

            U značajne privredne objekte spadali su vodenice i stupe u kojima je mljeveno žito i valjano sukno.

            Na potezu od vodopada pa sve do Pijavica, naselja u samom centru grada, «bilo je nekada do stotinu kolesa koje je pokretala rijeka Pliva». Ova kola pokretala su mlinove i stupe. Pošto je Georgiceva «Relacija» pisana 1626. godine, to znači da je i u to vrijeme u Jajcu vršeno štavljenje kože, odnosno da je jedan broj mlinica postojao još u doba bosanskih vladara (Kreševljaković, str. 89). Do 1885. godine na ovom potezu bilo je ukupno 15 mlinova sa 87 žrvnjeva i jedna stupa za valjanje sukna koja je radila sve do 1945. godine (Kreševljaković, str. 90). Ispred Travničke kapije na rijeci Plivi nalazio se veliki drveni most, a oko njega deset vodeničkih vitlova (E. Ćelebija, str. 231). Zna se ko su bili vlasnici ovih mlinova i koliko su pojedinačno imali kamenova. Iznad Putničkog mosta preko Plive bila su četiri mlina: jedan Zjajin sa 12 kamenova, dva Saračeva sa po 8 kamenova, i jedan Vakufski mlin sa 14 kamenova.

            Sa donje strane mosta bio je samo jedan mlin, vlasništvo najprije Hafizadića, a kasnije i dr. Fahre Hranice. Ovaj mlin je imao 14 kamenova. Od mosta pa do kapije na lijevoj obali Plive bili su mlinovi: Sadika Softića sa jednim kamenom, Čelhasića sa dva kamena, Hadži Osmanovića sa dva kamena, Pilavdžića (kasnije Jaranovića) sa pet kamenova, Vakufski sa dvanaest kamenova, koji je srušen još 1885. godine, te je ostao samo mulk, a zatim redovnički mlin « Žužić i fratri», sa jednim kamenom, i mlin Spahića, također sa jednim kamenom.

            Svi ovi mlinovi radili su sve do godine 1933, kad su usljed promjene toka rijeke Plive ostali na suhom. Neposredno iznad vodopada nalazila su se dva mlina.(Kreševljaković, str.90).

            U Jajcu, tačnije na udaljenosti od pet kilometara od centra grada, nalaze se jedine očuvane vodenice koje se ovdje nazivaju Mlinčićima. Izgrađene su na sedrenoj pregradi između Velikog i Malog jezera. Godine 1984. godine počela je njihova rekonstrukcija na osnovi projekta koji je uradio dipl. ing. arh. Hazim Handžić iz Zavoda za zaštitu kulturno – historijskog i prirodnog naslijeđa BiH. Godine 1985. godine radovi su završeni. Ovdje je riječ o dvije grupe vodenica koje predstavljaju objekte visoke etnografske vrijednosti. Iako se ne nalaze u okviru zaštićenog gradskog područja, njihov utjecaj na gradsku jezgru je veliki.

STAMBENI OBJEKTI

            Sudeći prema starim fotografijama koje potječu iz perioda austrougarske uprave u Jajcu,  na padinama koju uokviruju Travnička kapija, Katakombe, jajačka citadela i Banjalučka kapija, nalazio se veliki broj stambenih objekata sa strmim drvenim krovovima koji su skladno harmonizirali sa arhitektonikom starog grada. Svi oni su predstavljali tipične primjere jajačke stambene arhitekture, objekte koje je krasila visoka ambijentalna vrijednost. Njihova vrijednost je i u tome što se na njima ili njihovim ostacima može proučavati stambena arhitektura grada Jajca.

KONCEPT JAJAČKE KUĆE

            Stambena kuća je najčešće građena od lahkih materijala, s tim da je samo prizemlje urađeno od čvrstih materijala. U većini slučajeva ovdje je riječ o kamenim zidovima, jer osim konstruktivne uloge, ovim zidovima se savladavaju nepravilnosti i nagibi terena (29).Prizemlje objekta je dosta zatvoreno i svjetlost unutar njega ulazi kroz male otvore prozora i vrata. Sprat je često sa drvenim stupovima, sa ispunom dasaka, čerpića ili sedre i doksatno se nadnosi nad prizemlje. S nizovima prozora ovaj prostor je potpuno prozračen i osvijetljen. Kompoziciju kuće završava četverovodni krov. Kuća se zatvara dvorištem, ali se postavlja na teren tako da se oslobode što širi vidici. Pravo na vidik je pravilo koje se u orijentalnoj stambenoj arhitekturi čvrsto poštuje. Kuća je, opet, stalno promjenjiva - ona se dograđuje i pregrađuje prema potrebi porodice. I u svojoj unutrašnjoj organizaciji potpuno je suprotna zapadnom konceptu. Nasuprot koncepta kod koga svaki prostor dobiva svoju stalnu funkciju, kod orijentalnog tipa svaki prostor je organiziran tako da može poslužiti većem broju funkcija. Dugačka sećija po obodu sobe i ugrađeni plakar-musander, u kome je i keramička peć i malo kupatilo, jedini je stalni namještaj. U slobodnoj sredini sobe, koja je pokrivena ćilimom, jede se, spava i boravi. Dušeci i plitki okrugli stolovi - sofe, postavljaju se i pomiču prema potrebi. Povećanjem broja prostorija, kuća se ne dijeli po sadržajima, već na zimski boravak u toplom i masivnom prizemlju i ljetni boravak na prozračnom i sunčanom spratu, zatim na muški i ženski odvojeni dio itd., ali brojnost soba ne mijenja njihovu univerzalnost. Kod gradnje stambenih zgrada upotrebljava se priručni materijal i kuća se nastoji izgraditi sa što manje truda. Problemi prilagođavanja terenu i klimatskim uvjetima rješavaju se na licu mjesta, te je prožimanje autohtonog neuporedivo jače nego kod javnih objekata. Tako se u užim regionima, pa i u svakom mjestu, formira poseban tip kuće, te se jajačka kuća razlikuje od travničke, sarajevske, fočanske itd. Prema načinu života bitne razlike nisu utvrđene.

            Stambena zona u Jajcu koncentrično se širi oko čaršije, ali najvećim dijelom zaprema padinu ispod citadele. Blage padine i inače pružaju najviše mogućnosti za optimalan plasman objekta, izbor pravilne orijentacije i slobodnih vidika. Ova humana arhitektura sa objektima u ljudskom mjerilu, organski je izrasla iz terena i kamenog prizemlja, sa krečnobijelom horizontalom sprata i nanizanim prozorima, te strmim četvrtastim dinarskim krovom, pokrivenim šindrom. Koliko god bila siromašna u upotrebljenim materijalima, toliko je bogata u rafiniranosti njihove primjene. To slučajno nizanje visokih drvenih krovova nad bijelim kubusima na zelenoj padini uokvirenoj bedemima i nadvišenoj citadeli, čini najvrijednije elemente kompozicije Jajca. Ako se tome doda da se to nizanje odvija prostorno, a ne plošno, te da završetak kompozicije čine okomite sedrene stijene, koje se ruše u Vrbas, vodopad Plive i zelenilo okoline, slika ambijentske vrijednosti Jajca bila bi potpuna.   Jajce je gorjelo nekoliko puta, ali je obnavljano. Prema historijskim dokumentacijama veliki požari su zabilježeni odmah nakon pada pod Tursku, te 1586. i 1658. godine.

            Za Jajce je, dalje, karakteristična veća zadružna stambena kuća, u kojoj se porodica ne cijepa, već ostaje živjeti u roditeljskom domu. Objekti su spratni sa većim brojem soba u prizemlju i na spratu. Dispozicija ovih kuća potpuno je orijentalna, sa stepeništem koje vodi u centralni prostor divanhane na spratu. Kuća je po vertikali podijeljena na zimski boravak u prizemlju i ljetni na spratu, dok se jače odvajanje, na muški i ženski dio kuće, ne osjeća. Stalnim slabljenjem privredne moći i poseljačenjem stanovništva, prizemni dio postepeno gubi stambenu funkciju.

            U XIX stoljeću dolazi do cijepanja patrijarhalnih porodica i osiromašenja stanovništva. Objekti su manji, gube kvalitete orijentalne dispozicije, no i dalje zadržavaju vanjske oblikovne elemente i smisao plasmana na teren.

            Austrijskom okupacijom prekida se doba gradnji organski povezanih sa ambijentom i dolazi do unošenja novih elemenata eklektičke arhitekture sa elementima historijskih stilova. Još dvadesetak godina individualna stambena arhitektura gradi se na starim tradicijama, a zatim dolazi do napuštanja oblikovnih elemenata krova, pokrova i fasade, toliko tipičnih za opću sliku Jajca.

OMER-BEGOVA KUĆA

            Pretpostavlja se da je kuća podignuta u drugoj polovini XVII stoljeća. Objekt je lociran neposredno uz Travničku kapiju i predstavlja karakterističan primjer jajačke stambene arhitekture iz osmanskog perioda sa prizemljem građenim od krupno rezanih kamenih blokova, koji nose sprat građen u bondruk-sistemu sa ispunom urađenom od opeke (u originalu vjerovatno sedra), sa strmim četvorovodnim krovom. Krov je kao i kod ostalih stambnih objekata u Jajcu bio pokriven šindrom. Fasada u prizemlju nije malterisana, te je vidljiva fino dersovana struktura kamenog zida, dok je sprat u cjelini malterisan krečnim malterom.  Streha krova je zatvorena daskom.  Na krovu, pokrivenom šindrom, vidljive su bađe. Na sredini sljemena krova nalazi se četverougaoni tornjić pokriven šatorastim krovićem od šindre. Objekt je u građevinski dobrom stanju i nije razoren u ratu 1992 – 1995. godine , ali je usljed neodržavanja došlo do čitavog niza oštećenja, što je najviše vidljivo na krovnom pokrivaču od cijepane šindre, odnosno na fasadi i na nekim dijelovima stolarije.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci u kojoj je graditeljska cjelina Omer-begove kuće u Jajcu zaštićena kao nacionalni spomenik.

