O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

            Na osnovi Zakona o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine, sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu.

            Komisija je na sjednici održanoj 14. jula 2000. godine donijela odluku o stavljanju Ostataka Sinan-begove džamije sa grobljem u Čajniču na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 174.

            U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovi člana V stava 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:

Ÿ  dokumentaciju o lokaciji imovine i vlasničku dokumentaciju (posjedovni list i kopiju katastarskog plana),

Ÿ              podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji i drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

Ÿ  historijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovi uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1.  Podaci o dobru

Lokacija

            Graditeljska cjelina Sinan-begove džamije u Čajniču je smještena u samom centru naselja, u neposrednoj blizini pravoslavne crkve – Bogorodičina crkva. Parcela harema džamije je definirana ulicama Radmile Stremo - stari naziv, Velimira Jakića - stari naziv  (Ulica Serdar Janka Vukotića, novi naziv) i Proleterska - stari naziv  (Ulica kralja Petra I oslobodioca, novi naziv), dok se parcela turbeta smještenog nasuprot džamijskom haremu nalazi na raskršću ulica Velimira Jakića - stari naziv  (Ulica Serdar Janka Vukotića, novi naziv) i Proleterske - stari naziv  (Ulica kralja Petra I oslobodioca, novi naziv).       Graditeljska cjelina je smještena na lokaciji koja obuhvata k.č. 234 i 235, broj posjedovnog lista 139, vlasništvo Islamske vjerske zajednice u Bosni i Hercegovini, Vakufsko povjereništvo Čajniče; pravo raspolaganja 1/1; k.o. Čajniče, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

            Pristup u harem Sinan-begove džamije je sa zapadne strane. Ulaz u džamijski harem je smješten, kao i u  turbe, nasuprot džamijskog harema, iz Ulice Velimira Jakića - stari naziv  (Ulica Serdar Janka Vukotića, novi naziv).

            Glavna osovina džamije usmjerena je sjeverozapad-jugoistok. Ulaz je na sjeverozapadnoj strani. Mihrabski zid je na jugoistoku. Glavne osovine turbeta u okviru graditeljske cjeline su, također, usmjerene u pravcu smijeru sjeverozapad-jugoistok.

Historijski podaci

            Doba vladavine sultana Selima II i vezirovanja njegovog zeta Mehmed-paše Sokolovića (druga polovina XVI stoljeća) poklapalo se sa poletnim periodom turske umjetničke renesanse Sinanovog doba (mimar Sinan je bio glavni arhitekta Carstva u periodu 1548-1588. godine). Bio je to period najveće graditeljske aktivnosti u balkanskim krajevima za vrijeme Otomanskog carstva, a sudeći prema starim natpisima, dubrovačkim i turskim arhivskim podacima, vrhunac ovog graditeljskog poleta padao je u period između 1568. i 1571. godine. «Bilo je to, za Bosnu i Hercegovinu i okolne krajeve, vrijeme čiju je karakteristiku vjerovatno najtačnije ocrtao jedan stari zapis pribilježen deceniju pred Sokolovićevu smrt (Mehmed-paša Sokolović je umro 1579. godine u Carigradu). U njemu se doslovice veli da je tih godina «ovladao zemljom silni Mehmed-paša Sokolović».» (A. Andrejević)

            Period vezirovanja Mehmed-paše Sokolovića obilježen je neprikosnovenim, višedecenijskim upravljanjem članova njegove šire porodice Bosanskim i Hercegovačkim sandžakom kao i  Hercegovačkom mitropolijom(1). Period vezirovanja je obilježen i velikim brojem sagrađenih i obnovljenih spomenika islamske i pravoslavne vjerske zajednice.