BURIĆEVA KUĆA

            Objekt Burića kuće, sudeći prema ostacima kamenih struktura zida i kvaliteti i vrsti veziva,  je vjerovatno  izgrađen u drugoj polovini XVIII stoljeća. Vlasnici ovog objekta bili su članovi jajačke porodice Kršlak(30) (Bešlagić, Š., Spomenici narodnooslobodilačke borbe u Jajcu i njihova zaštita, str. 77,78). Objekt Burića kuće je vidljiv na  austrijskom geodetskom planu br. 228 C XVI S 12.

            Burića kuća je bila građena na dvije etaže. Poseban akcent objektu davao je visok četverostrešni krov sa klasičnim pokrovom od drvene šindre i nezaobilaznim badžama na krovu. U prizemlju, u prednjem dijelu objekta, bile su smještene dvije sobe za stanovanje. Na suprotnoj strani od ovih soba, usječene u brdo, nalazile su se dvije sporedne prostorije, koje su prije razaranja objekta služile kao ostava. Ulaz u prizemlje nalazio se sa južne strane objekta i bio je odvojen od ulaza na sprat kuće. Gornja etaža Burića kuće imala je isti raspored prostorija, s tom razlikom što je prilaz na tu etažu bio ostvaren sa sjeverne strane preko manjeg drvenog stepeništa, širine 1,20 m, i što je na suprotnoj strani hodnika dodana mala drvena veranda, djelimično zastakljena i koja je, ustvari,  predstavljala derivat divanhane i kamarije koje su nezaobilazan element kod starih kuća ovog tipa u Bosni i Hercegovini. Zidovi prizemlja Burića kuće su bili zidani od lomljenog kamena. Objekt Burića kuće je u toku rata u Bosni i Hercegovini 1992 – 1995. godine gotovo u potpunosti uništen. Krovna konstrukcija i spratna etaža objekta su zapaljeni i srušeni. Ostali su sačuvani samo kameni zidovi prizemlja do visine prodora međuspratne drvene konstrukcije u zid. Gornje zone zidova stalno su izložene djejstvu nepovoljnih vremenskih utjecaja.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci u kojoj su mjesto i ostaci graditeljske cjeline Burića kuće u Jajcu zaštićeni kao nacionalni spomenik.

KUĆA PORODICE KRŠLAK

            Nema preciznih podataka o vremenu gradnje ovog objekta, mada se po načinu zidanja i vrsti i kvaliteti veziva može svrstati pred sam kraj XVIII stoljeća. Kršlakova stara kuća imala je suteren, prizemlje i sprat. Kao i ostale kuće građena je od lahkih materijala, s tim da su u ovom slučaju suteren i prizemlje urađeni od čvrstih materijala – lomljenog kamena sa krečnim malterom kao vezivnim sredstvom, dok je prvi sprat bio urađen u bondruk-sistemu sa drvenim stupovima i ćerpićem kao ispunom. U ovom slučaju, osim konstruktivne uloge, ovim zidovima se savladavaju nepravilnosti i veliki nagibi terena. Kuća je bila pokrivena strmim drvenim četverovodnim krovom nagiba 45 stepeni i drvenom šindrom kao krovnim pokrivačem.

            Kršlakova kuća, kao i ostali objekti smješteni na ovom prostoru, izgleda kao da je organski izrasla iz terena. Tom utisku doprinose: prizemlje urađeno od kamena, bijelo okrečena horizontala sprata i strmi četverovodni krov pokriven šindrom. Naročito je dojmljiva južna fasada sa snažnim doksatom koji prolazi cijelom dužinom objekta i velikim brojem prozorskih otvora pravougaonog oblika.

            Kuća je imala prostranu kaldrmisanu avliju u koju se ulazilo kroz lučno zasvedenu kapiju. Avlija je bila zatvorena visokim kamenim zidom koji je jednim dijelom bio pokriven drvenom šindrom. U avliji se nalazila česma sa kamenim koritom. Objekt je u toku ratnih dešavanja u Bosni i Hercegovini u potpunosti uništen.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci u kojoj su mjesto i ostaci graditeljske cjeline Kršlakove kuće u Jajcu zaštićeni kao nacionalni spomenik.

DIZDAREVA KUĆA

            Objekt je smješten u Gornjoj mahali, u neposrednoj blizini Sahat-kule. Nema preciznih podataka o vremenu gradnje ovog objekta. Po izgledu suterena, koji je identičan Kršlakovoj kući, također je mogla nastati na temeljima neke fortifikacione građevine. Sudeći prema njenom imenu, najvjerovatnije je pripadala jajačkim dizdarima. Kuća pripada tipu stambenih objekata tradicionalne jajačke arhitekture. Ima prizemlje i sprat, a po tlocrtnoj koncepciji čiste oblike dosta karakteristične za gradsku stambenu arhitekturu Jajca. Poseban akcent objektu davao je vrlo visok četverostrešni krov sa klasičnim pokrovom od drvene šindre, koja je kasnije zamijenjena limom. Kuća je izgrađena na vrlo strmom terenu. Donji dio kuće, odnosno njeno prizemlje, izrađeno je od kamena, dok je prvi sprat urađen u bondruk-sistemu sa drvenim stupovima i ćerpićem kao ispunom. Zidovi su bili omalterisani krečnim malterom i bojeni krečom u bijelo. Kuća, naročito u dijelu ispod prizemlja, djeluje kao dio odbrambenog objekta, vrlo debelih kamenih zidova sa nasipom. Inače širina zidova je različita i kreće se od 90 pa do čak 1,30 m. U prizemlju su zidovi kameni sa četiri prozorska otvora okrenuta prema gradu i jednim prema bašči.  Kuća je dužine 13,00 m i širine 10,50 m. Visina kamenog zida iznosila je 7 m, dok je visina sprata bila svega 3,00 m. U prizemlju objekta su bile ukupno tri sobe i kuhinja. Na prvom spratu su se nalazile tri prostorije sa predsobljem. Pregradni zidovi su bili drveni i omalterisani krečnim malterom.  Streha krova iznosila je približno 50 cm i javljala se cijelom dužinom objekta. Kuća je bila pokrivena strmim drvenim četverovodnim krovom i drvenom šindrom kao krovnim pokrivačem. Objekt je u toku ratnih dešavanja u Bosni i Hercegovini u potpunosti uništen. Ostali su bili sačuvani samo kameni zidovi prizemlja, dok su spratna i krovna konstrukcija zapaljeni i srušeni. Objekt je rehabilitiran.

KRŠLAKOVA KUĆA – KAPETANOVIĆA KUĆA U JAJCU

            Objekt kuće je smješten u sjeverozapadnom dijelu grada Jajca, u stambenoj zoni smještenoj ispod jajačke citadele, na saobraćajnici koja od objekta Dizdareve džamije, Sahat-kule i Dizdareve kuće vodi prema čaršiji i Esme Sultanije džamiji. Potječe iz istog perioda kada i ostali gore navedeni objekti. Ovaj stambeni objekt predstavlja jedan od dva (drugi se nalazi neposredno uz Okića džamiju) sačuvana primjerka tradicionalne jajačke kuće koji su preživjeli ratna razaranja u periodu od 1992 – 1995. godine. Kao i ostale kuće ovog tipa i ova kuća ima gornju etažu urađenu od lahkih materijala(31), dok su suteren i prizemlje od čvrstog građevinskog materijala, odnosno lomljenog kamena sa krečnim malterom kao vezivnim sredstvom. U dvorištu pred kućom nalazi se zatrpan okrugli bunar koji je, prema riječima stanovnika naselja, dubine 26 m, usječen u kamen živac i koji predstavlja jedini bunar u donjem dijelu jajačke utvrde. Objekt nije razoren u ratu 1992 – 1995. godine, ali je usljed neodržavanja došlo do čitavog niza oštećenja, što je najviše vidljivo na krovnom pokrivaču i na  fasadama. Objekt se ne koristi za stanovanje i po riječima susjeda, vlasnik u njemu drži stoku.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci u kojoj je graditeljska cjelina Kršlakove - Kapetanovića kuće u Jajcu zaštićena kao nacionalni spomenik.

SPOMENICI IZ PERIODA AUSTROUGARSKE UPRAVE

            Objekti izgrađeni u ovom periodu vremenom su stekli određenu ambijentalnu vrijednost, jer su ih njihovi graditelji, sačuvavši staru shemu saobraćajnica i usitnjenost masa, ostavili u tolerantnom odnosu prema gabaritima individualnih stambenih objekata.

SAKRALNI OBJEKTI

ŽUPNA CRKVA UZNESENJA BLAŽENE DJEVICE MARIJE i FRANJEVAČKI SAMOSTAN

            Župna crkva Blažene Djevice Marije i Franjevački samostan nalaze se u dijelu grada koji se zove Varoš, nedaleko od lijeve obale rijeke Vrbasa. Crkva je bila situirana u kompleksu jajačkog samostana i sagrađena je uz  dopuštenje carskog fermana Abdul Azizova(32) . Original fermana nalazi se u samostanskom muzeju. Sagrađena je 1866. godine na mjestu neke ranije sakralne građevine. Gradnjom crkve je upravljao izvjesni fra Nikola Krilić. Toranj je sagrađen 1893. godine. Crkva Blažene Djevice Marije obnovljena je 1911. godine i tom je prilikom u enterijeru oslikao Marko Antonini. Na bočnim zidovima predstavljeni su prizori iz života Blažene Djevice Marije u 12 slika u tehnici al fresco. Gradnja samostana započela je 1877. godine i trajala je do 1885. godine. Samostan je 1934-35. godine obnovljen po projektu  arh. Karla Paržika (Pařik). U maju 1929. godine u Jajce su stigla četiri crkvena zvona nabavljena u Ljubljani. Najveće zvono koje je bilo teško oko 528. kg, poklonila je Franjevačkom samostanu Elektrobosna, a najmanje imućni seljak iz sela Boraka, izvjesni Ivo Gavrić. Da bi se zvona mogla postaviti na zvonik bili su potrebni određeni radovi na njegovoj rekonstrukciji. Taj posao je uradila Elektrobosna. I vanjski izgled zvonika je iste godine promijenjen jer je dotrajali krovni pokrivač zamijenjen novim od bakra(33) . Obnova crkve je počela 2000. godine. Novu crkvu u Jajcu projektirali su ing. Zvonimir Krznarić i prof. Marjan Hržić iz Zagreba.

Crkva

            Crkva je bila sagrađena u obliku trobrodne bazilike sa dužinom brodova od 30,80 m uključujući i apsidu. Širina crkve je iznosila 18,70 m. Brodovi su međusobno bili odijeljeni osmougaonim pilastrima gdje je srednji brod bio širine 7,63 m, dok su sporedni imali širinu od po 4,00 m. Apsida crkve je bila polukružna i imala je radijus od 8,80 m.

            Crkva je u cjelini bila sagrađena od kamena sa masivnim zidovima debljine približno 1 m. Kao vezivo je korišten krečni malter, s tim da je u kasnijim mnogim intervencijama kao vezivno sredstvo korišten cement.  U enterijeru je imala ravnu tavanicu.

            Sa vanjske strane je bila neuobičajnog izgleda za crkve tog vremena, dok je u enterijeru bila veoma raskošno uređena.

            Pročelje crkve je imalo kameni portal sa timpanonom na vrhu i dvije izbačene konzolice. Iznad portala se nalazila okrugla rozeta i dva simetrično postavljena prozora. Sjeverna fasada imala je ukupno pet, dok su na sjevernoj strani crkve bila tri prozora. Toranj crkve imao je kvadratičnu osnovu i bio je oslonjen na četiri jaka pilona. Ukupna visina tornja iznosila je 28 m. Vertikalna površina tornja bila je horizontalno podijeljena na četiri polja sa četiri plitka horizontalna vijenca. 

Samostanska zgrada

            Samostanska zgrada je urađena po uzoru na mnoge objekte tog tipa izgrađene širom centralne Evrope. Ima složenu osnovu i svojim istočnim dijelom se preko  trijema naslanjala na crkvu. Djelomično je ukopana u teren, tako da nivo suterena na južnoj strani ustvari predstavlja nivo prizemlja na sjevernoj. Dimenzije objekta su: na južnoj strani 30,66 m, sjevernoj 21,18 m, istočnoj 35,92 i zapadnoj 22,82 m. Širina južnog krila objekta iznosi 13,10 m, dok je širina sjeveroistočnog 9,28 m.  Spratna visina objekta u podrumu iznosi  2,50 m, u prizemlju i spratovima 3,20 m, dok je u potkrovlju najviša, 5,50 m.

            Samostan ima podrum, prizemlje, dva sprata i potkrovlje. Zidan je od kamena sedre sa drvenom međuspratnom konstrukcijom. U podrumu objekta su smještene ostave i kuhinja, dok su na ostalim etažama smješteni ostali sadržaji: prijemni dio, soba za čuvara objekta, biblioteka, sobe, muzej, reflektorij. U prizemlju objekta smještena je arheološka i etnološka zbirka predmeta pronađenih u Jajcu i okolini. Prostorna dispozicija objekta je takva da se kroz njegovu sredinu proteže hodnik širine 2,35 m iz koga je ostvaren ulaz u sobe. Širina hodnika u prizemlju objekta je veća i iznosi 3,08 m. Na krajevima hodnika se nalaze lođe dužine 6,90 m i širine 2,50 m. Fasade objekta su jednostavne, sa mnogo pravougaonih otvora bez ikakvih dekoracija, izuzev tornjeva na uglovima objekta kojima ja dat akcent na glavni ulaz u objekt i krovne badže. Objekt je bio pokriven drvenim krovom sa crijepom kao krovnim pokrivačem.

            U prostorijama Franjevačkog samostana u Jajcu nalazi se više vrijednih umjetničkih i kulturno-historijskih predmeta. Među kulturno-historijskim spomenicima posebno mjesto zauzimaju arheološki, kameni spomenici iz antičkog, starokršćanskog i srednjovjekovnog perioda. Izdvaja se rimsko-dalmatski reljef «Igra Silvana i Nimfi» iz I ili II stoljeća pronađena u Šipovu; zatim, također iz Šipova, «Rimski kalendar», kameni reljef iz II ili III stoljeća; «Ulomak sarkofaga sa predstavom borbe» iz Šipova sa kraja II i početka III stoljeća; bazilika iz Mujdžića kod Jajca «Kapitel pilastra» iz V ili VI stoljeća; kameni antefiks sa nadgrobnog spomenika iz Šipova «Gorgona Meduza» iz III stoljeća; te nešto mlađi spomenici kao što su: «Ulomak stupa iz Crkve Sv. Marije» iz XIV ili XV stoljeća; «Kapitel» iz starog grada Jajca, također iz XIV ili XV stoljeća, te «Doprozornik» iz starog grada Jajce iz 1500. godine.

            Samostan posjeduje i vrijedna likovna ostvarenja. Od starijih slikarskih djela izdvaja se «Sv. Obitelj sa sv. Ivanom Krstiteljem» iz XVII stoljeća, a od novijih, predstava Kristovog života naslikana na četiri zida u samostanskoj trpezariji. Oslikavanje je izvršio sarajevski slikar Mirko Čurić. Samostanska riznica posjeduje nemali broj predmeta izrađenih od metala namijenjenih crkvenom bogosluženju kao što su monstarnce, križevi i kaleži, dok se u muzeju čuva vrijedna etnološka zbirka. U biblioteci samostana, pored dijela iz teologije, filozofije, historije, književnosti i većeg broja domaćih i stranih časopisa, čuva se i arhivska građa samostana sa vrijednim rukopisima, hronikama i matičnim knjigama (Basler, 1988, 139-147). Na crkvi nije bilo većih radova  izuzev radova na tehničkom odražavanju objetka. Na samostanskoj zgradi je urađen projekt adaptacije od strane arhitekta Karla Paržika. Projekt je predviđao adaptacije enterijera, izgradnju novih sadržaja u potkrovlju objekta i određene izmjene na fasadama u skladu sa novim vremenom. Projekt je odobren 29. marta 1933. godine u Tehničkom odjeljenju banske uprave u Banjoj Luci. Crkva Blažene Djevice Marije u toku rata u Bosni i Hercegovini je u potpunosti srušena. Sav građevinski materijal i ulomci su se nalazili razbacani uokolo, pošto je zgrada bila minirana. Godine 1997. izvršeno je čišćenje lokacije i svi ulomci su bili složeni na lokaciji na kojoj se objekt nalazio. Prilikom rušenja crkve bio je porušen i jedan dio samostanske zgrade i to onaj koji je predstavljao fizičku vezu ova dva objekta.       Novu crkvu u Jajcu projektirali su ing. Zvonimir Krznarić i prof. Marjan Hržić iz Zagreba. Tom prilikom donesena je odluka da se crkva pomjeri prema Vrbasu, a glavni ulaz na crkvi  da bude sa glavne ceste. Time se nastojalo dobiti trg ispred crkve koji bi  služio za okupljanje vjernika. Ispod crkve je projektiran pastoralni prostor sa svojim sadržajima: dvorane za velika okupljanja, vjeronaučne dvorane, kancelarije, sanitarne prostorije, itd. Objekt je u potpunosti urađen od modernih materijala. Na novoj crkvi kao krovni pokrivač upotrijebljen je bakarni lim. Izvršeno je oblaganje zidova srednjeg broda crkve između gornjeg i donjeg krovišta betonskim blokovima debljine 12 cm sa izolacijskom ugradnjom . Također je izvršeno polaganje termoizolacionog materijala na krovnim betonskim pločama. Trenutno se izvode završni radovi na vanjskom zidu građevine između donjeg i gornjeg krovišta, tačnije termička zaštita i obloga zidova. Također se priprema krovna konstrukcija za polaganje bakarnog lima debljine jednog mm. U toku su i završni radovi na tornju, odnosno zvoniku, na čijem je vrhu postavljen križ od rostfraja.