Mehmed-paša Sokolović se zauzeo oko obnavljanja Pećke patrijaršije i omogućio da se od 1557. do 1587, dakle pune tri decenije, u Hercegovačkoj mitropoliji i na srpskom patrijaršijskom prijestolju smjenjuju članovi njegovog roda: Makarije (1557-1571), Antonije (1571-1575), Gerasim (1575-1587) i, najzad, Savatije. Njihova aktivnost se, pored ostalog, ogledala i u velikoj graditeljskoj i slikarskoj djelatnosti, preuzetoj na neobično  velikom broju crkvenih građevina koje se u ovo vrijeme podižu ili pak obnavljaju.

            Zavičajnih zadužbina Sokolovićevih rođaka, potomaka i daljnjih srodnika, koje su podizane u užem rodnom kraju ili širem zavičaju, najviše je bilo i najgušće koncentrirano u Polimlju i Podrinju, odnosno na tlu Hercegovine.

            Jedan od srodnika Mehmed-paše Sokolovića je bio i Sinan-beg Boljanić. Rođen je u selu Boljanići, kao jedno od šestero djece Bajram-age. Sinan-beg je bio oženjen Šemsa-kadunom, sestrom Mehmed-paše Sokolovića.

            Sinan-beg (kasnije Sinan-paša) Boljanić je u historiji Bosne i Hercegovine upisan kao sandžak-beg Bosanskog (u periodu od jeseni 1562. do ljeta 1564. godine) i Hercegovačkog ( u periodima od februara 1552. do februara 1557, od aprila 1563. do jeseni 1563, od ljeta 1564. do marta 1567, od juna do decembra 1569, i od aprila 1574. do februara 1580. godine) sandžaka, ali i kao najveći dobrotvor Čajniča. Prema njegovoj vakufnami iz 1582. godine (od džumada mjeseca 990. godine po Hidžri), Sinan-beg Boljanić je u Čajniču podigao džamiju oko koje se kasnije formirala mahala prozvana po njemu, Sinan-pašina mahala. Uz džamiju je podigao mekteb, tekiju sa musafirhanom, karavan-saraj, 22 dućana, dvije radionice za štavljenje kože i dva mlina na Janji u Čajniču. Podigao je mekteb u selu Njegošević; mostove na Janji u selu Međuriječji u nahiji Pribud u kadiluku Čajniče; mesdžid u kasabi Sopotu u Nevesinjskom kadiluku; mekteb, hamam i karavan-saraj u kasabi Cernik u kadiluku Velika u sandžaku Začasna; karavan-saraj i most u Priboju na Limu (Bosanski sandžak).

            Sinan-beg Boljanić je umro 1582. godine i ukopan je u turbetu kraj svoje džamije u Čajniču.

            Nad ulazom u Sinan-begovu džamiju u Čajniču sačuvan je tarih koji glasi:

» Sinan-beg oživi svoj zavičaj, // Sagradivši ovu divnu džamiju, učinio je dobro djelo, // Ko je posjeti spoznaće da je sagrađena po odredbi Božijoj, // Neka se Uzvišeni i nama smiluje! // Razmišljajući sastavih joj hronostih: // «Ovo postade lijep i dostojan hram Milostivog (Boga).»»  (prevod, M. Mujezinovuć, Islamska epigrafika BiH, str. 67)

            Preračunavanjem brojne vrijednosti slova zadnjeg polustiha natpisa dobija se godina gradnje džamije. Po Mehmedu Mujezinoviću džamija je sagrađena 978. hidžretske, odnosno 1570. godine. 

2. Opis dobra

Džamija 

            Između svih jednoprostornih potkupolnih džamija, po Andrejeviću, se ističe skupina od njih deset. To su: Aladža džamija u Foči, kao najzanimljiviji i najreprezentativniji predstavnik,  Karađoz-begova u Mostaru, Ali-pašina i Ferhadija u Sarajevu, počiteljska, Hajdar-kadijina u Bitolju, pljevljanska, čajnička, džamija u Saraju u Treski i džamija u Maglaju. Pored činjenice da su svi navedeni objekti zavičajnog karaktera, koje su podizali ljudi porijeklom sa ovog tla, ono što odlikuje ove spomenike jeste potpuna jasnoća i stroga pravilnost arhitektonskog rješenja, kao i brižljivo odabrani proporcijski odnosi građevine, kako u osnovi tako i u elevaciji. U kompoziciji prostora kod njih pada u oči ne samo harmonična usklađenost svih ovih dijelova nego i upečatljiva jednostavnost rješenja: kocka i polulopta sa markantnim tamburom zaklapaju cijelu unutrašnjost molitvenog prostora, a zanimljivi kontrasti više se ističu u vanjskim odnosima koje visoka i vitka munara čini sa nižim, kompaktnim i zatvorenim kubusom na jednoj, i lahkim, otvorenim trijemom na drugoj strani (A. Andrejević, str. 47).

            Unutar spomenute skupine džamija, džamija Sinan-bega Boljanića ima najviše sličnosti sa džamijom njegovog brata, Husein-paše Boljanića, koja je samo godinu dana ranije, 1569. godine, sagrađena u Pljevljima. Džamija Husein-paše Boljanića je po prostornom i konstruktivnom rješenju urađena na potpuno isti način kao i džamija Sinan-bega Boljanića, čak su i razlike u osnovnim dimenzijama objekata neznatne. Osnovna razlika između ove dvije džamije, pored toga što je munara Husein-pašine džamije dvanaestostrana, leži u činjenici da je džamija u Pljevljima građena da bude monumentalna. Monumentalnost džamije se ogleda u monumentalnom portalu, izuzetno bogatoj dekorativnoj kamenoj plastici i oslikanim površinama svih elemenata interijera, ali najviše po slijepim kupolicima – tornjićima, postavljenim na izrazito izdignuta kockasta postolja, nekada na sva četiri ugla građevine (do danas su se kupolice-tornjići očuvali na dva ugla).

            Ipak, dva elementa arhitektonskog rješenja - osmougaoni tambur glavne kupole ojačan na uglovima pilastrima i karakteristično istaknuta srednja kupolica trijema sa povišenim postoljem, koja povezuju ove dvije džamije, zajedno sa dekorativnim kupolicama-tornjićima nad uglovima osnovnog kubusa, koje posjeduje samo džamija u Pljevljima,  odlikuju džamije u posmatranom dijelu Balkana(2) izuzetno rijetko. Njihov broj ne prelazi ni jednu desetinu. Sve ove karakteristike, zajedno sa starim motivima klesane dekoracije, upućuju na reprezentativna rješenja prijestolničke arhitekture Sinanovog doba (A. Andrejević, str. 47).

            Prema konceptu prostorne organizacije džamija Sinan-bega Boljanića u Čajniču pripada jednoprostornim, potkupolnim džamijama sa otvorenim sofama natkrivenim sa tri male kupole ispred kojih se nalazi vanjski trijem(3) sa kamenom munarom.

            Objekat džamije predstavlja masivnu kubusnu građevinu. Dimenzije stranica objekta, mjerene izvana, iznose oko 13,55 m. Visina objekta do tjemena kupole iznosi 17,20 m, a munare, zajedno sa alemom, oko 40,0 m.

            Džamija ima masivne kamene zidove debljine 1,28 m, izvana malterisane, iznutra krečene.

            Volumen unutrašnjeg prostora zatvaraju četiri zida koja primaju opterećenje od kupole sfernog oblika. Kupola se oslanja na iznutra cilindrični, a izvana osmostrani tambur. Za prenos opterećenja sa tambura na zidove, u uglovima zidova se javljaju trompe, podijeljene na trodijelne kriške.

            Prvi trijem džamije natkrivaju tri kupolice, oblika pravilne polulopte, koje se oslanjaju na kamene stupove koji su međusobno povezani prelomljenim lukovima, sa prednje strane, dok su u poprečnom smijeru izvedena četiri unutrašnja poprečna luka. Svi lukovi su međusobno povezani željeznim zategama. Prelaz kvadratne osnove jednoj polja u kupolu je izveden pandantifima. 

            Drugi, vanjski trijem kupole je natkriven kosom strehom, čija se drvena krovna konstrukcija oslanja na drvene stupove, međusobno povezane lukovima.