HADADAN DŽAMIJA

            Hadadan džamija smještena je u neposrednoj blizini Banjalučke kapije, izvan gradskih zidina. Ime ove džamije izvedeno je iz arapske riječi hadah što znači kovač i od persijskog nastavka za množinu, pa bi prema tome naziv hadadan značilo džamija kovača, a to je ime svakako dobila po tome što su u okolini džamije postojale mnoge kovačnice, pa je i čitav kraj poznat kao Hadadan mahala. Dakle, bila je to, kao i većina manjih džamija u Bosni i Hercegovini, esnafska džamija. Ova džamija ne pripada ni jednom tipu džamija kakve se mogu naći u Bosni i Hercegovini i po vanjskom izgledu uopće ne liči na džamiju. Džamija je izgrađena od sedre sa zidovima debljine 70 cm i krečnim malterom kao vezivom. Unutrašnji molitveni prostor ima dimenzije 12,20 x 9,00 m. Na jugozapadnoj fasadi vidljivo je pet velikih lučno završenih prozorskih otvora kojima je ostvareno osvjetljenje centralnog molitvenog prostora i tri manja, također lučno završena prozorska otvora, kojima je osvijetljen ulazni dio i abdesthana. Krov ove džamije je jednovodni. Prema projektu rekonstrukcije džamije iz 1937. godine, a koji je bio odobren od strane Ministarstva građevina 1939. godine, na džamiju je trebala biti prigrađena osmougaona munara, a cijela konstrukcija džamije ojačana serklažima. Džamija je u toku rata doživjela manja razaranja, ali je bila oštećena krovna konstrukcija i enterijer objekta.

JEVREJSKI HRAM

            U Jajcu je postojao jevrejski hram, izgrađen na prostoru na kome je izgrađen mali trgovački centar preko puta robne kuće. Na jednoj od starih fotografija Jajca, snimljenoj sa desne strane rijeke Vrbasa, vidi se zadnji dio hrama sa krovom kupolastog oblika. Hram je bio podignut za vrijeme austrougarske okupacije i bio je srednjih dimenzija i pravougaone osnove. Pročelje hrama je bilo okrenuto prema glavnoj ulici. Imao je male zasvođene prozore, jake potkrovne vijence i velika ulazna vrata sa lučnim nadvratnikom. Cijela zgrada je bila ukrašena bogatom ornamentikom i bio je jedan od najljepših sakralnih objekata u gradu.

            Uspostavljenjem NDH(34) hram je zatvoren i opljačkan. U toku rata je potpuno razoren i pred sam kraj II svjetskog rata potpuno napušten, kada je skinut bakar sa krova, poskidani prozori i vrata i ostali goli zidovi.

STAMBENO-POSLOVNI OBJEKTI

ZGRADA PRVE APOTEKE  ili ĆELEBIĆA KUĆA U JAJCU

            Objekt je smješten u samom centru grada Jajca, neposredno uz Esme Sultanije džamiju, na raskrsnici Ulica maršala Tita i sv. Luke.  Zgrada je izgrađena krajem XIX i početkom XX stoljeća, u samim počecima austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini. U ovoj je zgradi bila je smještena prva apoteka u Jajcu. Ovaj objekt, kao i ostali objekti podignuti u vrijeme austrougarske uprave u Jajcu, predstavlja arhitektonski izraz tog vremena, što je vidljivo, kako po izgledu objekta – fasadama, elementima prozorskih otvora, tako i po gabaritima i unutrašnjoj dispoziciji prostorija. Objekt je pokušaj arhitekte da kvalitetno riješi ugao raskrsnica dviju ulica u centru grada i da mu da novi sadržaj. Objekt je u osnovi nepravilni petougaonik dimenzija: istočna strana 10,50 m, zapadna 14,00 m, sjeverna 7,00 m i  južna 10,00 m. Peta strana objekta, na kojoj je smješten glavni ulaz u objekt, je dužine 3,50 m. Objekt je podignut na prilično ravnom terenu i ima prizemlje i sprat. U prizemlju je bila smještena apoteka, dok je na spratu bio smješten stambeni prostor. Ulaz u poslovni dio objekta se nalazi sa sjeveroistočne strane iz Ulice maršala Tita. Pošto je nivo prizemlja uzdignut od nivoa terena za 30 cm, denivelacija je riješena manjim kamenim  stepeništem postavljenim odmah uz ulazna vrata.  Ulaz u stambeni dio objekta nalazi se sa zapadne strane. Objekt je u cjelini zidan sedrom.  Prizemlje i sprat su odvojeni plitkim horizontalnim vijencem. Na visini parapeta, dakle na približnoj visini od 90 cm, izrađene su kamene prozorske klupice. Završni vijenac objekta je mnogo izraženiji i složeniji i urađen je također od kamena. Ispod završnog vijenca, cijelom dužinom fasade, proteže se trodijelna profilacija, također urađena od kamena. Za razliku od Šarenice, kod ovog objekta su prozori prizemlja završeni lučno, dok su prozori sprata jednostavniji i završeni ravnim natprozornikom. Bogatstvu fasade doprinose ćošnjaci urađeni od kamena, lučni natprozornici, klupice prozora. Glavni akcent fasade je ipak na uglu objekta, tačnije na ulaznom dijelu u objekt. Iznad lučno završenih ulaznih vrata u apoteku nalazi se balkon koji leži na dvije jake profilirane konzole. Ograda balkona je željezna i predstavlja fini rad jajačkih kovača. Ugao je završen iznad balkona, gdje se u potkrovlju objekta pojavljuje neobarokni krovni završetak sa dva pravougaona prozora i dvije volute sa svake strane. Iznad te kompozicije je druga u vidu rastavljenog timpanona i kružnog medaljona. Objekt je završen složenim krovom sa blagim padom, i izvorno je bio pokriven crijepom. Objekt je u građevinski dobrom stanju. Umjesto apoteke u prizemlju, u objektu se nalazi Klub zabave, dok se sprat i dalje koristi za stanovanje.

VILA ZAVNOBIH-a – TITOVA VILA

            Objekt je bio smješten u južnom dijelu grada Jajca u dijelu groblja na Varošnici, naselje Pijavice, na desnoj obali rijeke Plive. Zgrada je izgrađena krajem XIX stoljeća, u samim počecima austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini i građena je kao rezidencijalni objekt za potrebe tadašnjeg direktora Elektrobosne dr. Gramovitza. Ranije se zvala Vila Elektrobosna, dok je u vremenu poslije II svjetskog rata dobila ime Vila ZAVNOBiH-a. Kod prvog oslobođenja grada u toj zgradi se jedno kratko vrijeme zadržao Vrhovni štab sa Titom. U isto vrijeme vila je služila kao sjedište Operativnog štaba za teritorij Bosanske Krajine, te kao sjedište štaba II proleterske brigade (Dedijer, Vladimir, Dnevnik, Beograd 1951, 217-218). Godine 1943, za vrijeme trećeg oslobađanja Jajca, u njoj su bili smješteni engleske i američke vojne misije, a nakon toga je zgrada služila predsjedništvu ZAVNOBiH-a. Nakon rata je služila kao rezidencijalni objekt za visoke političke ličnosti Ovaj objekt u potpunosti predstavlja arhitektonski izraz iz početka perioda austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini. Objekt ima složenu poligonalnu osnovu  i podignut je na ravnom terenu i ima prizemlje, sprat i potkrovlje. Ulaz u objekt se nalazi sa zapadne strane gdje su se nalazila natkrivena vrata sa skromnim stepeništem. Iznad ulaza u objekt se nalazila lođa. Objekt je u cjelosti bio zidan sedrom i neomalterisan. U prizemlju objekta se nalazio trosobni stan, dok su se na spratu nalazile četiri sobe i u potkrovlju još tri. Fasada objekta je inače bila vrlo jednostavna i kuća inače svojim oblikom podsjeća na arhitekturu Tirola, odakle je vlasnik objekta doselio u Jajce. Objekt je završen strmim složenim krovom, sa badžama i jako isturenim dimnjacima i karakterističnim završecima. Drveni ukrasi, kojih je bilo pri završetku zidanog dijela objekta, nisu imali nikakvu konstruktivnu ulogu, nego čisto dekorativnu. Objekt je bio pokriven crijepom. Na objektu nisu rađeni nikakvi konzervatorsko-restauratorski radovi, izuzev radova tehničkog održavanja. Godine 1953, na desetogodišnjicu zasjedanja AVNOJ-a, kuća je sanirana i u enterijeru i u eksterijeru. Kuća je u toku rata u Bosni i Hercegovini u potpunosti uništena. Ostali su sačuvani samo dijelovi zidova koji su usljed djelovanja atmosferilija direktno ugroženi. Ugroženosti objekta dodatno doprinosi i visoka koncentracija štetnih materija iz fabrike Elektrobosna.

GRADITELJSKA CJELINA -  ZGRADA FINANSIJA (NIŽA STRUČNA ŠKOLA),  STARA OSNOVNA ŠKOLA (NIŽA MUZIČKA ŠKOLA U JAJCU) I SARAČEVA KUĆA (ŠARENICA)

            Zgrade finansija, Saračeva kuća (Šarenica) i Stara osnovna škola izgrađene su u nizu, te tvore graditeljsku cjelinu, koja predstavlja primjer austrougarske arhitekture grada Jajca. Smješteni su u južnom dijelu grada, u neposrednoj blizini Tornja sv. Luke i Crkve sv. Marije, u ranijoj Ulici Ejuba Ademovića. Saračeva kuća, u Jajcu poznatija kao Šarenica, izgrađena je 1899. godine. Zgrada stare osnovne škole je izgrađena krajem XIX stoljeća, odnosno u samim počecima austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini. Prema podacima kojima raspolaže općina Jajce, objekt je nastao oko 1880. godine. Zgrada finansija je izgrađena krajem XIX stoljeća, odnosno u samim počecima austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini. Prema podacima kojima raspolaže općina Jajce, objekt je izgrađen 1882. godine. Na staroj austrougarskoj geodetskoj karti br. 228 C XVI S 12. ucrtane su zgrada Stare osnovne škole i zgrada Saračeve kuće (Šarenice), dok Zgrada finansija nije ucrtana, što potvrđuje činjenicu da je ona nastala iza 1880. godine. Zgrada Saračeve kuće – Šarenice izgrađena je u eklektičkom - pseudomaurskom izrazu i jedini je objekt izgrađen u ovom izrazu. Objekti su usljed neodržavanja u lošem stanju

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci u kojoj je graditeljska cjelina Zgrada finansija, Stara osnovna škola i Saračeva kuća  zaštićena kao nacionalni spomenik.