            Unutrašnji prečnik glavne kupole džamije u osnovi, odnosno unutrašnji prečnik tambura, iznosi 10,70 m. Debljina kupole, građene od blokova sedre, je 50 cm.  

            Debljina tambura, građenog također od sedre, iznosi 80 cm, a na mjestu otvora (na svakoj stranici tambura se javlja prozor) 72 cm. Tambur je na uglovima ojačan pilastrima.

Unutrašnji prečnik kupolica trijema iznosi oko 3,75 m, dok im je radijus različit. Radijus bočnih kupolica iznosi 1,76 m (lijeve kupolice), posmatrano frontalno na ulaznu fasadu izvana, i 1,82 m (desne kupolice). Srednja kupolica je istaknuta i njen radijus iznosi 2,05 m. Debljina kupolica trijema iznosi 30 cm. Napravljene su od opeke u krečnom malteru.

            Kameni stupovi trijema, na koje se preko lukova oslanjaju kupolice, su kružnog presjeka, prečnika oko 55 cm. Ispod kapitela i iznad baze stupovi su obavijeni bronzanim trakama.

            Sofe su napravljene od kamenih blokova, visine oko 50 cm, međusobno spojenih malterom ili željeznim sponama.

            Jedanaestostrana baza munare, visine 8,30 m, ima prečnik 2,90 m. Sljedeća dva metra po visini čini prelaz sa poligona osnove 2,90 m na poligon osnove 2,10 m. Četrnaestostrani trup munare ima blagi konusni oblik. Visina munare do šerefe je oko 25 m, do krova oko 33,5 m, dok visina munare bez alema iznosi oko 37,5 m.

            Krov munare, kupole i krov vanjskog trijema pokriveni su olovnim limom.

            Prozori na fasadama objekta su postavljeni u četiri horizontalna pojasa.

            U prvom horizontalnom pojasu, na svakoj fasadi su postavljena po dva pravougaona prozora (dimenzija cca 150 x 200 cm/širina x visina), koja sa vanjske strane imaju profilirane kamene okvire prozora (šembrane) i demire od kovanog željeza. Sa vanjske strane, kao i u unutrašnjosti, iznad pojasa prvog niza, su urađeni prelomljeni, rasteretni lukovi. Površina rasteretnog luka je dekorirana šestokrakim zvijezdama i šestougaonicima urađenim u kamenu.  U unutrašnjosti, rasteretni luk, čija je površina uvučena u odnosu na zidnu ravan, smješten je u pravougaonom polju iznad prozora. Dijelovi tog pravougaonog polja sa strana rasteretnog luka su dekorirani.

            Prozori drugog horizontalnog pojasa (dimenzija cca 90 x 150 cm, pravougaoni dio, dok visina do tjemena luka iznosi cca 175 cm), koji su postavljeni u istim vertikalnim osovinama kao i prozori prvog pojasa (s tim da prozora drugog pojasa nije bilo na ulaznoj, sjeverozapadnoj fasadi) imaju završetak naglašen prelomljenim lukom. S vanjske strane prelomljeni luk je naglašen uvlačenjem u odnosu na ravan zida. S unutrašnje strane okvir čitavog prozora je dekoriran.

            Prozori trećeg pojasa (dimenzija cca 90 x 125 cm, pravougaoni dio, dok visina do tjemena luka iznosi cca 160 cm) su postavljeni u gornjoj zoni kubusa džamije, po jedan u središnjoj osovini zida, s tim da prozora trećeg pojasa nema na ulaznoj, sjeverozapadnoj fasadi. Kao i kod prozora drugog pojasa, prelomljeni luk je sa vanjske strane naglašen uvlačenjem u odnosu na ravan zida, a s unutrašnje strane okvir čitavog prozora je dekoriran.

            Prozori četvrtog horizontalnog pojasa su postavljeni u osovini svake stranice tambura.  Prozori četvrtog pojasa su prozori završeni prelomljenim lukom (dimenzija cca 60 x 125 cm, pravougaoni dio, dok visina do tjemena luka iznosi cca 160 cm). Poput prozora drugog i trećeg, i prozori četvrtog pojasa su zatvoreni kamenim tranzenama koje su ukrašene krugovima postavljenim u devet horizontalnih redova sa po četiri, odnosno tri kruga po redu.

            Prostor vanjskih sofa džamije, dimenzija 13,35 x 4,65 m, pokrivaju tri kupolice, od kojih srednja ima markantno istaknuto, za oko 60 cm povišeno postolje. Stupovi trijema, na koje se kupolice oslanjaju, imaju dekorirane kapitele i profilirane baze. Vanjske, kamene sofe, dimenzija 5,75 x 4,65 m, su smještene lijevo i desno od ulaznog portala.

            Ulazni portal prema svojoj općoj koncepciji i tipološkim odlikama pripada drugoj grupi portala (podjela po A. Andrejeviću, iznijeta u Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji). Portal, dimenzija 2,20 x 2,60 m, se iz ravni zida izdvaja za 60 cm. Lunetu sa natpisom na portalu zaklapa snažan prelomljeni luk, koji je sa unutrašnje strane ukrašen bojenom stalaktitnom dekoracijom.  Otvor portala je zasvođen precizno izvedenim segmentnim lukom. Tarih o gradnji džamije isklesan na kamenoj ploči, dimenzija 44 x 94 cm, je postavljen u centralni prostor između luka otvora i luka portala.  Prema Mehmedu Mujezinoviću tarih predstavlja jedan od najuspjelijih natpisa kako po svojoj stilizaciji tako i po  umjetničkoj obradi. Natpis u stihovima na turskom jeziku je smješten u šest šestougaonih polja oivičenim arabeskama. Pismo je krasan dželi-nesh. Portal džamije je sa unutrašnje strane smješten u pravougaono polje, bojeno i uokvireno dekoriranim pojasom.

            Unutrašnji prostor džamije je skoro pravilni kubus, sa stranicama dimenzija oko 10,97 cm, visine 9,60 m do početka tambura. Prelazak kubusnog prostora u kružni tambur je u enterijeru naglašen   jednostavnim, oslikanim vijencem visine 25 cm. Visina unutrašnjeg prostora, mjereno od poda džamije do tjemena kupole, iznosi 16,70 m. 

            Sve unutrašnje zidne površine džamije su malterisane i okrečene, a pojedini elementi i dijelovi su i dekorirani – oslikani. Sem okvira prozora i portala, oslikane su površine trodijelnih kriškastih trompi kao i stalaktitna dekoracija u uglovima zidova. Oslikana linija uokviruje i povezuje prozore tambura. Pored toga, na mjestima prelaza kubusa u kupolu, između lukova koji nose tambur, su oslikana kružna polja (ukupno osam krugova) sa kaligrafskim zapisima i dekoracijom po obodu. 

            U interijeru objekta, uz lijevi (posmatrano frontalno na zid sa unutrašnje strane) dio sjeverozapadnog zida, se nalazi mahvil. Ulaz na mahvil, dimenzija 4,25 x 2,63 m, je kroz munaru.   Tri kamena, osmougaona stupa, visine 2,09 m, sa profiliranom bazom i bez kapitela, koja se oslanjaju na 30 cm visoke, kvadratne kamene stope, nose konstrukciju mahvila. Ograda mahvila je urađena od kamena, dekorirana šestokrakim zvijezdama i šestougaonicima. Pod je daščani.

            Mimber, dimenzija 3,65 x 0,83 m, visine oko 7,5 m mjerene do vrha piramidalnog krova, sačinjavaju tri dijela: portal sa stepeništem i kamenom ogradom, gornji piramidalni dio koga nose  četiri kvadratna stupića, i bočne trougaone površine koje se prostiru ispod ovog dijela i ograde stepeništa. Na mimberu svojom dekoracijom najviše se ističe kamena ograda dekorirana  šestokrakim zvijezdama i šestougaonicima.