PERIOD IZMEĐU DVA RATA

            Ovaj period ima slične karakteristike kao i period austrougarske uprave. I u Jajcu, kao i u ostalim gradskim centrima u Bosni i Hercegovini, u periodu između II svjetska rata, graditeljstvo i po obimu i po kvalitetu opada. U ovom periodu gradnja je dalje nastavljena prema sjeveroistoku, dok su intervencije unutar gradske jezgre sporadične.                   

            Objekti izgrađeni u vremenu nakon odlaska Austro-Ugarske sa ovih prostora nose karakteristike kosmopolitske arhitekture u provincijskoj interpretaciji. Vrlo rijetko imaju neku visoku arhitektonsku vrijednost. Ukoliko je riječ o sakralnim objektima, oni su većinom urašeni u duhu historicizama, gdje graditelji, apliciranjem određenih stilskih elemenata, objektu nastoje udahnuti duh.  Njihova ambijentalna vrijednost ovisi o gabaritu i mjestu na kome su smješteni. Izvjestan broj objekata iz ovog perioda je u neskladu sa ambijentom.

            U ovom periodu nastali su: Sokolski dom i Pravoslavna crkva u Jajcu.

DOM AVNOJA -  SOKOLSKI DOM

            Objekt je smješten u južnom dijelu grada Jajca, na desnoj obali rijeke Plive, ispod velikog sedrenog platoa i u neposrednoj blizini ostalih spomenika graditeljskog i prirodnog naslijeđa Jajca. Objekt se počeo graditi 1932. godine, a završen je 1934. godine za potrebe Sokolskog društva u Jajcu. Projekt je uradio beogradski arhitekt Momir Korunović. Pošto su sredstva za izgradnju bila jako ograničena, tako je i objekt doživio izvjesne preinake u samom izgledu i dimenzijama. Prvobitno je to bio objekt sa jako izraženim elementima tradicionalne arhitekture. Realizirani objekt je imao također neke kvalitete – čistoća tlocrta i funkcionalnost prostora. Sanacija objekta izvršena je 1943. godine i izveo je arhitekt Živa Đorđević. Objekt je ponovno obnovljen 1947. i 1953. godine kada je na objektu došlo do određenih intervencija koje su i danas vidljive. To se odnosi na promjenu nagiba krovnih ploha i izradu obloge od sedre na fasadnim zidovima. Ovim intervencijama objekt je mnogo izgubio od originalnog izgleda koji ga je svrstavao u manje, ali uspješnije primjere moderne arhitekture Bosne i Hercegovine.  Objekt je jednospratnica longitudinalne osnove. Namjena objekta – Sokolski dom – diktirao je rapored prostorija. U suterenu je bio prostor za ogrjev i sanitarije, u prizemlju glavna – društvena dvorana sa pozornicom, upravnim prostorijama, sanitarnim čvorom i drugim manjim prostorijama, dok su na spratu bile smještene prostorije biblioteke i čitaonice, te stan domara. Objekt je u toku ratnih dešavanja u Bosni i Hercegovini doživio znatna oštećenja koja su manifestirana kroz devastaciju stolarije, namještaja, muzejskih eksponata, velika oštećenja krova, oluka, fasadnih zidova. Neodržavanje objekta nakon rata dovelo je do još većih oštećenja.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci u kojoj je historijska građevina Muzej AVNOJ-a u Jajcu zaštićen kao nacionalni spomenik.

PRAVOSLAVNA CRKVA PRESVETE BOGORODICE

            Pravoslavna Crkva Presvete Bogorodice smještena je izvan gradskih zidina, u novom dijelu Jajca, sjeverozapadno od Banjalučke kapije . Izgradnja crkve započela je 1930. godine. Crkva je dovršena krajem 1935. godine. 16. jula 1939. godine izvršeno je osvećenje zvona koje je obavio mitropolit zagrebački, gospodin  Dositej. Crkva Presvete Bogorodice u Jajcu predstavljala je u arhitektonskom smislu tipičan sakralni objekt urađen u duhu historicizma. Prostorni sklop i dekorativni elementi ukazuju da se graditelj opredijelio za tzv. «srpskovizantijski» stil, omiljen kod jednog broja srpskih arhitekata u trećoj i četvrtoj deceniji 20. stoljeća. Tako u osnovi objekt pokazuje ugledanje na svedeni tip raške građevine, dok u realizaciji fasada slijedi tokove moravske škole graditeljstva. Crkva Presvete Bogorodice u Jajcu je bila jednobrodna crkva, sa oltarom, pripratom i peterostranom oltarskom apsidom smještenom na istočnoj strani. Naizmjenično postavljeni horizontalni redovi sedre u kombinaciji sa  omalterisanim plohama zida između njih, također podsjećaju na srednjovjekovno srpsko crkveno graditeljstvo. Crkva je sa vanjske strane imala čitav niz različitih vrsta dekoracija, poput vrlo složenih i jakih vijenaca, arhivolti, stupova, pilastara i druge sitnije ornamentike. Ručno rađeni ikonostas - djelo majstora Hajrudina Kršlaka, bio je izuzetno vrijedan dio crkvenog enterijera. Ikonostas, sav u duborezu, bio je bogato ukrašen motivima narodne umjetnosti Janja. Crkva je u potpunosti srušena u toku rata 1992 – 1995. godine miniranjem. Ostao je sačuvan samo njen zvonik i dio podne konstrukcije.

            Detaljnije informacije mogu se naći u odluci u kojoj su mjesto i ostaci graditeljske cjeline pravoslavne Crkve Presvete Bogorodice u Jajcu zaštićeni kao nacionalni spomenik.

PRAVOSLAVNO GROBLJE

            Pravoslavno groblje nalazi se uz nekadašnju crkvu na Katini, koja više ne postoji. I ono spada u red starijih grobalja, i ne zna se tačno kada je tu počelo sahranjivanje vjernika. U ovom groblju mogu se vidjeti zanimljivi nadgrobni spomenici, podizani u različitim periodima.

            Uvidom u postojeće stanje uočeno je mnogo nadgrobnika koji potječu sa početka XX stoljeća. Najstariji evidentirani nadgrobnik je iz 1911. godine koji je, kao i većina spomenika iz tog perioda, urađen od kamena pješčara. Spomenici iz kasnijeg perioda su rađeni od betona, ali zadržavaju oblik starih spomenika. Na groblju je također uočeno nekoliko nadgrobnika na kojima su primjetni srednjoevropski utjecaji. Ovi nadgrobnici su u obliku stele i potječu iz perioda prije II svjetskog rata.

            Tridesetog septembra 1979. godine na ovo groblje preneseni su iz Brčkog posmrtni ostaci prote Milana Ilića, jednog od najzaslužnijih poslanika na širenju kulture, prosvjete i drugih aktivnosti u Jajcu.

PERIOD II SVJETSKOG RATA

            U toku II svjetskog rata Jajce je predstavljalo centar tadašnjeg slobodnog teritorija, teritorija koji su kontrolirale jedinice NOP (35). U Jajcu je 29. i 30. novembra 1943. godine održano II zasjedanje Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) gdje su predstavnici BiH, Hrvatske, Srbije, Crne Gore, Makedonije i Slovenije, odrekavši se dijela suvereniteta, stvorili federalnu državu. Na istom zasjedanju je donesen dokument: Odluka o izgradnji Jugoslavije na federalnim principima uz potpunu ravnopravnost njenih naroda i narodnosti, koji je označio završetak  stvaranja državnih organa Jugoslavije.

            Uz ovaj period vežu se sljedeći objekti: Sokolski dom - Dom AVNOJ-a, Titova kuća u parku, Burićeva kuća, Katakombe i barake Vrhovnog štaba, Saračeva kuća, Kuća Jove Grubača, Zgrada niže ženske stručne skole, Zgrada osnovne škole, Šarenica, Tvornica Elektrobosna, Zgrada Emanuela Lihtnera, Zgrada Narodne banke, Partizanska štamparija,  Villa ZAVNOBIH-a.

SKLONIŠTE TVORNICE ELEKTROBOSNA

Tvornička hala je situirana uz sami visoki sedreni otkop sa razdaljinom od kojih desetak metara.      U sedrenom otkopu urađeno je veliko sklonište za slučaj napada iz zraka za radnike tvornice. Uoči samog II svjetskog rata, u skloništu su bili urađeni električno osvjetljenje, ventilacija i sve što je potrebno za duži boravak.

ZGRADA EMANUELA LIHTNERA

            Masivna stambena zgrada sa baščom, verandom i tri etaže (prizemlje, sprat i mansardni stan) izgrađena je 1934. godine. Vlasnik je bio Emanuel Lihtner, bivši rukovodilac u tvornici Elektrobosna. U ovoj zgradi je bilo sjedište Saveza komunističke omladine Jugoslavije.

TITOVA KUĆA U PARKU

            Objekt je skromnih dimenzija sa doksatom i dvostrešnim drvenim krovištem.  Nalazila se na lijevoj obali Vrbasa, u današnjem parku što se prostire od vodopada Plive uz Vrbas. Ima samo prizemlje sa četiri prostorije oko malog hodnika u poprečnoj osi zgrade. Dimenzija je 6,00 x 9,00 m. 1953. godine kuća je obnovljena. 1943. godine u njoj je boravio maršal Tito.

ZGRADA NARODNE BANKE

            Objekt je jednospratnica izgrađena u neorenesansnom slogu. Ima složenu osnovu i prilagođena je raskrsnici današnje glavne ulice i kosog odvojka prema centralnom gradskom trgu. Podigao ju je izvjesni grof Matija, ondašnji zastupnik pivare kao stambeni objekt. U prizemlju tog objekta je prije II svjetskog rata bila trgovačka radnja, a nakon toga kafana i na kraju je objekt pretvoren u zgradu banke. Do kraja XIX stoljeća na tom je mjestu stajala stara kuća porodice Kršlak. Za vrijeme rata u njoj je bilo sjedište Pokrajinskog komiteta Komunističke partije.       

PERIOD  NAKON II SVJETSKOG RATA

            Nekoliko godina nakon II svjetskog rata trajao je period obnove i rješavanja tehničkih građevinskih problema pod snažnim utjecajem državnih planskih dokumenata. Umjetnički izraz je ostvaren u sve većem prisustvu socrealizma, naročito na javnim objektima. U isto vrijeme dolazi do pojave i jeftine stambene arhitekture, naročito tzv. radničkih naselja.

            Potpunom negiranju urbanog mjerila znatno su doprinijele određene intervencije koje su, pod parolom progresa, uvele suvremenu arhitekturu ničim nepodređenu specifičnostima mjerila ambijenta. Te intervencije, a naročito objekt Doma kulture i četverospratne stambene zgrade, jednim potezom savladali su prostore koje su zauzimali čitavi blokovi ranijih kuća. Preostali mali objekti u njihovom okruženju izgubili su daljnji smisao postojanja.

            Sedamdesetih godina prošlog stoljeća došlo je do određenih težnji koje su imale za cilj oživljavanje gradskog centra. Ovom poslu prethodila je studija «Revitalizacije istorijskog jezgra Jajca» koju je uradio arh. R. Jadrić,  jer se cijeli problem morao potpuno izanalizirati, izvršiti valorizacija svih sadržaja i prostora, pa tek nakon toga odrediti smjernice na osnovi kojih bi se izvršila revitalizacija grada. Ti radovi su započeli realizacijom Trgovačkog centra sa robnom kućom na području donjeg dijela podgrađa, na prostoru između dvaju jajačkih kapija – Travničke i Banjalučke, odnosno kasnijeg nastavka dogradnje ovog prostora sa istovjetnim ili sličnim oblicima. Ovaj proces završen je dogradnjom robusnog kubusa Doma kulture.

TRGOVAČKI CENTAR JAJCE

            Iako je jedno vrijeme predstavljao pojam uspjele intervencije u historijskoj sredini, objekt Trgovačkog centra imao je čitav niz negativnosti. Ove nepravilnosti su posljedica transponiranja značajki predloška u čisto formalnom, a ne u suštinskom smislu. Osnovne jedinice – kubusi su spojeni, smiču se i prožimaju, pokriveni su jednim strmim visokim tamnim krovom. Izgleda kao da volumeni izrastaju jedan iz drugoga u predjelu bijele mase zida i tamnih strmih krovnih ploha. Krovni pokrivač, iako izrađen od novih materijala, snažno asocira na tradicionalnu šindru, upravo zbog specifičnog oblika krova. Otvori na novom centru su suvremeni izlozi ili pak stilizacije tradicionalnih tipova. Unutrašnjost objekata po stilskim obilježljima ne korespondira sa njihovom vanjštinom. Artificijelnost u izražavanju nije dosljedno provedena u svim visovima arhitektonskog stvaralaštva, što se može okarakterizirati kao nastojanje da se objekti samo po vanjskom izgledu što bolje kamufliraju u postojećem okruženju. Arhitekt iz Slovenije Miloš Bonča smatra da su se u Jajcu pogrešno rukovodili jer izgled nije čak ni u skladu sa pogrešno sastavljenim programom. Gradu su naime trebali sitni ambijenti i sitan program. Posmatrajući ovu historijsku jezgru u cjelini, uočava se da su, i pored određene mimikrije, evidentne suprotnosti između autohtone jajačke kuće i novog centra. Primijenjeni formalistički pristup u rješavanju ove složene interpolacije zanemario je jednu od temeljnih značajki zaštićenog područja – pojedinačnost struktura. Obiman program Trgovačkog centra smještenog ispod dugačkog niza spojenih krovova , formira razigranu strukturu u podnožju podgrađa i konkurira karakterističnom stambenom objektu padine ispod citadele. Tako se kubus doima još manjim i gubi dominantnu ulogu koju je imao u silueti historijske jezgre. Umjesto da potencira vrijednosti baštine, nova struktura ih umanjuje svojim nizom krovnih masa. Mimikrijom su se u ovom slučaju ostvarile suprotne konotacije i utjecalo se na bitna obilježlja zaštićenog područja (Sanković-Simčić, Revitalizacija graditeljske baštine, Sarajevo 2000, str. 11-51 ).

3. Dosadašnja zakonska zaštita

            U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u dokumente o dosadašnjoj zaštiti i utvrđeno sljedeće:

Ÿ   Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine urbana cjelina Jajce je evidentirana, valorizirana kao cjelina nulte kategorije -  međunarodnog značaja;         

Ÿ   na temelju zakonske odredbe, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture broj 1091/51 od 28. decembra 1951. godine ostaci Mitreja u Jajcu stavljaju se pod zaštitu države kao važan kulturno - historijski spomenik;

Ÿ   Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH broj 03-BI-908-3 od 13. aprila1962. godine u Sarajevu, utvrđeno je da se Mitrej, antički sakralni spomenik, ostaci hrama i reljef Mitre Tauroktona, koji je uklesan u prirodnu stijenu, u predjelu Bare u Jajcu, upiše u Registar nepokretnih spomenika kulture;

Ÿ   Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine spomenik Mitrej je evidentiran, valoriziran kao spomenik I kategorije;

Ÿ   Prostornim planom općine Jajce (izrađen 1988. godine, a nositelj izrade je Urbanistički zavod Bosne i Hercegovine), spomenik Mitrej je evidentiran na spisku od 74 pojedinačna spomenika i manjih cijelina na kojima se provodi režim prethodne zaštite;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 06-6-743/03 od 21. januara 2003. godine,  historijski spomenik Mitrej u Jajcu je zaštićen kao nacionalni spomenik;

Ÿ   na osnovi zakonske odredbe, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH broj 1088/51 od 28. decembra 1951. godine u Sarajevu, Katakombe u Jajcu su stavljene pod zaštitu države;

Ÿ   Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH broj 02-761-3 od 18. aprila 1962. godine Katakombe u Jajcu upisane su u Registar nepokretnih dobara pod rednim brojem  80/62;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 06-6-742/03 od 21. januara 2003. godine,  historijski spomenik Katakombe u Jajcu su zaštićene kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine spomenik Katakombe je evidentiran, valoriziran kao spomenik I kategorije, a predstavlja dio urbane cjeline Jajce koja je vrednovana kao cjelina nulte kategorije međunarodnog značaja;

Ÿ   Nacrtom Prostornog plana općine Jajce (izrađen 1988. godine, a nosilac izrade je Urbanistički zavod Bosne i Hercegovine), spomenik Katakombe je evidentiran na spisku od 74 pojedinačna spomenika i cjeline na kojima se provodi režim prethodne zaštite;

Ÿ   Nacrtom regulacionog  plana kojim je bila planirana revitalizacija historijske jezgre Jajca, a koji je najvećim dijelom rezultat istraživanja arhitekta Radivoja Jadrića, obuhvaćen je i historijski spomenik Katakombe;

Ÿ   zakonom od 27. juna 1892. godine ruševine Crkve sv. Marije su proglašene spomenikom kulture i date su na čuvanje Zemaljskom muzeju u Sarajevu; 

Ÿ   na osnovi zakonske odredbe, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH u Sarajevu, broj 1087/51 od 28. decembra 1951. godine u Sarajevu, kompleks Tornja sv. Luke sa ostacima Crkve sv. Marije zaštićen je kao spomenik kulture, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kultube NR BiH u Sarajevu, broj 02-757-3 od 18. aprila 1962. godine, kompleks Tornja sv. Luke sa ostacima Crkve sv. Marije je upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture pod registarskim brojem 221;

Ÿ   Prostorni plan Bosne i Hercegovine, u sklopu separata Prostornog plana prirodne i kulturno-historijske vrijednosti (Sarajevo, augusta 1980. godine) je Crkvu  sv. Luke svrstao u I kategoriju objekata od nacionalnog značaja;

Ÿ   Urbanistički zavod Bosne i Hercegovine kao nosilac izrade Prostornog plana Jajca, 1988. godine,  u sklopu Prijedloga plana je dao spisak 74 pojedinačna spomenika i manje cjeline, a među njima i Crkva i Toranj sv. Luke na k.č. br. 989, k.o. Jajce I, na kojima se provodi režim prethodne zaštite;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 07-6-1/03-1 od 21. januara 2003. godine,  graditeljska cjelina Crkve sv. Marije sa Tornjem sv. Luke u Jajcu je zaštićena kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine spomenik Tvrđava Jajce je evidentiran, valoriziran kao spomenik I kategorije, a predstavlja i dio urbane cjeline Jajce koja je vrednovana kao cjelina nulte kategorije međunarodnog značaja;