            Prostor mihraba, širine 2,61 m i visine 4,50 m, je izvučen iz ravni zida za 40 cm. Na prostoru između 20 cm širokog kamenog okvira i mihrabske niše, gusto prekrivenim ornamentikom, se ističe kaligrafski zapis na bijeloj podlozi. Prostor mihraba se završava nazubljenim vijencem. Sedmostrana mihrabska  niša, širine 1,10 m i visine 3,35 m, je zasvedena bojenom stalaktitnom dekoracijom.

            Četrnaestougaona munara, postavljena na jedanaestougaonoj bazi, je malterisana i ukrašena kamenom plastikom. Baza je dekorirana frizom slijepih arkada, kosi dio prelaza baze u tijelo je dekoriran plastičnim rombovima. Početak tijela munare, kao i dio ispod šerefe i ispod krova munare, je oslikan. Dio između tijela munare i ograde šerefe je dekoriran stalaktitnom dekoracijom. 

Turbe Sinan-bega i njegove supruge

            U dvorištu Sinan-begove džamije, uz samu munaru je postavljeno turbe Sinan-bega i njegove supruge, Šemsa-kadune. Potkupolno osmougaono turbe je zatvorenog tipa. Dimenzija vanjske stranice objekta iznosi 2,90 m, a unutrašnje 2,30 m. Debljina zidova je 90 cm. Kupola, prečnika 5,15 m, se oslanja na osmougaoni tambur. Prelaz između zidova i kupole je riješen pandantifima.

            Ulaz u turbe je natkriven trovodnim krovom, čija se drvena konstrukcija oslanja na četiri drvena stupa. Na taj način je pred turbetom napravljen mali trijem sa drvenim klupama za sjedenje, postavljenim s obje strane ulaza. Krov je pokriven limom.

            Karakteristika turbeta su prozori postavljeni u dva horizontalna pojasa na svakoj strani turbeta. Prozori prizemnog horizontalnog pojasa su pravougaoni, smješteni u pravougaono polje u kojem je, iznad prozora, u malteru urađena polukružna, rasteretna niša. Prozori su uokvireni profiliranim kamenim šembranama, sa demirima (željeznim rešetkama) sa vanjske strane.

            Prozori drugog horizontalnog pojasa se završavaju prelomljenim lukom koji je bojen i uvučen u ravan zida.

            Portal turbeta tek neznatno izlazi iz ravni zida i uokviren je lijepo profiliranim pravougaonim okvirom. Nad segmentnim lukom iznad ulaznih vrata je u pravougaonom polju smješten tarih. Natpis u stihovima na turskom jeziku, ispisan običnim tempera bojama na krečnoj podlozi, smješten u četiri izdužena, romboidna polja, spominje Sinan-bega i njegovu suprugu kao osobe ukopane u turbetu, ali ne daje datum smrti Sinan-bega ni Šemsa-kadune.

            Unutar turbeta su smještene dvije grobnice čiji su nadgrobni spomeninici uništeni. Nakon rušenja Sinan-begove medrese, za vrijeme II svjetskog rata, tarih sa medrese je prenesen u turbe.

Turbe Sinan-begovih srodnika

            Turbe, smješteno izvan harema džamije, s druge strane ulice, je turbe Sinan-begovih srodnika. Turbe se od Sinan-begovog turbeta razlikuje samo dimenzijama i u pojedinim detaljima.

            S obzirom da su unutar turbeta ukopane tri osobe, turbe je većih dimenzija, tako da dimenzija vanjske stranice iznosi 3,11 m.

            Prozori u dva horizontalna pojasa se javljaju na svim fasadama osim na desnom zidu (gledano frontalno na ulazni) kraj portala, koji je bez prozora.

            Portal nije postavljen u osovini ulaznog zida već je pomjeren na desnu stranu. Time je ispod trijema, koji natkriva ulaz u turbe, ostavljen prostor za samo jednu bočnu (lijevu) drvenu klupu za sjedenje.

            Na turbetu, kao i na nišanima u unutrašnjosti, nema nikakvih zapisa i natpisa.

Šadrvan

            Ispred džamije, u sredini malog dvorišta,  smješten je osmougaoni šadrvan, za kojeg je Evlija Čelebi napisao da je «tako lijep da se mora pogledati».  Dosta «nezgrapan» kupolasti krov od drveta, pokriven pocinčanim limom, oslonjen na osam drvenih stupova, međusobno uvezanih lukovima, upućuje na to da se do danas, od izvornog šadrvana, sačuvao samo kameni bazen.             Kada su urađene izmjene na šadrvanu, nije poznato.

Harem džamije i turbeta preko puta džamije

            U dvorištu Sinan-begove džamije je smješteno mezarje (groblje), sa, prema M. Mujezinoviću, nekoliko izuzetno vrijednih nadgrobnih spomenika (nišana) smještenih pored munare, ispred Sinan-begovog turbeta.

            U dvorištu turbeta, preko puta Sinan-begove džamije, je smješteno oko pedesetak nišana (M. Mujezinović, Islamska epigrafika BiH).

            Dvorište Sinan-begove džamije je ograđeno kamenim zidom, visine oko 1,40 cm. U sklopu zida se nalazi ulazni portal i česma.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

             Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine objekat je stavljen pod zaštitu države i upisan u Registar spomenika kulture.

            Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2000. godine groblje uz Sinan-begovu džamiju u Čajniču je bilo evidentirano pod rednim brojem 7 i kategorirano kao objekat I kategorije.

            Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2000. godine turbeta Sinan-bega i njegovih članova porodice uz Sinan-begovu džamiju u Čajniču su bila evidentirana pod rednim brojem 24 i 25 i kategorirana kao objekati I kategorije.

            Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Ostaci Sinan-begove džamije sa grobljem u Čajniču su upisani pod rednim brojem  174.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

            Na Sinan-begovoj džamiji su, prema M. Mujezinoviću, tokom 1954. i 1972. godine vršeni veći konzervatorski zahvati. Podaci o spomenutim konzervatorskim zahvatima nisu pronađeni.

            U izvještaju Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH iz 1964. godine, navedeno je da su veoma ograničena sredstva, s kojima se raspolagalo za intervencije na ovom objektu, bila dovoljna samo za nabavku olovnog lima s namjerom da se izmijeni pokrivač krova i izvrše pripreme za početak radova u 1965. godini.

            U popisu dokumentacije koju posjeduje Zavod za zaštitu spomenika Federacije BiH je vidljivo da su tokom novembra 1978. godine vršeni zahvati na šadrvanu ispred Sinan-begove džamije.

            Početkom maja 1985. godine je izvršen obilazak i detaljan pregled objekta s ciljem utvrđivanja stepena i karaktera oštećenja objekta, vrste materijala i stanje vezivnog sredstva.        Uvidom u projektnu dokumentaciju o analizi postojećeg stanja i sanaciji kupole i tambura džamije, konstatirano je sljedeće:

Ÿ  detaljnim pregledom objekta su konstatirane izvjesne deformacije nastale slijeganjem objekta u vrijeme njegove izgradnje, za koje je odlučeno da ne predstavljaju opasnost po stabilnost objekta;

Ÿ  značajnije naprsline su konstatirane u kupoli, tamburu i nosivim zidovima;

Ÿ  kao opasne i one koje se moraju hitno sanirati su ustanovljene pukotine koje se protežu po cijeloj debljini i visini tambura i sa gornje strane se produžavaju radijalno u kupolu. Sa donje strane se protežu kroz glavni nosivi zid ili trompe i tako dosežu do dna zida. Statičkim proračunom se došlo do zaključka da tambur nije sposoban da prenese horizontalne sile od kupole i da ga je potrebno utegnuti. Predviđeni sanacioni radovi su se sastojali od:

1.       utezanja objekta čeličnim užadima u dnu i vrhu tambura,

2.       izrade AB prstena u dnu kupole,

3.       injektiranju otvorenih spojnica;

Ÿ  za drvenu konstrukciju vanjskog trijema je predviđena zamjena oštećenih konstruktivnih elemenata koji su trebali biti utvrđeni pri izvođenju radova.