Ÿ   Nacrtom prostornog plana općine Jajce (izrađen 1988. godine, a nosilac izrade je Urbanistički zavod Bosne i Hercegovine), spomenik Tvrđava Jajce je evidentiran na spisku od 74 pojedinačna spomenika i manje cjeline nad kojima se vodi režim prethodne zaštite;

Ÿ   Nacrtom regulaciong plana kojim je bila planirana revitalizacija historijske jezgre Jajca, izrađenom na temelju istraživanja arhitekta Radivoja Jadrića, obuhvaćen je i historijski spomenik Tvrđava Jajce;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 06-6-504/03-1 od 21. januara 2003. godine,  graditeljska cjelina Tvrđava u Jajcu je zaštićena kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine objekt Esme Sultanije džamije je stavljen pod zaštitu države i upisan u Registar spomenika kulture pod rednim brojem 139;

Ÿ   Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine Esme Sultanije džamija u Jajcu je bila evidentirana i kategorizirana kao objekt II kategorije;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 08.2-6-4/03-4 od 21. januara 2003. godine,  područje i ostaci graditeljske cjeline - Čaršijska (Esme Sultanije) džamija sa pratećim objektima: šadrvanom, stambenim objektom, mektebom i haremom, je zaštićena kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine br. 144/51, objekt Dizdareve džamije  je stavljen pod zaštitu države;

Ÿ   Dizdareva džamija se nalazi u sklopu urbane cjeline Jajca, koja je Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine bila evidentirana i kategorizirana  kao cjelina 0 kategorije, ili kao cjelina od međunarodnog značenja; 

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 08.2-6-2/03-1 od 21. januara 2003. godine, historijska građevina Dizdareva (Ženska) džamija u Jajcu je zaštićena kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Ibrahim-begova džamija je bila evidentirana u registru Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH;

Ÿ   na Privremenoj listi nacionalnih spomenika koju je usvojila Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH, Ibrahim-begova džamija u Jajcu se nalazi upisana pod rednim brojem 278;

Ÿ   na osnovi zakonske odredbe, a rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH u Sarajevu, broj 1090/51 iz 1951. godine, Musafirhana u Jajcu zaštićena je kao spomenik kulture;

Ÿ   Rješenjem Zavoda, broj: 02-759-3 iz 1962. godine, Musafirhana u Jajcu je upisana u Registar nepokretnih spomenika kulture;

Ÿ   na osnovi zakonske odredbe, a rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH u Sarajevu, broj 310/53 iz 1953. godine, Stara česma u Jajcu uz Travničku kapiju zaštićena je kao spomenik kulture. Rješenjem Zavoda, broj 02-752-3 iz 1962. godine, upisana je u Registar nepokretnih spomenika kulture pod brojem 219;

Ÿ   na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika pod rednim brojem 280, Hafizadića česma u Jajcu registrirana je kao «Stara česme Hafizadića u Jajcu»;

Ÿ   Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine br. 29/1951  objekt Česme Hafizadića u Jajcu je stavljen pod zaštitu države;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 08.1-6-496/03-4 od 2. juna 2003. godine, historijski spomenik Hafizadića česma u Jajcu je zaštićena kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Nacrtom prostornog plana općine Jajce (izrađen 1988. godine, a nosilac izrade je Urbanistički zavod Bosne i Hercegovine), spomenik Česma Hafizadića u Jajcu je evidentiran na spisku od 74 pojedinačna spomenika i manje cjeline nad kojima se vodi režim prethodne zaštite;

Ÿ   Burićeva kuća u Jajcu je upisana u Registar nepokretnih spomenika kulture Bosne i Hercegovine;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 07.2-2-512/03-2 od 20. januara 2004. godine, mjesto i ostaci graditeljske cjeline Burića kuće u Jajcu su zaštićeni kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine broj 49/1951  objekt Kuća porodice Kršlak je stavljen pod zaštitu države;

Ÿ   Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine broj 02-754-3 od dana 18. aprila 1962. godine, objekt Kuća porodice Kršlak je upisan u Registar spomenika kulture NR BiH;

Ÿ   Prostornim planom Republike Bosne i Hercegovine do 2002. godine spomenik Kuća porodice Kršlak je evidentiran i nalazi se u sastavu urbane cjeline Jajce koja je vrednovana kao cjelina nulte kategorije -  međunarodnog značaja;

Ÿ   Nacrtom prostornog plana općine Jajce (izrađen 1988. godine, a nosilac izrade je Urbanistički zavod Bosne i Hercegovine), spomenik Kuća porodice Kršlak je evidentiran na spisku od 74 pojedinačna spomenika i manje cjeline nad kojima se vodi režim prethodne zaštite;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 07.2-2-522/03-1 od 20. januara 2004. godine, mjesto i ostaci historijske građevine - Kršlakova stara kuća u Jajcu su zaštićeni kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 08.2-6-511/03-1 od 2. jula 2003. godine, graditeljska cjelina – Omer-begova kuća u Jajcu je zaštićena kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Nacrtom prostornog plana općine Jajce (izrađen 1988. godine, a nosilac izrade je Urbanistički zavod Bosne i Hercegovine), Dizdareva kuća u Jajcu je evidentirana na spisku od 74 pojedinačna spomenika i manje cjeline nad kojima se vodi režim predhodne zaštite;

Ÿ   Odlukom Vlade BiH broj 18564/46 od dana 04. jula 1946. godine, Crkvi Uznesenja Blažene Djevice Marije je priznat karakter ustanove višeg javnog značaja(36);

Ÿ   Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture broj 34/51, objekt Crkve Uznesenja Blažene Djevice Marije je stavljen pod zaštitu države;

Ÿ   Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine broj UP – I –02-8-1/70 od dana 23. septembra 1970. godine, objekt Crkve Uznesenja Blažene Djevice Marije je upisan u Registar spomenika kulture SR BiH;

Ÿ   Dom AVNOJ-a u Jajcu je bio upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture Bosne i Hercegovine pod brojem 313; Odlukom Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirode Bosne i Hercegovine 1971. godine, zgrada u kojoj je održano zasjedanje, proglašena je spomenikom kulture;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 01-281/02-1  od 4. septembra 2002. godine, Dom AVNOJ-a sa pokretnom imovinom koju sačinjavaju: portreti Tita, Staljina, Ruzvelta i Čerčila u Jajcu su zaštićeni kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 07.2-2-517/03-1 od 21. januara 2004. godine, mjesto i ostaci historijske građevine - Crkva Presvete Bogorodice u Jajcu, sa pokretnim naslijeđem, koga čine pet ikona s ikonostasa, su zaštićeni kao nacionalni spomenik;

Ÿ   Odlukom Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, broj 07.2-2-506/03-1 od 21. januara 2004. godine,  grobljanska cjelina Rimokatoličko groblje Hrast u Jajcu je zaštićena kao nacionalni spomenik.

            Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je u periodu do 31. marta 2001. godine uvrstila na Privremenu listu nacionalnih spomenika sljedeća dobra sa teritorija općine Jajce: Katakombe, Crkva i Zvonik sv. Luke,Tvrđava, mjesto Esme Sultanije džamije, mjesto Crkve sv. Ive u Podmilačju, Franjevački samostan i Crkva sv. Luke, Ibrahim-begova džamija, Mlinovi na rijeci Plivi, Stara česma Hafizadića, Samica džamija (Hadži Muharemova), Župna crkva Uznesenja Blažene Djevice Marije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

            U Jajcu su bila na snazi dva projekta sa zakonskom snagom koji su služili kao baza za arhitektonske i urbanističke intervencije.

            Prvi je Generalni urbanistički plan iz 1968. godine, a drugi predstavlja urbanističko rješenje centra. Trenutno je u procesu izrade novi prostorni plan općine i novo urbanističko rješenje centra.

            Generalni urbanistički planom predviđen je umjeren dvadesetogodišnji razvoj baziran na razvoju turizma i lokalnih industrijskih potencijala. Topografija grada ne pruža dovoljno mogućnosti za moguća rješenja zoniranja javnih i stambenih sadržaja. Gradski centar u ovom slučaju ostaje na današnjoj poziciji, na potezu između dvije kapije, dok se stambena gradnja predviđa niz lijevu obalu rijeke Vrbas. U ovom projektu predviđena je dislokacija industrije sa vrlo nepovoljne pozicije, od grada odvojene samo niskom sedrenom masom. U Generalnom urbanističkom planu jasno je navedena vrijednost historijske zone, ali je ona znatno ugrožena i u velikoj mjeri fizički uništena realiziranim saobraćajnim rješenjem. Izrađene su dvije varijante rješenja saobraćaja i to: prva u kojoj bi sav kolski saobraćaj trebao prolaziti kroz centar grada, i druga, koja je realizirana, izgradnja tunela kojim bi se većina saobraćaja «izvela» iz centra grada. Prvom varijantom bi se na gradskim bedemima na dva mjesta otvorili prolazi za modernu saobraćajnicu i izgradili parking-prostori izvan gradskih bedema, na mjestu sedrene stijene. Ovom varijantom je bilo predviđeno uklanjanje pojedninih vrlo vrijednih objekata.

Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi na pojedinačnim dobrima su navedeni u opisu dobra.

5. Sadašnje stanje historijske gradske jezre Jajca

            U posljednjem ratu u Bosni i Hercegovini, 1992 -1995. godine, grad je doživio teška razaranja. Tom prilikom uništeni su skoro svi sakralni objekti i većina stambenih objekata visoke ambijentalne vrijednosti. U godinama poslije rata došlo je do daljnje devastacije gradskog područja,  kako njihovih ostataka, tako i prostora na kome su stajali. Tome su doprinijele nekim svojim aktivnostima i pojedine humanitarne organizacije, koje prilikom radova na rekonstrukciji stambenih objekata nisu vodile računa o značenju kulturno-historijskog naslijeđa. Izuzetak predstavljaju: Red Cross i CHwB – Sweden.

            Sadašnje stanje pojedinih dobara je navedeno u opisu.

-         U toku su radovi na rehabilitaciji pojedinih objekata graditeljskog naslijeđa  Esme Sultanije džamije, Crkve Uznesenja Blažene Djevice Marije i radovi na raščišćavanju lokacije na kojoj se nalazila pravoslavna Crkva  Presvete Bogorodice.

-         Historijsko područje je ugroženo neadekvatnom gradnjom novih i nestručnim intervencijama na starim objektima.

-         Područje je direktno ugroženo aerozagađenjem koje dolazi od tvornice Elektrobosna.

-         Područje je izloženo specifičnim rizicima (saobraćaj, zagađenje, atmosferilije).

-         Objekti graditeljskog naslijeđa, kao i čitavo područje, koji nisu obuhvaćeni projektima rehabilitacije izloženi su  ubrzanom propadanju usljed nedostatka redovnog održavanja.

-         Obnovljeni stambeni objekti (od strane pojedinih humanitarnih organizacija UMCOR) nisu obnovljeni u skladu sa principima zaštite i  prouzrokuju trajnu degradaciju cjeline. 

-         Švedska fondacija CHwB izvršila je rehabilitaciju tri stambena objekta u stambenoj zoni koja se nalazi  ispod citadele.

-         Ista fondacija je finansirala sanaciju objekata Sahat-kule i Omer-begove kuće, kao i rehabilitaciju Dizdareve i Sinan-begove džamije.

-         Izvršena je I faza sanacionih radova na kruni vodopada, i u pripremi je izvođenje II faze.

-         Izvršena je sanacija korita rijeke Plive na potezu od starog mosta uzvodno.

-         Izvršena je elektroiluminacija historijskog spomenika Katakombe.

-         U toku su radovi na rehabilitaciji Čaršijske (Esme sultanije) džamije, koje finansira Vlada Federacije BiH.

-         U neposrednoj blizini bedema, i sa vanjske i sa unutrašnje strane, prisutna je pojava nezakonite gradnje, naročito na dijelu oko Banjalučke kapije.

-         Nove izgradnje i dogradnje na prostoru jajačke čaršije uglavnom su neodgovarajućih proporcija i boja (stambeni objekti u neposrednoj blizini Travničke kapije i stambeni objekt u blizini zgrade Šarenice).

III - ZAKLJUČAK

           Primjenjujući Kriterije za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A. Vremensko određenje

B. Historijska vrijednost

D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim historijskim razdobljima

ii.Svjedočanstvo o historijskim mijenama

iii.Djelo značajnog umjetnika ili graditelja

iv.Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

v.Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju

E. Simbolička vrijednost

iii.Tradicionalna vrijednost

v.Značaj za identitet skupine ljudi

F. Ambijentalna vrijednost

G. Izvornost

v.Položaj i smještaj u prostoru

H. Jedinstvenost i reprezentativnost

I.  Cjelovitost

i. Fizička cjelovitost (kompaktnost)

ii.Homogenost,

iii.Zaokruženost (kompletnost)

Korištena literatura:

1892. Truhelka, Ć., Katakombe u Jajcu, GZM IV, 1892, 57-68.

1904. Truhelka, Ćiro, Kraljevski grad Jajce, Sarajevo, 1904.

1904.  Katakombe, U: Kraljvski grad Jajce, Sarajevo, 1904, 57-61.    

1908. Bodenstein, Gustav, Povijest naselja u Posavini, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XIX, Sarajevo, 1908, 95-112.

1916.  L. Thalloczy, Povijest Jajca, Zagreb, 1916.

1918. Truhelka, Ćiro, Pabirci iz jednog Jajačkog sidžila, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XXX, Sarajevo, 1918, 157-175.

1937. D. Sergejevski, Das Mithraum von Jajce, Glasnik Zemaljskog muzeja XLIX, Sarajevo, 1937, 11-18.

1951. Kreševljaković, Hamdija, Prilozi povijesti bosanskih gradova pod turskom upravom, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom II/1951, Sarajevo, 1952, 119-184.

1952. Mazalić, Đoko, Stari grad Jajce, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, n.s. sveska VII, Sarajevo, 1952, 59-100.

1953. Kreševljaković, Hamdija, Stari bosanski gradovi, Naše starine I, Sarajevo, 1953, 7-47.

1958. Bešlagić, Š.,  Naše starine, Spomenici NOB-a u Jajcu i njihova zaštita, 1958.

1959. Basler, Đuro, Konzervacija južnog zida tvrđave u Jajcu, Naše starine VI, Zavod za zaštitu spomenika NR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1959, 121-134.

1962. Naše starine, Zaštićeni spomenici NOR-a, 1962.

1962. Basler, Đuro, Klesarski majstori i radionice u srednjovjekovnom Jajcu, Zbornik krajiških muzeja I, Banja Luka, 1962, 98-108.

1963. Anđelić, Pavao, Srednjovjekovna žitna jama u Jajcu, Zbornik krajiških muzeja II, Banja Luka, 1963/1964, 38-40.

1963a. Anđelić, Pavao, Jedna etapa izgradnje Jajca. Zbornik krajiških muzeja II, Banja Luka, 1963/1964, 50-52.

1963. Basler, Đuro, Manji nalazi iz starije prošlosti Jajca, Zbornik krajiških muzeja II, Banja Luka, 1963/1964, 40-49.

1963. Drugo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije

1943, Kultura, Beograd, 1963.

1963. Prvo i Drugo zasjedanje AVNOJ-a, Zagreb, 1963.

1964. Ćirković, Sima, Istorija srednjovjekovne bosanske države, Beograd, 1964.

1967. Basler, Đuro, Sjeverni dio gradskih utvrda u Jajcu, Naše starine XI, Zavod za zaštitu spomenika SR Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1967, 51-58.

1968. Spasić, Ž.,  Drugo zasjedanje AVNOJ-a 1943, 1968.

1968. Drugo zasjedanje AVNOJ-a 1943, Jajce, 1968.

1968. Spasić, Živojin B., Muzej II zasjedanja AVNOJ-a, Jajce i NIP Zadrugar, Sarajevo

1970. Jadrić, Radivoj , Revitalizacija istorijskog jezgra Jajca, Sarajevo, 1970.

1971.    Kajmaković, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevo,1971. godine

1972. Ćurić, Hajrudin, Oslobođenje

1972. Đ. Basler, Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 

1972. Kujundžić, Juraj, Srednjovjekovne crkve u Jajcu, Dobri pastir, sv. I-IV, godina XXI-XXII, Sarajevo, 1972.

1978. Kojić-Kovačević, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1978.

1979. Ćelebija, Evlija, Putopis, Sarajevo, 1979.

1981. Drugo zasjedanje AVNOJ-a Jajce, istorijske fotografije, Beograd, 1981.

1982. Šabanović, Hazim, Bosanski pašaluk, Svjetlost, Sarajevo, 1982.

1982. Muzeji, galerije i zbirke Bosne i Hercegovine, Sarajevo,1982.

1988. Bojanovski, Ivo, Bosna i Hercegovina u antičko doba, Akademija nauka i umjetnosti BiH, Monografije, tom LXVI, Sarajevo, 1988.

1988. Marijanović, Branislav, Arheološki leksikon, tom II, Zemaljski muzej, Sarajevo, 1988,  179, 12.110.

1988. Anđelić, P. Jajce, U: Arheološki leksikon, tom 2, 179-180, Sarajevo, 1988.

1989. Eminefendić, Hazim, Jajce 1878 – 1941, Sarajevo, 1989.

1995. Popović, Marko, Srednjovekovne tvrđave u Bosni i Hercegovini, U: Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine I, Srpska akademija nauke i umetnosti, Beograd, 1995, 33-55.

1997. Popović, Marko, Vladarski i vlasteoski dvor u srednjovekovnoj Bosni, U: Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine II, Srpska akademija nauke i umetnosti, Beograd, 1997, 1-33.

1998. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika u BiH, knjiga II, Sarajevo Publishing, 1998.

1999. Ančić, Mladen, Jajce, portret srednjovjekovnog grada, Muzej hrvatskih arheoloških spomenika, Split, 1999.

1999. Projekat rekonstrukcije Sinan-begove džamije urađen od strane Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH –– Aličić Azer, dipl. ing. arh.

1999. Projekat rekonstrukcije Dizdareve džamije urađen od strane Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH –– Aličić Azer, dipl. ing. arh.

1999. Projekat rekonstrukcije Esme Sultanije džamije u Jajcu urađen od strane Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH, autor Azra Hadžić, dipl. ing. arh.

1999. Kasumović, dr. Ismet, Školstvo i obrazovanje u bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Mostar, 1999.

2000. Škegro, Ante, Jajačko područje u prapovijesti i antici, U: Jajce 1396-1996, Zbornik radova sa znanstvenog simpozija u povodu 600. obljetnice spomena imena grada Jajca, Jajce 5-7.decembra 1996, Jajce, 2000, 9-16.

2002.    Program sanacije, restauracije i revitalizacije kompleksa Crkve sv. Marije u Jajcu, Sarajevo, 2002.

2003. Projekat konzervatorsko-restauratorskih radova; Omerbegova kuća u  Jajcu; Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH; Projektant: Robert Stergar, dia Project manager: prof. Tina Wik, arch. CHwB, Sweden Investitor: SIDA Sweden

Dokumentacija Arhiva BiH, Općine Jajce i Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH, Jajce u austrougarskom periodu