            Tokom jula 1986. godine urađen je predmjer radova uz izvedbeni projekat sanacije Sinan-begove džamije. Predmjerom je, pored već navedenih sanacionih radova, bila predviđena:

Ÿ  zamjena brodskog poda i potkonstrukcije džamije novim podom koji se sastoji od lagahno armirane betonske podloge na koji se između potkonstrukcije poda, urađene od jelovih dasaka, postavlja toplinska izolacija; završni sloj poda čine jelove daske;

Ÿ  zamjena svih daščanih opšava i pokrova od pocinčanog lima na džamiji (trijem, kupolice, kupola, munara) novim olovnim limom;

Ÿ  obijanje maltera sa svih zidnih površina džamije i munare, uključujući i dijelove slabodrživog sloja maltera na unutrašnjim zidovima džamije, pranje fasade i ponovno malterisanje;

Ÿ  zamjena starog trotoara novim, urađenim od kamenih ploča u cementnom malteru;

Ÿ  popravke pukotina na šembranama oko prozora cementnim  malterom;

Ÿ  skidanje oštećenih baza stupova, izrada i postavljanje novih, urađenih po uzoru na izvorne;

Ÿ  popravka stalaktita ispod šerefe i ostalih profilacija na munari sedrom;

Ÿ  zamjena ograde, drvenih lukova i stupova vanjskog trijema novim, urađenim od hrastovog masiva.

            Da li su, kada i u kom obimu provedeni navedeni radovi, nije poznato.

5. Sadašnje stanje dobra

            Objekat Sinan-begove džamije, zajedno sa svim ostalim objektima koji su sačinjavali graditeljsku cjelinu džamije, je miniran i u potpunosti srušen 1992. godine. Svi fragmenti su uklonjeni sa lokacije. Od graditeljske cjeline je ostao samo ugaoni dio sjevernog haremskog zida.

            Danas je prostor džamije zapušten. Po obodu prostora harema džamije i po lokalitetu turbeta preko puta džamije se parkiraju vozila. Sam prostor harema služi za odlaganje otpada. Novi objekat, izrazito velikog gabarita, je sagrađen uz parcelu na kojoj je bilo locirano turbe preko puta džamije.  

            Mezarje uz džamiju i turbe više ne postoji.

III – ZAKLJUČAK

            Primjenjujući Kriterije za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», broj 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A. Vremensko određenje

B. Historijska vrijednost

(veza građevine sa značajnim događajem u historiji)

D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iv. Svjedočanstvo o određenom tipu,  stilu ili regionalnom maniru

E. Simbolička vrijednost

ii. Sakralna vrijednost

iii. Tradicionalna vrijednost

v. Značaj za identitet skupine ljudi

H. Jedinstvenost i reprezentativnost

i.Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila

Sastavni dio ove odluke su:

- kopija katastarskog plana,

- posjedovni list,

- fotodokumentacija,

- grafički prilozi.

Korištena literatura

            U toku vođenja postupka proglašenja mjesta i ostataka graditeljske cjeline Sinan-begove džamije u Čajniču nacionalnim spomenikom BiH,  korištena je sljedeća literatura:

1984.    Andrejević, Andrej, Islamska monumantalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji – kupolne džamije, izdanje Filozofski fakultet u Beogradu, Institut za istoriju i umetnost, Srpska Akademija nauka i umetnosti, Balkanološki institut, Beograd, 1984.

1996.    Čelebi, Evlija, Putopis, Izdavačko preduzeće Sarajevo Publishing, Sarajevo, 1996.

1998.    Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga II, 3. izdanje, Biblioteka Kulturno naslijeđe, Sarajevo Publishing, 1998.

Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine