Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 85/05.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 6. do 10. jula 2004. godine donijela je

O D L U K U

I

Mjesto i ostaci graditeljske cjeline Aladža (Hasan Nazirove) džamije u Foči proglašavaju se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik čine džamija Aladža sa pripadajućim objektima: turbe Ibrahima, sina osnivača džamije, nadgrobni sarkofag osnivača Hasana Nazira, šadrvan, stariji grobni sarkofazi, harem sa nišanima, kameni zidovi ograde, dvije kapije i česma u zidu dvorišta.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. broj 1915, posjedovni list br. 1426, k.o. Foča, Opština Foča, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske” br. 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

Utvrđuju se hitne mjere zaštite nacionalnog spomenika:

-          izvršiti privremeno ograđivanje parcele nacionalnog spomenika čvrstom metalnom ili drvenom panelnom zaštitnom ogradom visine oko 2 metra;

-          izvršiti otkopavanje fragmenata nacionalnog spomenika na lokacijama na koje su odvezeni nakon rušenja džamije, njihovo snimanje, sortiranje i rekognosciranje;

-          obezbijediti adekvatan način zaštite fragmenata do momenta ugrađivanja u rekonstruisani objekat.

S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuje se sljedeće:

I  zona zaštite primjenjuje se na prostoru definisanom u tački I stav 3 ove odluke. U toj zoni sprovode se sljedeće mjere zaštite:

-          nacionalni spomenik biće rehabilitovan na izvornoj lokaciji, u izvornom obliku, u izvornim dimenzijama i sa identičnim dekorativnim elementima, uz primjenu izvornih ili istovrsnih materijala i izvornih metoda građenja, a na osnovu dokumentacije o prijašnjem izgledu;

o        izvršiti sanaciju i konsolidaciju preostalih dijelova temelja i zidova;

o        svi ulomci džamije pronađeni na lokaciji i na drugom mjestu na koje su odvezeni nakon rušenja objekta biće sabrani, registrovani, snimljeni i ponovo ugrađeni u rekonstruisani objekat metodom anastiloze;

o        ulomke koji se zbog visokog stepena oštećenja ne mogu da ugrade na odgovarajući način konzervisati i prezentovati u sklopu graditeljske cjeline;

o        sav izvorni građevinski materijal ugraditi u nacionalni spomenik pri njegovoj rekonstrukciji;

o        dijelove koji nedostaju rekonstruisati na osnovu dokumentacije o izvornom stanju od materijala koji su istovrsni ili slični izvornim.

II  zona zaštite primjenjuje se u dijelu harema Aladža džamije koji je sada gradski park i koji je označen kao k.č. br. 1916 k.o. Foča. U toj zoni utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

• na parceli  harema Aladža džamije koja je pretvorena u  gradski park, sjeverno od nacionalnog spomenika nije dozvoljena izgradnja objekata,  niti sječa stabala u parku;
• dozvoljeni su tekuće održavanje parkovskog mobilijara i staza i hortikulturno uređenje parkovskih zasada i ukrasnog grmlja, te konzervacija  i prezentacija nišana u parku.

III  zona zaštite primjenjuje se na parceli između Ulice A. Fetahagića i rijeke Ćehotine, u potezu 75 metara sjeverozapadno od lokacije nacionalnog spomenika pa do 50 metara južno-jugoistočno od lokacije nacionalnog spomenika. U toj zoni utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

• nije dozvoljena izgradnja novih objekata, niti promjena namjene postojećim objektima  ukoliko ta promjena ugrožava sakralno i kulturno značenje nacionalnog spomenika. Postojeći objekti treba da zadrže postojeće vertikalne i horizontalne gabarite i arhitektonske oblike, a dozvoljavaju se radovi na njihovom tekućem održavanju.

IV  zona zaštite primjenjuje se na prostoru južno i istočno od lokacije nacionalnog spomenika. U toj zoni utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

• dozvoljava se rehabilitacija ratom srušenih objekata i interpolacija novih objekata do spratnosti P+1 uz upotrebu četvorovodnih krovova i tradicionalnih materijala: cigle, crijepa, ćerpiča, drveta, malterisanih fasada, uz stručno mišljenje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske;
• očistiti smetljište  u Ulici O. Đikića i zabraniti odlaganje smeća, kabastog otpada u kontaktnoj zoni nacionalnog spomenika.

Situaciona karta sa ucrtanim granicama obuhvatanja navedenih zona zaštite je sastavni dio ove odluke.

IV

Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje u Republici Srpskoj, nadležnoj službi zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske, opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Danom donošenja ove odluke sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02, «Službeni glasnik Republike Srpske» broj 79/02, «Službene novine Federacije BiH» broj 59/02 i «Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH» broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 211.

IX

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

X

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija  je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 06.1-02-1062/03-6                                          

6. jula 2004. godine

Sarajevo                                                                                  

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju mjesta graditeljske cjeline Aladža džamije u Foči na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod nazivom «Mjesto Aladža džamije sa grobljem», redni broj 211.

U skladu sa odredbama zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i  radovima na dobru itd.,

-          kopiju katastarskog plana,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.

Na osnovu uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno  je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Graditeljska cjelina Aladža džamije bila je izgrađena na  parceli k.č. broj 1915, posjedovni list br. 1426, k.o. Foča, Opština Foča, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina(1).

Graditeljska cjelina Aladža džamije nalazi se na desnoj obali rijeke Ćehotine, oko 1,5 km daleko od ušća Ćehotine u Drinu, uzvodno od Gornjeg mosta, blizu stare fočanske čaršije i centra grada smještenog u prirodnom trougaonom prostoru kog formiraju rijeke Drina i Ćehotina.

Graditeljska cjelina Aladža džamije sa jugozapadne strane je ograničena ulicom A. Fetahagića i rijekom Ćehotinom; sa sjeverozapadne strane velikim parkom koji je do početka 60. godina 20. vijeka bio u sastavu harema Aladža džamije; a sa jugoistočne strane mahalom Aladža.

U sastavu kompleksa nalazili su se džamija, turbe, šadrvan, grobni sarkofazi i nišani. Kompleks Aladža džamije nalazio se na parceli površine 1649 m2,  bio je ograđen kamenim zidom, imao je dvije ulazne kapije i česmu orijentisanu na ulicu A. Fetahagića.

Istorijski podaci

Nastanak i razvoj srednjovjekovnog bosanskohercegovačkog naselja Hoča (Hotča)(2) bili su zasnovani, prije svega, na geografskom položaju mjesta na dvije rijeke, Drini i Ćehotini, odnosno njegovoj lokaciji na trasi Dubrovačkog druma(3) koji je povezivao Dubrovnik sa Moravsko-vardarskom kotlinom i centralnim prostorom Balkanskog poluostrva.

Trasa Dubrovačkog druma ostala je prepoznatljiva u matrici ulične mreže Foče(4) u Prijekoj čaršiji, koja se nalazi u tangentnoj zoni Pazarišta (Trgovišta(5)), lokaliteta na kom je nastala Hoča (Hotča) u srednjem vijeku(6).

Srednjovjekovna Hoča (Hotča) je prolazila kroz različite faze graditeljsko-urbanističkog razvoja, od otvorene karavanske postaje (plateja), trgovišta do gradskog naselja. Zbog svog prirodnog položaja između rijeka Drine i Ćehotine, ovaj grad nije bio utvrđen, a gradom je, neposredno prije turskih osvajanja, gospodario posljednji srednjovjekovni hercegovački vladar Stjepan Kosača(7) iz porodice Kosača(8). Kao završna tačka puta preko Čemernog i Sutjeske, po svom položaju Foča je bila predodređena za veće tržište i karavansku stanicu. Ljudi iz Foče počinju da se bave trgovinom, prvenstveno sa Dubrovčanima(9). Domaći trgovci su bili najaktivniji u Foči, gdje ih je bilo najviše (82) (10), a prema intenzitetu zaduženja(11) kod dubrovačkih trgovaca u periodu između 1396. i 1453. godine, odmah su poslije trgovaca iz Prače i Drijeva. Upućeni poslom jedni na druge, fočanski trgovci se udružuju i zajednički zadužuju(12) kod dubrovačkih trgovaca(13), a često poznatiji trgovci bivaju jemci novim trgovcima. U Dubrovnik su isporučivali stočarske proizvode i vosak, a u istočnu Bosnu uvozili tkanine(14). Velika količina tkanina koje se uvoze svjedoči o privrednoj razvijenosti srednjovjekovne Foče, kao i potrebama i kupovnoj moći njenog stanovništva. Prisustvo dubrovačkih trgovaca u Foči povećava značaj samog mjesta(15), koje u 15. vijeku postaje najveće trgovačko središte istočne Bosne, a u Foči rade i dubrovački zlatari(16). Pojedini trgovci posluju sa kapitalom koji prelazi iznos od 1.000 dukata(17). Trgovci često putuju, mijenjaju mjesta boravka, posluju istovremeno u dva mjesta(18), povezuju se sa trgovcima iz drugih mjesta zajedničkim poslovima(19) i time unapređuju trgovinsku razmjenu pojedinačnih mjesta izvodeći ih iz tradicionalne izolacije. U Foči su se skupljali viškovi žitarica proizvedeni u regiji, trgovalo se voskom, kožom i ostalim stočarskim proizvodima, a od zanata krojački se pominje kao “veoma raširen među domaćim ljudima”(20). Puni procvat ovo naselje doživljava u doba turske uprave(21), naročito u periodu od druge polovine 15. vijeka do kraja 16. vijeka, i u tom periodu se transformiše(22) od kasabe do šehera i važnog administrativno-upravnog centra u Hercegovini(23).

Grad se ne širi koncentričnom izgradnjom oko srednjovjekovne Hoče, ali se izgrađuje planski, prilagođavajući se topografsko-morfološkim uslovima i mogućnostima izgradnje na obje strane rijeka i potoka. Izgradnjom prvih šest(24) mahala(25) definiše se gradski prostor Foče i daju smjernice za širenje naselja na obje strane rijeke Ćehotine i uz desnu stranu rijeke Drine.

Posljedica činjenice da je Foča bila sjedište Hercegovačkog sandžaka bila je razvijanje grada u urbanom, privrednom i kulturnom pogledu, te uspostavljanje potrebne infrastrukture za razvoj sistema civilne vlasti, vjerskih, kulturno-prosvjetnih i privrednih institucija. To, dakako, objašnjava i izgradnju reprezentativnog vjerskog objekta kakva je bila Aladža(26) džamija. Izgradnja Hasan Nazirove (Aladža) džamije početkom druge polovine 16. vijeka naznačiće početak najplodnijeg građevinskog razvojnog perioda Foče. 

Prema tarihu isklesanom u kamenoj ploči, dimenzija 50x90 cm, koja je bila uzidana iznad  ulaznih vrata, Aladža džamija je sagrađena hidžretske 957. (1550/1551). Natpis na tarihu bio je ispisan i isklesan u tri elipsasta polja u tri reda. Korišćeno je lijepo nesh pismo(27), a slova natpisa se mjestimično prepliću sa dekorativnim listićima i pupoljcima(28), tako da djeluje kao ornament. Prva dva reda teksta su u prozi, a posljednji je u stihu:

«Ovu časnu džamiju i uzvišeni mesdžid sagradio je u ime uzvišenoga Boga dobrotvor Hasan, sin Jusufov za ljubav Bogu, želeći postići božje zadovoljstvo. Tajni glas izreče joj kronogram: 'O vječni (Bože) primi (ovo djelo), lijepo.'»(29)

Vakufnama osnivača džamije, Hercegovca Hasan Balije(30) Nazira, Jusufovog sina, nije sačuvana tako da podatke o njenom osnivaču saznajemo:

1)       iz prethodno pomenutog tariha,

2)       iz natpisa u turbetu uklesanog na nišanu Ibrahim-bega, sina Hasanova:

“Umro je pomilovani, pokojni, sretni šehid, Ibrahim-beg, sin Hasana Čelebi Nazira. Neka Bog oprosti grijehe njemu i njegovim roditeljima. Početkom džumadel-uhra…(oštećen dio teksta) i devetstotina po hidžri Vjerovjesnika…(oštećeno)”, tj. između 17. do 26. 6. 1550. godine(31),

3)       iz natpisa na osnivačevoj grobnici koja se nalazila blizu jugoistočnog mihrabskog zida džamije:

”Naredbom pravednog vladara, sudije, ispio je čašu smrti i preselio se iz kuće tuge u dom počasti i zadovoljstva, potreban božje milosti, pomilovani, pokojni Hasan Nazir, sin Sinanov. Krajem zilhidže devet stotina i šezdesete godine” (tj. između 27.11. do 5.12.1553)(32),

4)       na osnovu jednog osnivačevog darovnog zapisa, napisanog početkom muharema 942. godine arapskim jezikom, zabilježenog na prvoj i posljednjoj stranici jednog vjerskog rukopisa:

“…svojoj dobroj djeci, da čitaju iz njega, i svakom ko bude za to dorastao od učenih ljudi nastanjenih u samoj Foči….Ja sam najslabiji božiji sluga, Hasan sin Jusufov, Fočak – Bog mu oprostio!….ispod ovih redova je otisnut pečat pisca ovih redova: “U Boga – dobrotvora pouzdani njegov siromašni sluga Hasan sin Sinanov(33),

5)       iz jednog dokumenta dubrovačkog arhiva(34) iz oktobra 1542. godine: pismo pisano “starim ćiriličnim pismenima i na narodnom jeziku(35)”, upućeno dubrovačkoj vlasteli i knezu od “istinitog prijatelja Hasana Balije Nazora(36)”, sa otiskom drugog Hasan Nazirovog pečata na margini pisma: “Rob velikog darovatelja, Boga, ponizni i odani Hasan”,

6)       iz zvaničnih bilješki dubrovačkih pisara sačinjenih u periodu između 1543. i 1547. godine(37),

7)       iz jedne isprave date srebreničkim ćumurdžijama(38).

Na osnovu putopisa Evlije Čelebije i njegovog detaljnog opisa Aladža džamije iz 1664. godine znamo da je glavni arhitekta bio Ramadan-aga, a da su u izgradnji objekta učestvovali razni umjetnici, među kojima su svakako bili i domaći dubrovački majstori. Tome u prilog govore mnogi dokumenti koji osvjetljavaju ulogu dubrovačkih graditelja u BiH, koji su radili u srednjem vijeku i gotovo cijeli turski period, a naročito u XVI i prvoj polovini XVII vijeka kad se tu najviše gradilo(39). Poznati kao vješti majstori, pozivani su da zidaju monumentalnije objekte i naročito osjetljivije konstrukcije: svodove, lukove, kupole, te za finije klesarske radove dekorativnog karaktera: baze, kapitele, stalaktite i dr.

Tehnika zidanja Aladža džamije, precizno obrađeni kameni kvaderi, u pravilnim nizovima i horizontalnim redovima, odgovora načinu zidanja drugih islamskih objekata u Hercegovini, koje su zidali Dubrovčani. Isto tako, analiza dimenzija džamije: kao mjera je korišćen dubrovački lakat (=55 cm), a ne turski građevinski aršin (=75,8 cm).

Konačno, u Dubrovačkom arhivu je sačuvan jedan dokumenat od 21.4.1543. godine kojim Vijeće umoljenih iz Dubrovnika odobrava slanje majstora zidara u Foču radi zidanja jednog hospitiuma, tj. imareta, na molbu hercegovačkog sandžak-bega. Iz Evlijinih putopisa saznajemo da je uz Aladžu džamiju postojao Hasan Nazirov imaret(40).

Većina vakufske imovine Aladža džamije nalazila se u regionu istočno od sela Zavajt prema selu Čelebići(41). Na osnovu toga, njegovog darovnog zapisa, dubrovačkih dokumenata, kao i lokacije njegove zadužbine može da se tvrdi da je Hasan Nazir najveći dio života proveo u Foči(42).

Pominjanje riječi Nazir uz ime osnivača Aladža džamije u pisanim dokumentima i klesanim natpisima pojašnjava funkciju i položaj koje je osnivač džamije zauzimao u hijerarhiji turske državne uprave. Od 1526. godine titula Nazira označava funkciju kontrolora i finansijskog nadzornika državne imovine i prihoda ubiranih na carinama, trgovima, skelama, po rudnicima i solanama, te drugim carskim dobrima koja su davana pod zakup na jurisdiktičkom području jednog sandžaka. Nazir je kontrolisao poslovanje nižih finansijskih službenika Carstva emina, amaldara i mutevelija i bio je nezavisan od drugih predstavnika turske vlasti(43). Iz pisane prepiske sa Dubrovčanima može izvjesno da se zaključi da je Hasan Nazirova nadležnost obuhvatala trgovačke carine, a možda i sva carska dobra u Hercegovini. Funkcija koju je osnivač Aladža džamije Hasan obavljao, arapski rukopis koji je on posvetio svojoj djeci “da iz njega čitaju”, titula kadije, kom ga oslovljavaju Dubrovčani u svom pismu od 4.3.1546. godine ukazuju na to da je Hasan Nazir bio veoma dobro obrazovano lice.

O istoriji kompleksa Aladža džamije iz njenog najstarijeg perioda saznajemo iz putopisa Pavla Kontarina, koji navodi da je 1574. godine prešao most i ugledao džamiju koja je imala lijep trijem i zdenac, a koju je sagradio Nisir Aschocha (Hasan Nazir)(44). Ovaj prvi pisani podatak o objektu, zapisan samo 20. godina nakon izgradnje Aladža džamije, naročito ističe trijem džamije i šadrvan, navjerovatnije zbog slikarskih dekoracija trijema i duboreza u drvenom trijemu, a potvrđuje pretpostavku da su šadrvan, a vjerovatno i trijem građeni istovremeno sa džamijom(45).

Činjenica da se džamija već 1588. godine pominje kao Aladža, kada je izvjesni Ali Čelebija spomenut kao hatib Aladža džamije u Foči(46), govori da ovo ime džamija nosi od svog postanka (1550/51), jer je vremenski interval od 37 godina i suviše kratak da bi se ime jedne džamije moglo da zaboravi i usvoji neko drugo ime(47).

U putopisu Evlije Čelebije 1664. godine o Aladža džamiji je zapisano: "Kad drvenim mostom pređemo na suprotnu stranu onda na vrhu mosta imamo Hasan-pašinu džamiju, koja je po cijelom svijetu poznata pod imenom „Aladža džamija". To je krasna bogomulja. Ovoj džamiji nema ravne u Bosanskom ejaletu, ni u Zvorničkom sandžaku, ni u gradu Taslidži (Pljevlja), a ni drugdje. Njen je graditelj Ramadanaga, glavni zastupnik (baš halife) starog neimara (Kodža Mimar) Sinana, sina Abdulmennanagina, glavnog neimara (mimar-baši) sultana Sulejmana. On je uložio svu svoju sposobnost dok je napravio tako krasnu i divnu Aladža-džamiju, kojoj ne muže biti ravne. U ovoj džamiji je sa stanovišta arhitekture izraženo toliko sposobnosti, toliko ukusa i finoće i ostvareno toliko ljupkosti, da takvu impresivnost nije ostvario niti jedan raniji neimar na zemaljskoj kugli. Kako je ona ljepša i sjajnija od svih džamija ovog grada, to je ukrasila ovaj grad. Neimar je na zidovima četverougaone osnove napravio, poput plave zdjele, okruglu kupolu (kubbe); ona je uzorna i zaslužuje da se vidi. Minber, mihrab, prozori i galerija mujezina su perforirani (mušebbak) radovi od bijelog mramora poput perforacija (gravura) Fahrije; u svakom tome detalju izražena je neka posebna sposobnost i vještina poput dopuštene mađije. Spolja na sofi nalaze se tri visoke kupule (kubbe), na četiri mramorna stupa bijela kao kristal. Da ne bi snijeg i kiša zasipali veliki džemat na ovi sofama je poređano simetrički dvadeset borovih stupova i od drveta inženjerski napravljena neka vrsta krovnog prepusta (sundurma) tako da onaj koji ga vidi ostaje zapanjen, jer je sav taj prepust izgraviran mrežastim gravurama poput gravura Fahrija. Sav jugoistočni zid ove sofe išaran je raznovrsnim šarama ravnim Behzatovu, Manijevu i Šahkulovu kistu. Unutrašnjost su joj osvjetljavali lijepo izvedeni lusteri, a njen šadrvan je pokrivala visoka fajansna kupola koja se oslanjala na šest stubića(48). Osnivač ove zadužbine Hasan-paša umro je u Budimu kao budimski deftedar. Njegovo su čisto tijelo, prema njegovom testamentu (vasijat), sahranili ovdje, u gradu Foči, u dvorištu ove džamije pod pomenutom email-kupolom. To je i sada svijetao mauzolej. Bog mu se smilovao! To je zaista bio čovjek od ukusa, darežljiv i plemenit, vrijedan i gostoljubiv, pun divnih osobina kao i Hatem Tai i Džafer Bermeki. Kako on nije žalio blaga, to je neimar Ramadan iz dvadeset i jedne džamije koju je on gradio mogao uzeti po neko iskustvo i vještinu (sana’t) i sve ih primjenjivati kod gradnje ove džamije. Kako je osnivač bio darežljiv čovjek, on je raznim umjetnicima koji su iz svih krajeva donijeli dobrotvoru na poklon po jedan umjetnički rad, dao odgovarajuće nagrade i uzarja. Uloživši svu svoju sposobnost, on napravi takav božji hram, da mu nema ravna u Rumeliji (dijar-i Rum) ." (49)

U 17. vijeku Aladža džamija je bila predmet divljenja mnogih posjetilaca, a neki od njih su svoja razmišljanja o Aladža džamiji, u vidu kraćih zapisa, zabilježili na zidovima same građevine, naročito na njenom trijemu, s desne i lijeve strane ulaza u  džamiju, kao i na mramornim stubovima trijema. Neki od ovih zapisa su bili datirani i potpisani, a neki su bili polučitljivi. Mehmed Mujezinović je uspio da dešifruje ukupno desetak lirskih zapisa na turskom i persijskom jeziku.

Od ovih zapisa svakako je najinteresantniji bio zapis turskog putopisca Evlije Čelebije. Još 1891. godine mladi saradnik tek osnovanog Zemaljskog muzeja u Sarajevu M. Zarzycki(50) citira natpis “nekog Persijanca”(51): “Sefer kerdem behar šehri residem, velakin enčunan daji nedidem”, koji 64 godine kasnije, prilikom istraživačkih radova Komisije Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, otkriva orijentalista Mehmed Mujezinović: “Sefer kerdem beher šehri residem veliken inçunan cayi nedidem”, što u prevodu znači: “Putovao sam i u mnoge gradove dohodio, ali ovakvo mjesto još nisam vidio”, kao i potpis Evlije Čelebije ispod zapisa: “Alahu avni ve la siv…(ovdje je tekst oštećen) Ketebehu…(de/duhu) Evlija Sene 1074”, što prevedeno glasi: “Alah mi je pomoćnik i nema drugog (pomoćnika) Ovo je napisao rob (božiji) Evlija godine 1074” (=1664).

Na zidovima trijema džamije Mujezinović je otkrio sljedeće zapise:

1)       jedan dvostih na persijskom jeziku, lirskog sadržaja, ispisan je krupnijim i lijepim nesh-pismom. Ispod toga zapisa sitno je pisalo: “Katebehu Husein Ulogi, esohta, sene 1026”, tj. “Ovo je napisao učenik medrese Husejin, iz Uloga, godine 1026” (1617),

2)       jedan dvostih na turskom jeziku čiji prvi stih glasi: “ Seherde bulbul sordum niçin afigan…” (Upitao sam slavuja u zoru na što se tuži i jadikuje…). Drugi stih je bio oštećen i od njega se razabiralo samo nekoliko riječi. Ispod ovog stiha bila je napisana slovima godina 1084. (1673),

3)       neki Muhamed, učenik medrese, napisao je još 1015. (1606/1607) sljedeći dvostih na turskom jeziku: “Nari firkatle seraser jandi cismi canimiz Kildi carile diriga hašredek hicranimiz”,  što u prevodu glasi: “Vatra rastanka je spržila naše tijelo i dušu, I zbog toga rastanka s dragom žalićemo do proživljenja.” Među postojećim datiranim zapisima to je najstariji zapis.

4)       Ispod jednog nečitkog i oštećenog zapisa čitamo potpis Zutfikara iz Foče, iz hercegovačke live,

5)       neki Derviš Abdulah Baki napisao je 1035. (1625/26) u petak u doba ručanice (mjesec i dan nisu označeni) sljedeće riječi: “Men ki reftem der gurbeti kes nedani hali men... “ (Moje stanje u tuđini niko ne zna…). Tekst je dalje oštećen.

6)       Jedan učenik medrese, Mostarac, napisao je 1032. (1642/643) sljedeći tekst: „Iza kadalahu liabdin en jemute bierdin ceale lehu ilejha haçeten” ( Kada bog dosudi nekom da umre u izvjesnoj zemlji (mjestu), odredi mu neki posao u toj zemlji).

7)       Neki od posjetilaca ispisao je lijepim nesh-pismom sljedeće riječi u dva reda: “Ilahi bu mekamin sahibi daim seid olsun. Girup cenet sarayine cehenemden beid olsun” (Bože! Dobrotvor ovog mjesta (građevine) neka je vječno sretan. Neka uniđe u dvorce raja i od pakla neka je daleko). Ispod ovog zapisa, koji se, svakako, odnosi na Aladžu, nema nikakvog potpisa ni datuma.

8)       Godine 1103. (1691/92) ispisao je nepoznati kaligraf 112. poglavlje iz Kur’ana. Tekst je dat u obliku kružnice. Krakovi slova sačinjavaju u sredini kružnice Sulejmanov (Solomonov) pečat. Kaligraf se nije potpisao, ali kako se to vidi i iz priložene kopije, ovaj rad predstavlja jedan neobično lijep kaligrafski ornamenat i djelo je vješte ruke.

9)       Učenik medrese Husein iz Taslidže (Plevlja) zabilježio je 1092. (1681) jedan dvostih na turskom jeziku. Tekst je oštećen, ali se iz neoštećenih dijelova razumije to da se učeni ljudi ne treba da žaloste zbog toga što ih neznalice napadaju, jer se niko ne baca na stablo koje ploda ne daje. Tekst je ispisan lijepim nesh-pismom.

10)   Među zapisima nalazimo riječi ispisane nesh-pismom: “Kušad bad bedevlet hemiše in dergah, behakki ešhedu en la ilahe ilalah”, (tj. “Neka je ova bogomolja otvorena u ime boga”). Ni kod ovog zapisa nema datuma ni potpisa autora.

Zapisi od rednog broja 6) do10)  nalazili su se na stubovima trijema, a  među njima ima zapisa koji imaju istorijsku ili umjetničku vrijednost.(52)

Iz prevoda tariha(53) koji se nalazio iznad česme u ogradnom zidu saznajemo da je 1872/73. napravljena česma:

” Hvala Istinitom, a blagoslov na njegova vjerovjesnika,

Sa najljepšim riječima sjetimo se i ashaba (drugova Vjerovjesnikovih).

Ovog objekta ne bijaše ranije na ovom mjestu

I božjom uputom postavi se ovo dobro djelo,

A postavljen je istodobno kada je obnovljen i privlačni šadrvan.

Neka je dobrotvoru Hadži Selimu trajni spomen.

Sabrijo, izreci jedan lijep kronogram:

Obračunavši datum budi vječno zahvalan Istinitom na privlačnom objektu.

Godina 1289.” (1872/73)

Nakon aneksije Bosne i Hercegovine austrougarske vlasti su nastojale, preko Zemaljske vlade, pridobiti upravu vakufa Aladža džamije da se preduzmu “restauratorski radovi”. Godine 1908. preduzimač radova Karlo Rihter je angažovao dvojicu soboslikara: Josipa Baldasara i Antonija Feriga, koji izvode ove radove za 45 dana(54). Tom prilikom uklonjena je i drvena nadstrešnica trijema.

Godine 1917. u kampanji prikupljanja olova za ratne potrebe, koju su provodile austrougarske vlasti, skinut je originalni olovni pokrivač sa kupole džamije(55).

Tokom drugog svjetskog rata italijanska vojska džamiju je koristila kao skladište(56), a džamija je pretrpjela velika oštećenja: uništen je ćurs, oštećena kamena plastika minbera, oštećena osnivačeva grobnica, ukradeni svijećnjaci (čiraci), potpuno uništen veliki persijski ćilim koji je krajem 19. vijeka džamiji poklonio austrijski prestolonasljednik Rudolf(57).

Godine 1959. Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NRBiH iz Sarajeva je izveo konzervatorsko-restauratorske radove na slikanim ornamentima u trijemu džamije, nakon zemljotresa 1962. godine napukli su kube i jugoistočni zid džamije, a 1963. godine udar groma je oštetio vrh munare, pa su preduzeti konzervatorski i sanacioni radovi građevine. U periodu 1965-1969. slikar-kozervator Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Nihad Bahtijarević je radio na rekonstrukciji slikarskih dekoracija enterijera džamije.

Krajem 1988. godine, u organizaciji Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Sarajeva, izvršeno je detaljno fotogrametrijsko, geodetsko i ručno/manuelno snimanje džamije i izrađen precizan i detaljan tehnički snimak objekta.

Godine 1992. miniran je i potpuno uništen kompleks  Aladža džamija u Foči sa objektima koji su joj pripadali: turbetom Ibrahima, sina osnivača džamije, okolnim mezarima i nadgrobnim spomenikom osnivača Hasana Nazira, šadrvanom i česmom u zidu dvorišta, kamenim zidom na jugoistočnoj strani, južnoj i zapadnoj kapiji, a svi ostaci kamionima su odvezeni u korito rijeke Drine.

2. Opis dobra  

Džamija

Aladža džamija pripada tipološkoj grupi jednoprostornih potkupolnih džamija klasičnog stilskog izraza sa otvorenim spoljnim trijemom koji je natkriven kupolicama i munarom prislonjenom uz desnu stranu.

Zidovi objekta u prizemlju, debljine 1,18 m (=2 dubrovačka lakta), rađeni su od pravilno obrađenih kvadara sedre. U poređenju sa drugim bosanskim džamijama Aladža džamija ima najljepše i najpravilnije zidanje u kamenu. Umješnost klesara očitovala se kod ove džamije u rezanju sedre za zidanje zidova džamije i kamena krečnjaka za: zidanje munare, izradu stubova, portala, mihraba, minbera i mahfila, a naročito u klesanju kapitela stubova, stalaktitnih ukrasa u trompama i mihrabu i klesanju minbera i mahfila. 

Prema svojim dimenzijama, ona spada u srednje velike džamije izgrađene u našim krajevima: duga je 18,07 m, a široka 13,70 metara.

Osnovno tijelo džamije ima gotovo kubusnu formu tlocrtnih dimenzija 13,70 x 13,82, visine 11,90 m (od kote poda džamije 0,00 do kote vijenca “kubusa”). Unutrašnje stranice tog centralnog prostora su dimenzija 11, 26 m; 11, 31m; 11, 25m i 11, 22 m; visine 11,51 m do prvog vijenca, što je, geometrijski gledano, gotovo pravilna kocka koja se preko tambura završava kupolom u formi kalote unutrašnjeg dijametra 11,29 m. Prelaz iz kvadratne osnove džamije u tambur, koji izvana ima osmougaonu, a iznutra kružnu formu, riješen je preko 4 ugaone trompe(58) i osam širokih sfernih trouglova. Iz uglova prvo se stepeničasto šire stalaktiti koji prelaze u polukalotaste trompe sa prelomljenim čeonim lucima, a u istoj visinskoj zoni, na obimnim zidovima, između trompi, pružaju se prislonjeni prelomljeni lukovi. U prostoru između stopa, u kojima se oslanjaju lukovi iznad trompi i prislonjeni lukovi, i zone tjemena ovih lukova smješteni su sferni trouglovi(59), kojim se završava prelaz u kružni prsten tambura. Ovakvo rješenje cijele prelazne zone poznato je kao sistem tzv. persijskih trompi(60). 

U poređenju sa drugim džamijama kod nas kupola Aladža džamije ima prilično izraženu visinu u odnosu na njenu osnovu. Spoljna najviša tačka u tjemenu kupole ispod dna alema je na koti + 19,50 m, zajedno sa trijemom duža stranica džamije iznosi 18,07 m, što znači da trijem tlocrtno produžava džamiju za 4,45 m. Visina trijema na vijencu je +7,80 m, a tjeme kupolice ispod alema +10,20 m.

Mahfilu, pozicioniranom desno od ulaznih vrata, pristupalo se preko stepeništa munare.

Na južnoj strani, bliže trijemu, iz zidne mase u prostor se izdvaja munara u obliku dvanaestostrane prizme od koje se, u donjoj zoni, do kote +11,9 m, formira devetostrani plašt kojim se munara prislanja uz tijelo “kubusa” džamije. Na visini od 16 m munara se konusnim prelaskom završava, a na visini od 33 m formirana je šerefa - balkon sa stranicama od mramornih ploča. Iznad šerefe munara ima još manji radijus, a završava kupastim krovom sa alemom na vrhu. Ukupna visina munare je 27,8 m, što u relativnom odnosu prema objektu znači da ima najveću visinu kod nas. Takav proporcioni odnos doprinio je da mnogi ljudi smatraju da je to najviši minaret kod nas.

Visinski odnosi pojedinih elemenata objekta su tako proporcionisani da cijeli objekat djeluje monumentalno. Preciznije analize međusobnih visinskih odnosa kod trijema Aladža džamije: kubusa : kupole: munare, respektivno stoje u proporciji 3 : 4 : 7: 13, što je približno odnosima drugog Lameovog niza zlatnog presjeka(61). Tome doprinose i odnosi kupola turbeta i nekadašnjeg šadrvana. Kupola džamije leži na osmostranom tamburu, visine 3,7 m od krovnog vijenca do vrha tambura, koji je, kao i osnovni kubus džamije, u gornjoj zoni završen lijepo profilisanim vijencem.

Trijem leži na četiri mramorna stuba sa profilisanom bazom naglašenom torusom i kapitelima ukrašenim stalaktitima, a zid koji formira lice trijema izrađen je od krečnjaka i završen istim profilisanim vijencem. Kao i lukovi iznad prozora, i ovi u trijemu imaju oblik prelomljenog luka, postavljeni su iznad stubova, te između stubova i čeonog zida džamije, pa formiraju tri traveja. Stubovi trijema leže na dvije sofe, na dva krajnja polja, a srednje polje interkolumnuma služi za ulazak u džamiju. Stubovi su završeni kapitelima sa bogatim klesarskim radom. Zidovi sofa rađeni su od kamena vapnenca, a popločanje na njima, kao i na srednjem prolazu prema portalu, od sedrastog vapnenca.Tri male kupole u trijemu izvedene su od turske cigle manjeg formata, a konstrukcijom pandatifa se premošćuje prostor između kvadratne osnove i kupole.

Pokrov kupola, kao i ravnih dijelova krova između zidova tambura na kubičnim osnovama objekta, bio je izvorno urađen od olova i kao takav služio do 1918, a kasnije je kao pokrivač primijenjen bakarni lim.

Na svakoj strani tambura pojavljuje se po jedan zasvedeni otvor sa čeonim prelomljenim lukom, a na tri strane kubusa još po pet prozora. Najbolje su obrađeni prozori prizemlja sa mramornim profilisanim doprozornicima, a gornji prozori su sa unutrašnje strane bili zatvoreni gipsanim tranzenama sa otvorima ostakljenim bojenim staklom.

Iznad ulaznog portala bio je napravljen plitki segmentni luk sa fugama u obliku izvijenih profila, te je na taj način formirana gotovo potpuno kruta lučna greda. Portal Aladža džamije iz ravni zida izlazio je za otprilike 48 cm.

Drveni trijem(62)

Fotografije iz vremena pred drugi svjetski rat pokazuju kako je izgledao obnovljeni trijem: nezgrapna drvena konstrukcija, na drvenim stubovima, bez ikakvog rezbarsko-dekorativnog rada u drvetu, koji se pominje u Čelebijino vrijeme, sa kosim jednovodnim krovištem pokrivenim limom.

Sličan trijem postojao je ispred Sinan-begove džamije u Čajniču, izgrađene neposredno poslije Aladža džamije u Foči i pod snažnim uticajem ove džamije na arhitekturu i dekoraciju čajničke džamije. Običaj da se izgradi drveni trijem postojao je i kod nekih drugih džamija Turskog Carstva: Koski Mehmed-pašina džamija u Mostaru, Šišman Ibrahim-pašina džamija u Počitelju, Ruslum-pašina džamija u Istanbulu itd.

Funkcija trijema u slučaju Aladža džamije bila je dvojaka: da primi što veći broj vjernika, te da zaštiti slikarsku dekoraciju trijema.

Ono što je bilo otkriveno na terenu dozvoljava da se napravi gruba predodžba o izgledu trijema i rasporedu konstrukcije. Na čelu kamenog zida trijema, ispod vijenca, uočeni su manji komadi kamena pravougaonog presjeka na pravilnim razmacima, što sigurno predstavlja mjesta za oslanjanje učepljenjem drvenih rogova trijema. Takođe, na rubnom kamenju popločenja prostora ispred trijema otkriveni su profilisani utori, koji su služili za učepljenje stubova trijema. Među spolijama ugrađenim u ogradni kameni zid džamije pronađeni su i obrađeni kamenovi oblika stope stuba pravougaonog, odnosno šestougaonog tlocrtnog oblika, sa pravougaonim utorima za učepljenje stubova.

Na nekim fotografijama postamenta munare takođe se jasno vidi urezana kosa linija, gdje bi se, prema položaju rogova, mogla da nalazi ravan krova drvenog trijema.

Dekorativna plastika

Najljepši i najzanimljiviji ukrašeni kameni mobilijar u unutrašnjosti džamija u Bosni i Hercegovini imala je Aladža džamija.

Dekorativna plastika džamije nastala je istovremeno sa cijelom građevinom. Njen živ i precizno vođen crtež, kao i izrazita vještina sa kom je cijela dekoracija izvedena na kamenim površinama mihraba, minbera, mahfila, munare, portala i kapitela u trijemu govore o izvanrednom majstorstvu njenih klesara. Radeći na sličnim objektima i ranije, oni su dobro upoznali dekorativne elemente osmanlijske umjetnosti. Složenu tursku ornamentiku prve polovine XVI vijeka sačinjavali su brojni, često raznorodni motivi čije je porijeklo vezano za razne izvore. Tako je  do otprilike 1540. godine najomiljenija i najviše korišćena biljna ornamentika, pored ornamenata folklorne umjetnosti stare turske postojbine. Ona je bila prožeta brojnim drevnim biljnim motivima arapskih pustara, ali i pojedinim rastinjem sa persijskog ili kineskog tla. Od tada, pa do otprilike 1570. godine u turskoj primijenjenoj umjetnosti prevladavao je cvjetni ornamenat sastavljen pretežno od predstava domaće flore pod imenom «motiv četiri cvijeta». Motiv je složen od realističkih predstava cvjetova lale, zumbula, karanfila i divlje ruže. Primjenjivao se u bezbrojnim varijantama pri ukrašavanju predmeta turskog umjetničkog zanatstva. Radeći na ovako heterogenoj vegetabilnoj ornamentici, osmanlijski majstori nastojali su da što vjernije prenesu karakteristične osobenosti autohtone i preuzete flore ili da na njihovoj osnovi stilizacijom sazdaju nove svedenije varijante. Na taj način tokom vremena formirao se poseban manir na osnovu koga je danas moguće ustanoviti čisto turske stilske odlike u obradi pojedinih umjetničkih spomenika (Andrejević, 1972, 44).

Geometrijsku ornamentiku koja je bila zastupljena na kamenim površinama Aladža džamije karakterisali su motivi  koji su u tursku dekoraciju većim dijelom uneseni iz starije ranoislamske umjetnosti. Sigurno je da je najvećem broju ovih pretežno apstraktnih motiva izvorište bilo u staroj arabljanskoj umjetnosti. Tako se motiv prepletenih poligona koji je u Aladža džamiji prekrivao dovratnike mihraba, te dvojne plastične trake koje se međusobno ukrštaju, zaklapajući naizmjenično šestougaona polja i šesterokrake zvijezde na ogradi mahfila, javljali još u umjetnosti Omajadske dinastije.

Dekoraciju Aladža džamije su prožimali jednim dijelom  i motivi koji su u tursku ornamentiku uneseni iz umjetnosti drugih naroda. Tako je vjerovatno cvijet nara na mihrabu i minberu preuzet iz persijske umjetnosti, odakle je vjerovatno preuzeta i cijela koncepcija raskošnog ukrašavanja mihraba. Tom duhu, koga su u tursku umjetnost unijeli persijski pjesnici, minijaturisti i majstori raznih umjetničkih zanata, sasvim odgovara i karakter guste cvjetne ornamentike koja prekriva najznačajnije dijelove minbera. Preko susjedne persijske umjetnosti u tursku dekorativnu plastiku uneseni su i motivi kineskih stilizovanih oblaka, tzv. čakri.

Ostali motivi klesane dekoracije Aladža džamije, kao što su stalaktiti, pupoljci na munari, motiv pješčanog sata na portalu, izvijeni prelomljeni lukovi «na rame», stilizovani pupoljci uvrh portala, mihraba i minbera, predstavljau čisto turske dekorativne elemente koji se polovinom XVI vijeka javljaju gotovo na svim Sinanovim građevinama.

Plastika je svedena  na izvođenje dekoracije u štuku, kamenu ili mermeru koji su trebali da ukrašavaju pojedine dijelove građevine ili da oplemene kameni mobilijar u njenoj unutrašnjosti. Ovakva dekorativna plastika ukrašavala je površine munare džamije, šadrvana, kapitele i baze stubova u trijemu, pomoćne mihrabe, kordonske i krovne vijence, portale i prozore, a u enterijeru je prekrivala površine mihraba, minbera i mahfila. Među najukrašenijim dijelovima u Aladža džamiji izdvajaju se:

Portal Aladža džamije je pripadao tipu portala kod kojih lunetu sa natpisom zaklapa snažan prelomljeni luk. Ulaz u džamiju sa dvokrilnim vratima uokvirivali su masivni kameni dovratnici koji su u gornjem dijelu bili presvedeni segmentnim lukom i optočeni tankim profilisanim vijencem. Na dovratnike su se nadovezivali snažni dijelovi portala sa usko usječenom ivicom i po jednim prislonjenim stubićem, koji za bazu i kapitel ima izveden motiv pješčanog sata. Te dijelove portala nadvisivao je snažan prelomljeni luk koji je zaklapao centralno polje na kome se isticala pravougaona kamena ploča sa natpisom. Spoljne ivice portala bile su uokvirene lijepo profilisanim kamenim vijencem, čiji je gornji dio završavao nizom kamenih pupoljaka.

Svaka stranica munare džamije je bila u visini tambura, ukrašena ugraviranom cvjetnom ornamentikom.

Raskošna dekorativna plastika ispunjavala je kamene površine mihraba, minbera i mahfila u unutrašnjosti džamije.

Mihrab je bio izveden na sredini jugoistočnog zida džamije. Njegove dimenzije su iznosile 2,64x6,7 m. Njegov gornji dio činila je kamena ploča čiji su vrh i uglove  ukrašavali, kao i na portalu, motivi krupnih stilizovanih pupoljaka. Njih je, kao i cijelu površinu ovog dijela, ispunjavala gusta plitkoreljefna dekoracija biljnog porijekla. Centralno mjesto je zauzimao krupan stilizovani cvijet nara između čijih su se latica probijali drugi sitniji cvjetići. Oko ovog motiva prostirali su se bokori manjih ruža, sitniji cvjetići i izvijeno zupčasto lišće. Između cvjetova i lišća preplitale su se vriježe koje su ponegdje formirale geometrijske oblike. Ispod centralnog motiva u duguljastom horizontalnom okviru ispunjenom sličnom dekoracijom bio je isklesan početak 38. ajeta treće sure Kur’ana.

U sredini donjeg dijela mihraba nalazila se sedmostrana niša. Njene stranice pri vrhu bile su ukrašene sa pet plitko klesanih rozeta, a uglovi sa isto toliko duguljastih traka iz kojih su preko karakterističnih čvorova izrastale trougaone forme tzv. badema stalaktita. Za razliku od stalaktita u uglovima džamije koji su se širili, stalaktiti na mihrabu su se sužavali, te tako postepeno ispunjavali udubljenja koja su činila nišu. Drugi red stalaktita pri dnu je završavao sa sedam kriškasto obrađenih visuljaka. Nišu i dio sa stalaktitima okruživala je široka traka ukrašena mnoštvom plitko klesanih poligona(63) koji su, gledajući izdaleka, ličili na krugove. Poligoni su bili međusobno isprepleteni. U centru svakog su bila formirana zvjezdasta šestougaona polja. Traku je spolja okruživao kameni vijenac koji je bio profilisan ornamentima jednakim kao što su na spoljnoj strani portala.

Izgled minbera nije odstupao od uobičajenog tipa minbera po većim džamijama, ali je zato plastična dekoracija koja je pokrivala njegove površine bila izuzetne ljepote. Minber je bio dug 4,20 m, širok 1,10 m i visok 7,90 m. Činila su ga tri osnovna dijela:

1. ulazni portal sa stepeništem i kamenom ogradom,
2. gornji piramidalni dio koji su nosila četiri osmostrana stubića,
3. bočna trougaona površina koja se prostirala ispod gornjeg piramidalnog dijela i ograde stepeništa.

Nadvratnik portala je ukrašavala kamena ploča koja je nekada, kao i mihrab, u gornjem dijelu imala završetke u obliku pupoljaka. Sredinu čeone strane ispunjavalo je pravougaono polje sa natpisom «Nema Boga osim Boga – Muhamed je Božji Poslanik» oko kog se prostirala gusta floralna ornamentika sa vriježama, listićima, cvjetovima ruže i šipka. Ista ornamentika prekrivala je površine kamene ploče ispod natpisa u kojoj je bio izveden vitičasti luk. U donjem dijelu luk je prelazio u dovratke koji su bili dekorisani lozicom sa cvjetićima u volutama. Slična, ali krupnija ornamentika ukrašavala je i bočne strane dovratnika.

Spoljnu stranu ograde minbera ukrašavao je geometrijski ornamenat od plitko klesanih traka koje su se pod uglom lomile, preplitale i naizmjenično zaklapale heksagone i šestokrake zvijezde(64). Donja ivica ograde činila je hipotenuzu trougaone površine ispunjene gustim spletom kovrdžavih vriježa, izvijenih zupčastih listova i raznovrsnih cvjetova(65), među kojima su se isticali cvjetovi nara, divljih i pitomih ruža. Taj gusti splet se širio iz središta trougla obilježenog plastičnom granitnom poluloptom. Površine ovog trougaonog polja, kao i dovratnika prolaza pod minberom prekrivao je čist rumi ornamenat. U njega su ponegdje bile upletene vijugave trake stilizovanih oblaka. Taj motiv je samostalno ukrašavao kamene ploče sa vitičastim lukom. Ploče su se nalazile na vrhu stubića koji su nosili tambur i piramidalni krov minbera.

Kameni mahfil se prostirao u desnom uglu džamije, odmah do portala. Oslanjao se na četiri stuba. Baza stubova je bila kvadratne osnove. Kapiteli su bili izvedeni stalaktitnom dekoracijom(66). Između kapitela su se pružale kamene ploče sa uklesanim dekorativnim vitičastim lukovima. Gornji dio mahfila, osim lijepo profilisanog arhitrava i gornjeg vijenca, činila je perforirana kamena ograda sa geometrijskim ornamentom. Geometrijski ornamenat su formirale krunije šestokrake zvijezde i manji heksagoni koji su se smjenjivali u horizontalnim nizovima.

Zidno slikarstvo

Više od arhitekture i dekorativne plastike Aladža džamiju je proslavilo njeno zidno slikarstvo. Ono je nekada, osim jednog dijela plastičnog ukrasa, prekrivalo i sfernu površinu kupole, sve četiri trompe, dijelove zidova u unutrašnjosti i spoljni zid džamije pod trijemom. Cjelokupno zidno slikarstvo bilo je izvedeno na mekom i poroznom malteru sa dosta kreča, u seko-tehnici i sa veoma razrijeđenim tempera bojama.

Zidno slikarstvo Aladža džamije nastalo je najvjerovatnije neposredno poslije izgradnje objekta, a svakako prije 1553. godine, kada je umro njen osnivač. Iako nema pisanih podataka koji bi to posvjedočili, na ovakav zaključak upućuju stilska bliskost, te mjestimična zavisnost dekoracije od plastične ornamentike(67). Prvi pisani trag o ornamentici džamije zatičemo kod mletačkog putopisca Pavla Kontarinija, koji je prolazeći kroz Foču 1580. godine napisao da Hasan Nazirova zadužbina «ima lijep trijem», što se vjerovatno odnosilo na dekoraciju, a ne na arhitekturu. Prvi pisani pomen Aladža (šarene) džamije(68) u dokumentima  je iz 1588(69). godine, gdje se kaže da je ovo ime nosila prema svom ranije izvedenom slikarstvu. Evlija Čelebi je, putujući kroz Bosnu, poredio ornamentiku trijema Aladža džamije sa djelima Behzada(70), Manijeva(71)   i Šah-Kula(72).

Za rad na slikanoj dekoraciji Aladža džamije Hasan Nazir ili njegov neimar mogli su u Carigradu da angažuju nekog zapaženog persijskog slikara. Visokocijenjeni radovi grupe «nakaša-Adžema» morali su da budu poznati Ramadan-agi. S obzirom na to da se ne zna umjetnik koji je oslikavao površine džamije, pretpostavlja se da je moguće da je poslom rukovodio neki u tom duhu formirani slikar. No vještih nakaša koji su radili prema tom uzoru moglo se naći i na balkanskom prostoru, pa nije isključeno da je Hasan Nazir ukrašavanje svoje zadužbine povjerio nekom domaćem majstoru. Svakako je moguće pretpostaviti da se među samim izvođačima, u okviru slikarske grupe koju je predvodio iskusan majstor, mogao da nađe neko od mlađih dubrovačkih slikara. Oni su dobro poznavali ne samo tursko-persijske forme nego i širu islamsku ornamentiku pošto su dubrovački trgovci još u XV vijeku iz Male Azije donosili u svoj grad orijentalno ukrašene predmete. Nabavljanje orijentalnih izrađevina postalo je među Dubrovčanima u XVI vijeku uobičajeno. Sudeći prema malom broju očuvanih podataka, slikarske veze između dubrovačkih majstora i turskih poručilaca od XV do XVIII vijeka bile su rijetke, no ipak ih je bilo. Među islamskim stanovništvom u zaleđini Dubrovačke republike dobro se znalo da se iz Dubrovnika uvijek mogu da dobave vješti slikari. Tokom prve decenije XVI vijeka jedan od najistaknutijih slikara dubrovačke škole Nikola Božidarević prekrivao je sve slikane draperije na svojim radovima renesansnom floralnom ornamentikom koja je prema karakteru i nekim detaljima bila bliska onoj na trijemu Aladža džamije (Andrejević, 1972, 61-63).

Dekoracija Aladža džamije je rađena tako da je na kamenu sedrenu podlogu majstor nabacio prvi sloj maltera specifičnog sastava. Taj sloj je umjesto pijeska imao sitno tucanu ciglu, koja je usljed rastvaranja u vodi obojila malter u crveno. Malter je bio mek, vrlo lomljiv i hidroskopičan. Na njega je bio nabačen drugi tanji sloj (8 mm) koji je spravljen od kreča i lanenih  vlakana. Na ovaj način dobio  je nehotično suviše hidroskopičnu površinu, jer se sva voda upijala i slijevala ka temeljima zdanja i na taj način stvarala uslove za pojavu potklobučenja. Površina ovog sloja je bila dobro uglačana (Kajmaković, 1960, 116). Zatim je na prosušenu podlogu oštrim predmetom urezivao granice polja, bordura i okomitih simetrala budućih cjelina. Potom su slikari preko kartonskih predložaka prenosili u konturama osnovne elemente svojih ornamentalnih kompozicija. Nakon toga su slobodoručno tankim potezima crne boje sve to pojačali i dodali manje značajne detalje da bi na kraju pristupili kolorisanju samih ornamenata i njihove pozadine. Jačim koloritom je slikana samo pozadina, a ostalo je izvedeno diskretnim pastelnim tonovima. Kao posljedica takvog slikarskog postupka nastajale su prelijepe ornamentalne cjeline koje podsjećaju na uvećane arabeskne okvire islamskih minijatura XV i prve polovine XVI vijeka (Andrejević, 1972, 50).

Pažljivim posmatranjem nekih oslikanih cjelina Aladža džamije uočavaju se pozajmice sa starijih ili istovremenih djela. Tako se, npr., uočava velika sličnost između dekoracije nad ulaznim vratima u džamiju i persijskih molitvenih ćilima. Gotovo jednakim motivima ukrašavane su lunete nad prozorima Aladža džamije i nad prozorima u džamiji Selima I u Istanbulu (iz 1522. godine), u Ješil džamiji u Brusi. Takođe je postojala jednaka dekoracija rascvjetalih žbunova urađenih u fajasnoj tehnici u Aladža džamiji i u haremskim prostorijama Topkapi saraja, te u enterijeru Rustem-pašine džamije u Istanbulu.

Na glavnoj fasadi džamije, pod trijemom, lijevo i desno od prozora, uočavale su se dvije izvanredne ornamentalne površine u formi orijentalnih molitvenih tepiha. One su, ustvari, predstavljale slikane mihrabe pred kojima su se vjernici molili u slučajevima kada je džamija bila zatvorena ili prepuna svijeta. U gornjim partijama dekoracija i boja su bile najbolje očuvane(73). Dekoracija je bila riješena u obliku prostranih pravougaonih polja koja su u gornjem dijelu polukružno završavala.            Centralni dio desnog «mihraba» činilo je manje pravougaono polje u kome se na svijetloplavoj pozadini od jednog središnjeg motiva, u vidu krupnog cvijeta nara, rasprostirala vriježa sa lišćem i sitnijim cvjetovima divlje ruže i karanfila. Gornji uglovi su bili ispunjeni motivom stilizovanih oblaka, a cijelo polje je bilo uokvireno dvjema cvjetnim bordurama. Unutrašnju užu borduru, sa crvenom pozadinom, ispunjavale su dvije talasaste lozice koje su se ukrštale i nosile cvjetove istovjetne onima na bočnim stranama minbera. Na spoljnoj široj borduri, sa ljubičasto-crnom pozadinom, prostirala se gusto slikana floralna rumi ornamentika(74) sa znatno sitnijim cvjetićima karanfila, lala, nara i ružica. Prostrana polukružna površina, koja je u gornjem redu završavala dekorativnu cjelinu, većim dijelom je ponavljala šemu klesane ornamentike nad mihrabom u džamiji. Na cijelom «mihrabu» u trijemu vriježe su bile slikane tankim potezima crne boje i okera, cvjetovi su bili izvedeni bijelom i plavom bojom, a lišće svijetlozelenom.

Slično ovom slikanom desnom «mihrabu» bila je izvedena i lijeva slikana cjelina na drugoj strani trijema. Razlika se uočavala u centralnom polju koje je bilo uokvireno užom, pa širom dekorativnom bordurom sa rijeđim ornamentima. Periferiju kompozicije je obuhvatala još jedna uža bordura (Andrejević, 1972, 47).

Iznad oba prozora u trijemu, kao i kod svih pravougaono oblikovanih prozora u unutrašnjosti džamije, rasprostirala se slična slikana dekoracija. Tu je centralno polje sa tamnocrvenom pozadinom prekrivao krupni motiv biljne ornamentike, čiji su se elementi – sivkasto-zelene vriježe, cvjetovi, pupoljci i lišće – simetrično razvijali od jednog većeg cvijeta u sredini. Čelo prelomljenog luka, koje je zaklapalo ovo polje, ukrašavao je motiv trostruke lozice sa dugim izvijenim listovima. Vriježe lozice su se preplitale na plavoj pozadini, a u trijemu luka su se završavale stilizovanim pupoljkom lale. Iznad toga, u gornjim uglovima pravougaonika koji je uokviravao cijelu lunetu, na sivkastoj pozadini bili su izvedeni slični ornamenti. Njihove konture, kao i konture na drugim elementima ove cjeline, bile su naglašene mrkom, crnom i tek ponegdje bijelom bojom.

U unutrašnjosti džamije slikana dekoracija je nekada ispunjavala kalotu kupole, površine trompi i sfernih trouglova nad njima(75).

Najljepši dio prvobitne zidne dekoracije u unutrašnjosti džamije činile su predstave kitnjastih rozeta i rascvjetalih žbunova izvedene u donjoj zoni. Na zidnim površinama između prozora bilo je sačuvano sedam rozeta prečnika od 0,36 do 0,85 m. Rozete su bile ukrašene gustom hataji(76) i rumi- ornamentikom. Za razliku od rozeta, tri rascvjetala žbuna slikana su u bademastim medaljonima sa tamnosivom pozadinom. Kod njih su iz istog korijena izrastale grančice sa sitnim listovima i mnogobrojnim cvjetićima između kojih su se vidjele stabljike sa dugim sabljastim listovima i lijepo izvedenim cvjetovima lala.

Turbe u kome je sahranjen Ibrahim-beg, sin osnivača džamije, ubrajalo se u tip otvorenog potkupolnog zdanja na kvadratnoj osnovi dimenzija 3,68x3,65 m, visine do vijenca 5,6 m, a do vrha kupole 7,15 m. Na kamenom postolju visine oko 30 cm bila su postavljena četiri mramorna stuba sa profilisanim bazama i kapitelima, a njih je vezao prelomljeni luk od pravilno oblikovanih kamenih kvadara, kao i kameni zid iznad njega koji je završavao vijencem. Šestostrani tambur preko vijenca nadvisivala je plitka kupola, pokrivena običnim limom, kao i ravni krov oko tambura. Stubove su povezivali lijepo oblikovani demiri sa vratnicama na jednoj strani. U unutrašnjem prostoru nalazili su se kameni grobni sarkofag sa profilisanim završetkom, kao i dva oštećena nišana. Na uzglavnom nišanu je nedostajao turban, ali je natpis bio sačuvan.

Grobnica je bila zidana od pravilnih kvadara kamena krečnjaka, a malter iz spojnica je bio dobrim dijelom ispran, pojedini komadi kamena su poispadali.

Šadrvan je bio smješten nasuprot portalu. U sredini njegovog jednostavnog kružnog bazena, sastavljenog od kamenih ploča, stajala je lijepo ukrašena čaša. Njenu gornju ivicu je ukrašavala bordura sa uklesanim rumi-ornamentom koji je prema motivima odgovarao onom na donjem dijelu minbera. Ispod bordure bio je izveden niz načinjen od plastično oblikovanih latica. One su se postepeno sužavale prema dnu i prelazile u tordirane kanelure. Njih je završavao, čineći istovremeno prelaz u stubić šadrvana, lijepo oblikovani prsten. Od šadrvana koji je, prema ranijim opisima navedenim u istorijskom dijelu, predstavljao treći kupolni objekat u kompleksu Aladža džamije do 1992. godine je ostalo samo kameno korito kružnog oblika, prečnika po gornjem obodu oko 2, 96 m, a u njegovoj sredini, na valjkastom postamentu od ružičastog mramora, ostala je bila lijepa kružna čaša promjera 74 cm. Visina korita je bila 1,14 m, a gornja ivica čaše za 48 cm bila je iznad njega. Korito se sastojalo od 22 segmenta osnove isječka kruga, a s lica i na gornjoj i na donjoj strani ovi segmenti su bili završeni profilisanim i lijepo obrađenim vijencem. Dvadeset segmenata bilo je napravljeno od kvalitetnog sitnozrnastog mramora, a dva najuža bila su izlivena od betona. Oko korita je bio postavljen čelični prsten, koji je pridržavao ovu konstrukciju. Kada je bilo postavljeno, nije poznato. Dva kamena segmenta su cijelom širinom bila raspuknuta i samo ih je obruč držao na mjestu. Spojnice između svih segmenata su bile razdvojene. Najozbiljniji problem bilo je raspadanje komada kamena u zoni gornjeg i donjeg vijenca. Gotovo da nije bilo nijednog dijela gornjeg vijenca koji je potpuno čitav. Valjkasto postolje, na kome stoji čaša, jedva se pridržavalo za konusnu kamenu bazu i na njemu je uveliko trajao proces propadanja kamena. Kamena baza korita se krunila i raspadala. U najboljem stanju bila je čaša šadrvana koja je, zbog svoje prefinjene plitkoreljefne dekoracije u vidu tordiranih vitica koje pri vrhu formiraju latice, a na kraju se završavaju pojasom s rumi plitkoreljefnom dekoracijom u kamenu, vjerovatno bila rađena od najkvalitetnijeg komada mramora. Njoj su nedostajale četiri kamene lule.

Oko korita šadrvana bili su vidljivi tragovi kamenog popločanja koje je uz korito prelazilo u rigol oko njega. Najzanimljiviji su bili ostaci četiri kamene stope unaokolo u obliku prizme i s rupama sa gornje strane, kakve se prave kao utor za čepove stubova.

Grobnica osnivača Aladža džamije Hasana Nazira

Osim grobnice osnivačeva sina u turbetu džamije, grobnica osnivača Hasana Nazira je bila najstariji grobni sarkofag u haremu džamije. Kako je s nišana pročitano, Hasan Nazir je umro odmah nakon izgradnje objekta 1533. god. Tada mu je, vjerovatno, i podignuta ova grobnica ili je osnivač dao da se podigne za vrijeme izgradnje džamije, što je, takođe, običaj. Tlocrtne dimenzije sarkofaga su bile 2,47 m x 1,04 m, a visina 1,09 m. Izrađen je bio od kvalitetnog mramora. Njegova gornja i donja ivica su bile profilisane na način koji je stilski odgovarao onom na koritu šadrvana. Uzglavni nišan u cijelosti se održao do 50. godina, o čemu svjedoči fotografija koju je tih godina snimio A. Bejtić, nakon čega je turban otpao. Tijelo uzglavnog nišana je kvadratnog presjeka, osnove 10 cm x 16 cm, a zajedno sa profilisanim konusnim dijelom na prelazu prema turbanu bio je visok 112 cm. Otvor za donji nišan je bio pravougaon, a kada je nastao ovaj nišan, nije poznato. Gornja poklopna ploča imala je na sredini otvor dimenzija 90 cm x 56 cm koji je u unutrašnjosti bio zatrpan zemljom. Na nekim mjestima sarkofag je bio krpljen betonom, jedan kraj profilisane ploče je bio otpao, a prednja duža stranica se raspukla. Cijelom površinom sarkofag je bio “oksidirao”, a uzglavni nišan se klimavo držao u vertikalnom položaju.

Stariji grobni sarkofazi

Drugi tip starijih grobnica su predstavljale grobnice pravougaonog oblika, tlocrtnih mjera oko 220-230 cm x 85-95 cm, visine oko 65-75 cm. Ove grobnice su bile zidane od pravilnih kvadara kamena sedre. Dvije su bile završene istim kvadrima sa gornje strane, a druge dvije imale su sačuvane dijelove bolje obrađene i završne ploče sa profilisanim vijencima. Nišani nisu bili sačuvani, pa njihovo tačno datiranje nije bilo moguće. Ipak, po načinu zidanja, upotrijebljenom kamenu sedri, profilaciji na završnom vijencu može da se pretpostavi da su to grobnice uglednih ljudi iz vremena nakon izgradnje Aladža džamije. Naročito je  bila zanimljiva grobnica br.8 koja je, kao i grobni sarkofag Hasana Nazira, bila napravljena od monolitnih kamenih ploča za svaku stranu. Iako je bila u potpuno „ruševnom” stanju, sačuvani komadi pokazuju finiji rad u kamenu, takođe sa profilacijama na uglovima i gornjem vijencu. Četvrta prislonjena ploča imala je  konkavnu osnovu i najvjerovatnije je predstavljala iskorišćeni dio neke ranije građevine. Sljedeći tip starijih grobnica je bila pravougaona kamena grobnica koja je bila samo obrubljena kamenim kvadrima ( grobnice označene brojem 5 i 6 na situacionom planu) u koje su bili postavljeni gornji nišani s turbanom i donji u obliku ravne, na vrhu zaobljene, kamene ploče.

Neke od njih do danas su ostale bez nišana, kao grobnica broj 1, ili sa po jednim nišanom, kao grobnice broj 5 i 6.

S obzirom na to da je centralno polje zatrpano zemljom i obraslo travom, a visina kamenog ruba nije prelazila 30-ak cm, ove grobnice su se slabo izdvajale iz zelenih površina koje su ih okruživale. Dijelovi kamena su bili ispali, neki su bili zakrivljeni i sa propalim spojnicama.

Nišani

Nišane koji su pripadali haremu Aladža džamije možemo da podijelimo u dvije grupe, prema lokaciji: u prvu grupu spada petnaestak nišana koji su prilikom podjele harema džamije na manji - harem i veći - gradski park(77) dislocirani sa svojih stvarnih mjesta i poredani, u liniji, pored ograde džamijskog harema prema parku; drugu grupu čine nišani koji su najvjerovatnije ostali " in situ”.

Česma

Predstavlja istaknuti dio zida koji prema Ulici A. Fetahagića uokviruje harem džamije. Zidana je od pravilnih klesanaca sedre, koji su na vrhu jednostrano zakošeni prema haremu, bez pokrova. Sa unutrašnje strane prema haremu napravljen je otvor u koji je, prema starom sistemu vodovoda turskog perioda u Foči, kojih je bilo nekoliko, dolazila voda, tu se taložila i tekla kroz olovnu cijev na drugoj strani prema van. Sličan sistem vodovoda sačuvao se do prije nekoliko godina na Musluk česmi u Foči, ali je danas i on promijenjen. Pri vrhu prednjeg zida česme u Aladža džamiji bila je ugrađena kamena ploča – tarih iz kog se, kako je ranije napisano u istorijskom dijelu, prema prevodu M. Mujezinovića, saznaju podaci o godini i dobrotvoru. U donjoj trećini česma je bila krpljena na licu drugačijim komadima riječnog pločastog kamena, vjerovatno kad je popravljana. Malo korito, koje je stajalo ispred česme, svojim oblikom i dimenzijama nije odgovaralo česmi. Za njega se kazivalo da je odnekud doneseno i postavljeno na to mjesto. Sedra od koje je zidana česma dobro je isprana, "izlokane" spojnice su propale, a donji dio česme zidan je "u suho”.

Harem, zid i kapije

Harem džamije je okrenut prema Ul. A. Fetahagića i opasan niskim kamenim zidom, a kameni zid prema Ulici O. Đikića srušen. Iz svake od navedenih ulica ulazilo se kroz kapiju napravljenu u zidu u kompleks džamije. Kao što je već pomenuto, u zidu prema Ul. A. Fetahagića ugrađena je česma. Sa sjeveroistočne strane harem je dijelom omeđen zidom od ćerpiča koji pripada avliji i pomoćnom objektu susjedne kuće, a u nastavku  zidom od kamena koji dijeli baštu iste kuće i harem džamije. Sa sjeverozapada, prema velikom gradskom parku, bila je postavljena improvizovana ograda od bodljikave žice pored koje su jednostavno u zemlju "pobodeni" pomenuti nišani.

Kapije

Obje ulazne kapije bile su zidane od pravilnih klesanaca sedre. Kapija broj 1 je bila visine oko 2,80 m do strehe, a visina kapije broj 2 je bila 3,16 m. Obje kapije bile su pokrivene šatorastim krovićem s pokrovom od ćeramide na drvenoj konstrukciji. U sredini je formiran otvor koji je i sa prednje i sa leđne strane nadvijen plitkim lukom od klesanca istog  kamena. U unutrašnjosti prolaza postavljen je strop od drvenih greda. Rubno kamenje na zidovima širih strana formiralo je bilo pravougaoni otvor, a gornje strane zidova su bile završene vijencima jednostavne profilacije. Prema oblikovnim i konstrukcionim karakteristikama, kapije su odgovarale duhu i načinu vremena  u kom je džamija građena. Obje kapije su bile u dobrom stanju iako su kod obje bile uočene male pukotine u tjemenima lukova sa unutrašnjih strana, koje su vodile kroz luk i kroz zidnu masu.

Kapija 1 imala je vrata napravljena od kovanog željeza i sigurno su bila datirana prije 1920, koliko su pamtili najstariji stanovnici u mahali(78). Vrata kapije 2 su bila obična drvena krila, ravno završena sa gornje strane, pa je za popunjavanje praznine do luka bio dodan nadvratnik u vidu jače drvene grede. Vrata su bila obojena masnom bojom i ubrajaju se u tip onih rađenih za stambene kuće od početka 20. vijeka pa ovamo.

Zidovi i ograde

Iako su dvije strane ogradnih zidova harema bile improvizovane i novijeg datuma, druge dvije, starije, bile su zanimljive za istraživanje. I unutar ovih je moguće ustanoviti različite partije. Dijelovi zida neposredno uz česmu zidani su komadima sedrastog krečnjaka, dersovanog i sa spojnicama od krečnog maltera, što djeluje kao kompaktna monolitna cjelina. Drugi dijelovi, npr. oni uz kapiju i premu Ul. O. Đikića, rađeni su od pravilnijih komada kamena sa vrlo malo maltera, gotovo "u suho”. Već na prvi pogled u njima se naziralo mnoštvo spolija. Tokom istražnih radova na tim dijelovima neke od tih spolija iz zidova i temelja bile su izvučene. Tu je pronađeno mnogo dijelova nišana, ali i drugih koji podsjećaju na kamene baze stubova i drugih arhitektonskih fragmenata. Cijelom dužinom zid je bio pokriven poklopnom kapom od komada sedre zakošenih sa gornje strane kao dvovodni krović.

Prema načinu zidanja, kao i postojanju spolija u pomenutim dijelovima, može da se zaključi da su oni nastali u novije doba u odnosu na one (u dužnim metrima neznatne) uz česmu. Sigurno je, međutim, da je i ovaj zid postojao prilikom prvih stručnih obilazaka kompleksa od strane stručnjaka Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1891. godine, kada je već postojala improvizovana ograda od drvenih gredica sa strane prema parku. Moguće je pretpostaviti da je prilikom prvih važnih komunalnih radova za vrijeme nove austrougarske vlasti veliki dio nišana oko Aladža džamije, naročito u predjelu današnjeg parka, stradao i zatim ugrađen u popravljeni zid. Na takvo mišljenje upućuje njihov mali broj sačuvan "in situ” do 1992. godine.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine broj 1305/50 od 9.10.1950. godine dobro je bilo stavljeno pod zaštitu države. 

Dvanaest godina poslije Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Narodne Republike Bosne i Hercegovine broj 02-727-3 od 18.4.1962. godine Aladža džamija u Foči sa objektima koji joj pripadaju: turbetom Ibrahima, sina osnivača džamije, okolnim grobljem i nadgrobnim spomenikom osnivača Hasana Nazira, šadrvanom i česmom u zidu dvorišta džamije bila je stavljena pod zaštitu države.

Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine ovo dobro je bilo evidentirano i svrstano u I kategoriju kao kulturno-istorijsko dobro.

Pod rednim brojem 211 i nazivom Mjesto Aladža džamije sa grobljem dobro se nalazi na Privremenoj listi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.

4. Istraživački  i konzervatorsko-restauratorski radovi

Prve do sada poznate pisane podatke o nekim popravkama kompleksa Aladža džamije saznajemo iz prevoda tariha(79) koji se nalazio iznad česme:

” Hvala Istinitom, a blagoslov na njegova vjerovjesnika,

Sa najljepšim riječima sjetimo se i ashaba (drugova Vjerovjesnikovih).

Ovog objekta ne bijaše ranije na ovom mjestu

I božjom uputom postavi se ovo dobro djelo,

A postavljen je istodobno kada je obnovljen i privlačni šadrvan.

Neka je dobrotvoru Hadži Selimu trajni spomen.

Sabrijo, izreci jedan lijep kronogram:

Obračunavši datum budi vječno zahvalan Istinitom na privlačnom objektu.

Godina 1289.” (1872/73)

Iz tariha saznajemo da je 1872/73. napravljena česma u ogradnom zidu, a može da se pretpostavi da je kapa šadrvana, koju razaznajemo na fotografijama snimljenim početkom 20. vijeka, rezultat intervencije iz 1872/73(80).

Profesor arhitekta Husref Redžić u objavljenom članku "Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini" daje prikaz konzervatorskih radova koje je realizovao do kraja 1965. godine Zavod za zaštitu spomenika kulture Narodne Republike Bosne i Hercegovine: “Kao i sve druge naše potkupolne džamije, i Aladža je imala ispod kupole u tamburu drveni prsten 'hatulu' koja je imala konstruktivnu zadaću da savlada kose sile, koje se stvaraju u kupoli. Ovaj drveni prsten u tamburu Aladže vremenom je istruhnuo, pa su oslobođene kose sile rascijepile kupolu od tjemena do vrha prozora na jugoistočnoj strani tambura. Djelovanjem kosih sila raspukao se i čitav jugoistočni zid kubusa. Vertikalna pukotina kontinuirano je išla od tjemena kupole, njenom jugoistočnom stranom, cijepila vijenac tambura, zatim, prozor na tamburu najviši prozor kubusa, te se nastavila sve do ispod drugog reda prozora kubusa.

Nema sumnje da je pucanje kupole bilo pospješeno i prodiranjem vode kroz bakarni pokrivač u spojnice u kupoli.

Postojala je mogućnost da se daljim djelovanjem kosih sila i vode kupola ubrzo potpuno sruši. Zbog toga su spasilački radovi bili neodložni.

Projektom konzervacije bilo je predviđeno:

a)       konstruktivno saniranje kupole, tambura i jugoistočnog zida kubusa,

b)       izvođenje pokrivačkih radova na glavnoj kupoli i trima kupolama na trijemu,

c)       odvodnjavanje oko džamije,

d)       skidanje maltera sa svih zidova.

Prihvatanje kosih sila koje nastaju u kupoli i nastoje da razmaknu zidove tambura i kubusa u projektu konzervacije obezbijeđeno je ugrađivanjem armiranobetonskog serklaža u podnožju kupole, odnosno pri vrhu tambura. Ovaj serklaž je ubetoniran i spolja sakriven pločama od sedre čije veličine potpuno odgovaraju klesancima, koji su uklonjeni da bi napravili mjesto za serklaž. Nakon postupnog betoniranja serklaža pristupilo se injektiranju kupole cementnim malterom, izmjeni nekih klesanaca i dijela profilisanog vijenca tambura, kao i injektiranju i preziđivanju raspuklog jugoistočnog zida kubusa.

Ovim konstruktivnim zahvatom spomenik je trajno saniran, te ne postoji vjerovatnoća da će se ubuduće pojavljivati bilo kakve pukotine na kupoli, tamburu i kubusu tim prije što je vidljivo da se temelj slijegao posve ravnomjerno, bez ikakvih deformacija.

Bakarni pokrivač na glavnoj kupoli je bio oštećen, a djelomično je bio i nestručno postavljen, pa je projektom predviđeno da se zamijene svi ovakvi dijelovi pokrivača.

Na malim kupolama trijema pokrivač je bio dotrajao, pa je bilo neophodno da se potpuno izmijeni.

Oko džamije nije bilo nikakvog vidljivog pločnika koji bi obezbjeđivao spomenik od kišnice. Zbog toga je postojala opasnost od ispiranja tla ispod temelja i njihovog slijeganja sa svim negativnim posljedicama. Projektom je predviđeno izvođenje  pločnika oko cijelog objekta i izgrađivanje uređaja za odvodnjavanje.

U toku rada ispod plitkog sloja humusa otkriven je originalni prvobitni rigol, načinjen od kaldrme, kao i kanal koji je odvodio vodu od džamije. Manjom popravkom ovog originalnog sistema odvodnjavanja naš projekat za odvodnjavanje postao je suvišan.

Obijanjem maltera na raznim dijelovima fasada džamije utvrdili smo da je cijela džamija zidana od pomno i pravilno rezanih klesanaca sedre.

Malterisane fasade su uveliko umanjivale vrijednost arhitektonskog izraza spomenika. Nije bilo nikakve sumnje da džamija prvobitno nije bila malterisana, jer u tom slučaju sedra za zidanje ne bi bila obrađivana u ovako pravilnim klesancima. Skidanje maltera sa svih spoljnih površina, osim jugoistočnog zida trijema na kome je sačuvana bogata bojena ornamentika iz vremena građenja Aladža džamije i na kome se nalaze brojni kaligrafski potpisi putnika koji su posjetili Aladžu, među njima i potpis Evlije Čelebije, dalo je spoljnom izgledu spomenika prvobitnu vrijednost.

Arh.Nedeljko Rosić, koji je neposredno rukovodio radovima konzervacije, za preziđivanje i popločenje obezbijedio je sedru iz kamenoloma kod sela Vikoč, oko 30 km uzvodno uz Ćehotinu, a za ploče podova »muljiku«, krečnjak iz Miljevine, od kojih je građena džamija.

U toku radova grom je rascijepio dio minareta iznad šerefeta i skinuo krov minareta. Krov je potpuno izmijenjen, upotrijebljen je samo stari pokrivač, zidani dio je dijelom prezidan i injektiran. To je bio povod da se postavi i kompletna gromobranska instalacija.

Istovremeno, uz džamiju je izvršena i konzervacija česme koja se nalazi u kamenoj džamijskoj ogradi.

Svim ovim radovima izvršena je arhitektonska konzervacija spomenika. Ali, ovim radovima nije dovršen posao uređenja cijelog ansambla koji čini spomenik sa svojom okolinom. U nastavku radova neophodno je konzervirati stare grobove, kojih ima oko 20, i ukloniti novije koji su svojim oblicima unijeli potpuni nesklad u ovaj ambijent. Grob Hasan Nazira, osnivača džamije, treba dovesti u prvobitno stanje, kao i turbe njegovog sina Ibrahim-bega, koga je otac pokopao u turbe sagrađeno za sebe.”

U periodu od 1980. do 1990. godine, u koordinaciji i uz sufinansiranje Zavoda za zaštitu kulturno-istorijske i prirodne baštine BiH, Odbora Islamske zajednice Foča i Skupštine opštine Foča, sprovedeni su sljedeći radovi unutar kompleksa Aladža džamije(81):

-          urađena je komletna infrastrukturna oprema kompleksa: elektro, vodovodne i kanalizacione istalacije, pojačana napojna energija novog priključka za električnu struju, dovoljna za nove potrebe iluminacije i grijanja;

-          izvedena je propisna gromobranska instalacija;

-          uređene su staze i putevi popločenja u haremu; u toku istražnih radova je otkrivena turska kaldrma na koti –0,50 m nižoj od kote terena unutar kompleksa, koja je podignuta na nivo 0,00 metara i dopunjena dijelovima koji nedostaju upotrebom identične vrste kamena; 2 kaldrmisana polja sa obje strane ulaznog popločenja su očišćena, popravljena i dopunjena komadima koji nedostaju; prilaz objektu i dvije sofe na trijemu su konzervisani, a polomljeni i kvaderi kamena koji nedostaju zamijenjeni i dopunjeni istom vrstom sedrenog krečnjaka;

-          zid oko harema pažljivo je demontiran, sve spolije izdvojene, sortirane i proučene, a zidovi popravljeni;

-          sanirani su kameni dijelovi ulaznih kapija, popravljeni krovići, stara ćeramida dopunjena ćeramidom sa jednog starog porušenog objekta; na kapiji br. 2 učvršćena su metalna vrata, a na kapiji br.1 postavljena nova drvena krila vrata;

-          demontirana je i proučena stara česma, ustanovljen položaj prvobitnog korita, izvršena kompozicija i rekonstrukcija korita, tarih ugrađen na starom mjestu, sprovedene vodovodne i kanalizacione cijevi i montirana kamena lula;

-          turbe je pažljivo sanirano, pokrenuti dijelovi učvršćeni, restauracija vijenca urađena, podnožje stubova učvršćeno, ograda popravljena;

-          sanirana je grobnica Hasana Nazira; stare grobnice su otkopane od zemlje, očišćene i sanirane;

-          nišani koji su bili linijski poredani na sjevernoj granici parcele prema parku su dislocirani u sjeverozapadni ugao parcele;

-          zelene površine su uređene, poravnate i zasijana trava, obezbijeđeno je redovno čišćenje i košenje trave;

-          rekonstruisana je kapa šadrvana prema projektu Zavoda;

-          bakarni lim je promijenjen na svim površinama osim na glavnoj kupoli, na kojoj su popravljeni spojevi limova; rekonstruisan je alem na glavnoj kupoli; interpolisani su horizontalni i vertikalni oluci; sprovedena podzemna električna instalacija; urađena replika originalnog lustera;

-          hemijskim putem tretirani su drveni elementi prozora i vrata; urađeni su manji restauratorsko-konzervatorski radovi na kamenim profilacijama mahfila;

-          izvršeni su pripremni radovi za nove faze slikarskih restauratorskih radova;

-          urađena je spoljna iluminacija objekata kompleksa prema projektu iluminacije.

5. Sadašnje stanje dobra

Godine 1992. miniran je i potpuno uništen kompleks  Aladža džamije u Foči sa objektima koji mu pripadaju: turbetom Ibrahima, sina osnivača džamije, mezarima koji su se nalazili istočno, južno i zapadno od džamije i nadgrobnim spomenikom osnivača Hasana Nazira, šadrvanom i česmom u zidu dvorišta, kamenim zidom na jugoistočnoj strani, veći potez kamenog zida na jugozapadnoj strani, južnoj i zapadnoj kapiji, a svi ostaci kamionima su odvezeni u korito rijeke Drine.

Dio nišana koji se nalaze na sjeverozapadu, uz samu granicu parcele k.č. br.1915, k.o. Foča, ostao je sačuvan. Sačuvani su i temelji džamije i šadrvana. Prostor kompleksa džamije nije zagrađen odgovarajućom ogradom, niti su ostaci objekta džamije zaštićeni od daljnjeg propadanja, a u Ulici Osmana Đikića, neposredno uz džamiju, uz jugoistočnu granicu parcele kompleksa džamije, nalazi se deponija smeća.

Na poziv Federalne komisije za traženje nestalih lica u julu 2004. godine izvršen je uviđaj na lokalitetu potencijalne masovne grobnice u blizini željeznog mosta na rijeci Drini u Foči, gdje su prilikom potrage za tijelima ubijenih lica pronađeni fragmenti sakralne građevine. Tom prilikom je utvrđeno sljedeće:

1. Na lokalitetu za koji se pretpostavlja da je masovna grobnica ubijenih Bošnjaka koji su bili zatočeni u KPD Foča pronađeni su kameni i drveni fragmenti.
2. Fragmenti su pronađeni na ukupno dvije lokacije;
3. Prva lokacija (L1) se nalazi 200 metara južno od željeznog mosta preko rijeke Drine;
4. Cijeli lokalitet je prekriven debelim nanosima zemlje, šuta i otpada i zauzima površinu od oko 800 m2;
5. Pronađeni fragmenti predstavljaju dijelove trijema – profilisane vijence i dijelove stubova i pripadaju objektu Aladža džamije, jer je u Foči jedino ova džamija imala kamene stubove;
6. Ostali fragmenti se naziru ispod površine zemlje, na kosini prema rijeci Drini;
7. Prema riječima predstavnika Komisije, veliki dio fragmenata se nalazi zatrpan zemljom na potezu jug-jugoistok od mjesta na kome se nalaze pronađeni fragmenti;
8. Druga lokacija (L2) se nalazi 300 metara sjeverno od željeznog mosta preko rijeke Drine, oko 500 metara od lokacije (L1);
9. Prilikom potrage za tijelima otvoreno je nekoliko sondi i u svakoj je pronađen veliki broj kamenih i drvenih elemenata  (hatula);
10. Fragmenti se nalaze na dubini od oko 7 metara i zatrpani su velikom količinom zemlje, medicinskog otpada (iz obližnje bolnice), PVC kesa i ostalih vrsta otpada;
11. Na osnovu pronađenih fragmenata (dijelovi mihraba i ulaznog portala), a sudeći prema vrsti dekoracije, kvalitetu obrade, kao i vrsti i kvalitetu nanesenih slojeva boje, sa sigurnošću može da se potvrdi da je riječ o ostacima Aladža džamije;
12. Pošto je džamija srušena eksplozivom i tom prilikom nije zapaljena, na drvenim fragmentima koji se vide na mjestu pronalaska ne primjećuju se tragovi gorenja;
13. Takođe je uočen veliki broj fragmenata munare – šerefe, prstenova i ograde;
14. Ostali fragmenti se nalaze zatrpani na površini od oko 1000 m2; zbog visokog vodostaja rijeke Drine, nije bilo moguće izvršiti uviđaj na dijelu lokacije L2 koji se nalazi odmah uz rijeku i na kome se nalazi, takođe, nekoliko fragmenata.

Prema navodima predstavnika Federalne komisije za traženje nestalih lica Seje Kose, prilikom otkopavanja prve lokacije 2001. godine pronađeno je nekoliko fragmenata za koje je utvrđeno da pripadaju objektu Aladža džamije. Dio tih fragmenata sa  dekoracijama je nakon toga prevezen u Visoko i čuvan u krugu JKP «Gradska groblja» Visoko, a zatim su, na zahtjev ovlašćenih državnih organa, predati na daljnje čuvanje Bošnjačkom institutu u Sarajevu(82). Federalna komisija za traženje nestalih lica je, takođe, među fragmentima džamije pronašla i električno brojilo čiji je broj identifikovan kao broj električnog brojila koje se nalazilo u Aladža džamiji.

III -  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br.33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu.

Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

(dobra nastala od praistorije do kraja XX vijeka)

B. Istorijska vrijednost

(veza građevine, cjeline ili područja sa istorijskom ličnošću ili značajnim događajem u istoriji)

C. Umjetnička i estetska vrijednost

i.          Kvalitet obrade,

ii.         Kvalitet materijala,

iii.         Proporcije,

iv.         Kompozicija,

v.          Vrijednost detalja,

vi.         Vrijednost konstrukcije.

D. Čitljivost

(dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iii.         Djelo značajnog umjetnika ili graditelja,

iv.         Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru.

E. Simbolička vrijednost

i.          Ontološka vrijednost,

ii.         Sakralna vrijednost,

iii.         Tradicionalna vrijednost,

iv.         Vezanost za rituale ili obrede,

v.          Značaj za identitet grupe ljudi.

F. Ambijentalna vrijednost 

ii.         Značenje u strukturi i slici grada.  

H. Jedinstvenost i reprezentativnost

i.          Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila,

iii.         Djelo vrhunskog umjetnika ili graditelja.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja Mjesta i ostataka graditeljske cjeline Aladža (Hasan Nazirove) džamije u Foči nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:

1925.    Jeremić, Risto, Has Hoča, Glasnik Geografskog društva, tom 11, Beograd, 1925.

1956-57. Bejtić, Alija, Bosanski namjesnik Mehmed paša Kukavica i njegove zadužbine u Bosni (1752-1756 i 1757-1760), Prilozi za orijentalnu filologiju, Sarajevo, 1956-1957, broj VI-VII.

1957.    Bejtić, Alija, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo, 1957.

1957.    Mujezinović, Mehmed, Autogram Evlije Čelebije u trijemu džamije Aladže u Foči, Naše starine, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo, 1957.

1960.    Kajmaković, Zdravko, Konzervatorsko-restauratorski radovi na ornamentima Aladža džamije u Foči, Naše starine, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, VII, Sarajevo, 1960.

1963.    Anđelić, Pavao, Trgovište, varoš i grad u srednjevjekovnoj Bosni, Glasnik Zemaljskog muzeja, arheologija, Sarajevo, 1963.

1972.    Andrejević, Andrej, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972.

1974.    Arhitektonski snimci objekta džamije (tlocrt i presjek), Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine-Sarajevo, Arhitektonski atelje, juni 1974. godine.

1978.    Kovačević – Kojić, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1978.

1982.    Vego, Marko, Postanak srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1982.

1983.    Redžić, Husref, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, biblioteka "Kulturno naslijeđe",  Sarajevo,  1983.

1983.    Grupa autora (akademik prof. Husref Redžić, docent mr Nedžad Kurto, Ferid Isanović), Program revitalizacije i regeneracije istorijskog područja grada Foče, Urbanističko-arhitektonsko rješenje zone Prijeke čaršije, Skupština opštine Foča, Foča, 1983. godine.

1997.    Muftić, Faruk, Foča: 1470-1996, Sarajevo, 1997.

1998.    Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga 2, Istočna i centralna Bosna, 3. izdanje, Sarajevo, 1998.

1998.    Tucaković, Šemso, Aladža džamija-ubijeni monument, Sarajevo, 1998.

2001.    Domović, Želimir, Rječnik stranih riječi, Beograd, 2001.

2003.    Simić, Alma, Aladža džamija u Foči, Zaštita i obnova u kontekstu urbane jezgre, magistarski rad, Sveučilište u Zagrebu, Arhitektonski fakultet, Poslijediplomski znanstveni studij Graditeljsko naslijeđe, Zagreb, 2003.

2003.    Zlatar, Behija, Utjecaj primorskih majstora na izgradnju nekih objekata u BiH u osmansko doba, Znakovi vremena - broj 20, ljeto 2003.

(1) Prema dostavljenim dokumentima:

Kopiji katastarskog plana, R=1:1000, Katastarska opština Foča, broj plana 16, koju je izdala 31.3.2004. godine Republička uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Republike Srpske, Područna jedinica Foča, i

Izvodu iz posjedovnog lista, br. posjedovnog lista 1426, koji je izdala 31.3.2004. godine Republička uprava za geodetske i imovinsko-pravne poslove Republike Srpske, Područna jedinica Foča.

(2) Hoča, kao trgovište (mercatum) prvi put se pominje 1366. godine. U dubrovačkim izvorima se pominje trgovac Nikola Prodešić iz Drine, a Turci, nakon zauzimanja istočne Bosne, Fočanski kadiluk nazivali su kadilukom Drina. (Desanka Kovačević-Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1978, str. 42). S obzirom na to da se u ovom dokumentu pominje Foča kao znatnije trgovačko mjesto, može se zaključiti da njegova istorija seže u mnogo dalju prošlost.

“Jireček na str. 40 svojih Handelsstrassen navodi da se u izvještaju o putovanju dubrovačkog poklisara Hercegu spominje Hoča 19. decembra 1451. Imenom Drina susedni Pivljani, Drobljani i krajevi od Gackog do Dubrovnika zovu dolinu gornje Drine. Izgleda da se taj predeo tako nazivao i u Srednjem Veku: u jednom se dubrovačkom zapisniku od 3. juna 1367. spominje Brajanus Osrich de Drina, Mon. reg. IV, 94-Zlaća u Drinče, Mikl. Mon. Serb. 544”, (Risto Jeremić, Has Hoča, Glasnik Geografskog društva, tom 11, Beograd, 1925, str. 94). 

(3) Ovaj srednjovjekovni put, takođe, pominje se pod imenima: Via Ragusa, Via Ragusina, Via Drina ili Via Bosna.

(4) U defteru iz 1519. prvi put je srednjovjekovni naziv Hoče zamijenjen imenom Foča (Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Sarajevo,  1983, str. 324).

(5) Trgovište je dio srednjovjekovnog naselja u kom su smješteni dućani trgovaca i zanatlija, te jedan otvoreni veći prostor za nedjeljne sajmove (Pavao Anđelić, Trgovište, varoš i grad u srednjovjekovnoj Bosni, GZM, arheologija, Sarajevo, 1963, str. 181).

(6) Husref Redžić, 1983, str. 317-343.

(7) Stjepan herceg - Stjepan Vukčić Kosača, vojvoda Humske zemlje, u povelji njemačkog cara Friedricha III nazvan Herzog (njem. vojvoda). Prema toj tituli nastao je naziv Hercegovina.

(8) Plemićka porodica iz sela Kosače u okolini Foče; “…Članovi, kuće, roda, plemena Kosača nisu se nikada odrekli posjeda u oblasti Drine, naročito u župi Osanici gdje je selo Kosače, rodno mjesto svih Kosača…”, (Marko Vego, Postanak srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1982, str. 54).

(9) Prema poslovnom uspjehu se ističu članovi porodice Nartičić. U dokumentima Historijskog arhiva u Dubrovniku iz 1366. godine pominju se: braća Nartičić, Mirko Nartičić, braća Sorčić. Osim ovih trgovaca, pominju se (sa podacima koji se odnose na: ime trgovca, zaduženja vezana za vremenski period, iznos zaduženja): Radič Miomanović sa zaduženjima u periodu 1440-1448. od 801 dukata i 57 perpera; Radoje Dubijević, 1420-1435, 686 dukata i 1.225 perpera; Milj Božićković, 1433-1440, 620 dukata i 408 perpera; Radivoj Crijepović, 1430-1422, 499 dukata i 217 perpera; Tvrdiša Mirušković, 1426-1438, 482 dukata i 216 perpera; Milut Tvrdisavić, 1441-1448, 342 dukata; Radoslav Pribičević, 1431-1440, 273 dukata; Vukoslav Novaković, nazvan Pupelja, 1426-1435, 229 dukata i 160 perpera; Radoje Dubijević, 1420-1435, 686 dukata i 1.225 perpera; Radeta Crijepović, 1420-1445, 226 dukata i 514 perpera; Brajan Brateljević, 1432-1435, 195 dukata; Cvjetko Stanisalić, 1445, 181 dukat; Radonja Ljubinović, 1426-1435, 176 dukata i 240 perpera; Vuketa Bogdanović, 1442-1449, 165 dukata; Božidar Radmilović, 1441-1446, 148 dukata i 26 perpera; Miroslav Prodašić, 1401-1402, 131 dukat i 54 perpera; Stojislav Prodašić, 1401-1402, 131 dukat i 54 perpera; Radonja Grasac, 1430-1442, 122 dukata i 72 perpera; Tvrdiša Stojanović, 1427-1430, 121 dukat i 2 perpera; Radivoj Brajaković, 1432-1441, 112 dukata i 2 perpera (Desanka Kovačević-Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, biblioteka "Kulturno naslijeđe", Sarajevo, 1978, str. 43-44, 174-175).

(10) Poređenja radi, u istom periodu u Goraždu su bila 44 trgovca, u Cernici 35, u Višegradu 11, u Tjentištu 13, Borču 7 i Ustikolini 3 trgovca (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str.108).

(11) Podaci o ukupnim zaduženjima trgovaca istočne Bosne kod Dubrovčana, u periodu 1400-1463. godina:   Goražde 4.735 dukata i 2.052 perpera, Cernica 903 dukata i 4.183 perpera, Višegrad 1.019 dukata i 45 perpera, Tjentište 918 dukata i 489 perpera, Borač 86 dukata i 307 perpera i Ustikolina 97 dukata i 176 perpera (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str.108, 168-173).

(12) Godine 1366. Obrad Nartičić sa svojim sinovima Radoslavom i Obradom zadužuje kod Dubrovčana (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 177).

(13) U srednjem vijeku trgovina na Balkanu je počivala na  kreditiranju, a Dubrovnik je bio važan centar kreditne trgovine na Balkanu (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 167).

(14) Naročito mnogo tkanina se uvozilo u Visoko, Foču i Goražde. Trgovci iz Foče kupuju tkanine iz Mantove (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str.193-194).

(15) U periodu od 1422. do 1448. godine u Foči boravi 95 Dubrovčana, od kojih 22 više od jedanput. Takođe, treba primijetiti da je naseobina Dubrovčana postojala samo u Foči, a da su se pojedinci mogli da nađu u Borču i rijetko u Goraždu i Višegradu.

(16) U svim poznatijim mjestima srednjovjekovne Bosne (Prača, Foča, Kreševo i Goražde) rade dubrovački zlatari (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 202).

(17) Kapital Obrada Nartičića u periodu 1396-1404. dostiže iznos od 1.117 dukata i 88 groša (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 177).

(18) Za Radoslava Sorčića 1394. godine navodi se da je iz Ustikoline, a 1396. godine se vodi kao trgovac iz Foče (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 188).

(19) Vukosav Novaković iz Goražda imao je jemca iz Foče, a Radoslav Veseoković iz Foče jemca iz Cernice. Vučeta Bogavčić iz Foče se udružio sa jednim trgovcem iz Tjentišta, a Vuk Baličević iz Foče posluje zajedno sa Radičem Milobratovićem iz Cernice (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 189).

(20) Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 216.

(21) Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 19-21.

       Turci su Foču zauzeli 1465. godine. (Husref Redžić, 1983, str. 325)

(22) Podatke o promjenama u strukturi stanovništva Hoče i urbanim transformacijama naselja pružaju nam osmanski defteri (popisi stanovništva):

• Defter Bosanskog sandžaka 1468/69.
• Defter Hercegovačkog sandžaka 1477.
• Defter Hercegovačkog sandžaka 1519.
• Defter Hercegovačkog sandžaka 1585.
• Defter vakufa Ismail-Čelebije u Foči 1664.
• Popis Has Foča 1468/69. (objavili Ćiro Truhelka i Risto Jeremić) Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Sarajevo, 1983, str. 322.

(23) Godine 1470. iz Bosanskog sandžaka je izdvojen Hercegovački sandžak, čije sjedište je bila Foča do 1575. (kada se sjedište Hercegovačkog sandžaka premješta u Pljevlja/Taslidžu) sa prekidima od 1522-1530 i 1533, kada je sjedište Hercegovačkog sandžaka bilo u Mostaru (Husref Redžić, 1983, str. 322).

(24) Prva mahala je Hamza-begova (Ortakolo), koja se, kao najstarija, gradi u drugoj polovini 15. vijeka uz srednjovjekovnu jezgru Hoče, na lokalitetu sjeverno od Pazarišta; druga je Fatima-sultan mahala koja se osniva krajem 15. vijeka, zapadno od Ortakola, na samoj desnoj obali Drine; treća je Mustafa-pašina mahala koja se formira krajem 15. vijeka na desnoj obali Ćehotine; četvrta je Careva mahala koja nastaje 1501. godine, na lokalitetu južno od Pazarišta; peta Džafer-begova mahala se osniva u petoj deceniji 16. vijeka uz samo ušće Ćehotine u Drinu, a šesta je Hasan Nazirova (Aladža) mahala koja se gradi sredinom 16. vijeka, jugoistočno od Mustafa-pašine mahale, na desnoj obali Ćehotine (Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, biblioteka "Kulturno naslijeđe",  Sarajevo,  1983, str. 326).

(25) U vrijeme turske vladavine na našim prostorima predstavlja najmanju prostorno-organizacionu jedinicu: stambenu četvrt koja mora da ima džamiju, pekaru, česmu i barem 30-40 domaćinstava (kuća).

(26) Aladža tur. raznobojan, šaren (Bratoljub Klaić, Rječnik stranih riječi, Zagreb, 1962, str. 47).

Prvi očuvani pomen ove džamije kao “aladže”, tj. šarene džamije je u dokumentu iz 1588. godine, kada je izvjesni Ali Čelebija pomenut kao hatib Aladža džamije u Foči (Alija Bejtić, Aladža džamija u Foči, El-Hidaje, VII, 1943, str. 71).

(27) Mujezinović, 1998, str. 37-38.

(28) Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 30.

(29) Hidžretska 957. godina, u kojoj je džamija dovršena, nije ispisana brojkama, nego je sadržana u brojčanoj vrijednosti slova rečenice: “Ja kajumu tekebel bikabulin hasenin”, čiji zbir iznosi tačno 957 (1550/1551). Izvor: Mujezinović, 1998, str. 38.

(30) Naziv Balija, koji je Hasan Nazir dodao uz svoje ime i funkciju u pismu upućenom Dubrovčanima, prema nekim autorima (J. Dedijer, Hercegovina, Srpski etnografski zbornik XII, Beograd, 1909, str. 49, 115, 174; A. Škaljić, Turcizmi u srpskohvatskom jeziku, Sarajevo, 1966, str. 118) označava muslimansku etničku grupaciju koja je naseljavala područje oko Podveležja i Gabele, što dovodi u vezu porijeklo Hasan Nazirovog roda sa tim dijelom Hercegovine (Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 26).

(31) Mujezinović, 1998, str. 41.

(32) U ovom zapisu, kako vidimo, kaže se da je Hasan Nazir sin Sinanov, a u hronogramu nad njegovom džamijom piše da je sin Jusufov. Međutim, ta činjenica ne treba da nas dovodi u zabunu s obzirom na to da znamo da su Turci često davali ljudima sa imenom Jusuf i drugo ime Sinanudin ili kraće Sinan. Prema tome, Hasan Nazir, sin Sinanov, identičan je sa Hasanom, sinom Jusufovim (Mujezinović, 1998, str. 43).

(33) Naime, M. Handžić je 1939. godine u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu pronašao prepis rukopisa drugog dijela Ebul-Lejs Samarkandijevog komentara Kur’ana, kog je između 1. i 10. jula 1535. godine u Foči uvakufio osnivač Aladža džamije. Ovaj prepis rukopisa je rad Husejina b. Kasima b. Hasana u Karamanu, 1432. godine (H. M. Handžić, Osnivač najljepše džamije u Bosni i Hercegovini, “Jugoslovenski list” br. 96, 23.4.1939. godine, str. 10; K. Dobrača, Katalog arapskih, turskih i persijskih rukopisa Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu, sv. I, Sarajevo, 1963, 129-130).

(34) Ćiro Truhelka, Tursko-slovjenski spomenici Dubrovačke arhive, Sarajevo, 1911, str. 161.

(35) Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 23.

(36) Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 23.

(37)

-          ….iz jedne odluke Vijeća umoljenih od 14.4.1544.  saznaje se  da je odobreno “čaušu Porte, Naziru Hasan Baliji i eminu Ledenice da bez naplate carine iz grada odveze svoju robu”;

-          oktobra 1544. Hasan Nazir boravi u Dubrovniku o trošku vlade;

-          aprila 1545. Vijeće umoljenih odobrava da se “uz naplatu Hasanu  Baliji da ono što je tražio”;

-          na osnovu zabilješki Vijeća umoljenih,da se zaključiti da je u martu 1546. osnivač Aladža džamije rješavao neki spor u Gabeli, zato što donosi odluku da se omogući “dvojici kadija, od kojih je jedan sklav Porte Hasan Balija, da sa Gabelanima povedu istragu o robi”;

-          krajem 1546. Vijeće umoljenih Hasanu Naziru, njegovom eminu i društvu dozvoljava slobodnu trgovinu u Dubrovniku

(sve navedene  informacije u ovoj fusnoti potiču iz dokumentacije i zvaničnih akata Vijeća umoljenih, a datiraju iz pete decenije 16. vijeka Historijskog arhiva u Dubrovniku: (HAD, Cons. Rog. XLVI, 337; HAD, Detta 1 (1543-1549) 63’ (13.10.1544); Cons. Rog. XLVII, 52 (16.12.1544); isto, 92 (4.4.1545); isto, 184 (4.3.1546); isto, 268’ (23.12.1546) ).         

(38) Posljednji pisani trag o Hasanu Naziru pronađen je na jednoj zvaničnoj potvrdi napisanoj na turskom jeziku, izdatoj između 1. i 10. aprila 1549. godine. Odgovarajući na žalbu ćumurdžija koji su radili za srebreničke i druge majdane na rad emina carskih hasova Hajrudina, zbog zavođenja povećane takse na njihov rad, Hasan Nazir se poziva na stari sultanski zakon izdajući ispravu kom se strogo zaštićuju njihova prava, a eventualnim prekršiocima ovog zakona prijeti prijavom Porti (Fehim Spaho, Turski rudarski zakoni, Glasnik Zemaljskog muzeja XXV, Sarajevo, 1913, 137-138; Ćiro Truhelka, Historička podloga agrarnog pitanja u Bosni, Glasnik Zemaljskog muzeja XXVII, Sarajevo, 1915, 202-203 ).

(39) U XVI vijeku u Bosni nastaju najljepša i najznačajnija ostvarenja islamske arhitekture, u vrijeme kada ovdje djeluju ili po njihovim planovima rade čuveni graditelji poput Mimara Sinana, Adžema Esira Alija, Hajrudina i drugih. Na njihovim građevinama rade i vrsni dubrovački majstori: klesari, kamenari, zidari, majstori za svodove, tesari, kovači, staklari (A. Bejtić, Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, Prilozi za orijentalnu filologiju, (POF), III -IV, Sarajevo, 1952, str. 240).

Pod rukovodstvom iskusnih osmanskih neimara, oni s vremenom stiču iskustvo, te postepeno počinju samostalno da rade na izvođenju složenijih konstruktivnih rješenja. Koliko su bili ovladali tehnikom gradnje na osmanskim građevinama pokazuje i most Mehmed-paše Sokolovića kod Trebinja (poznatiji kao Arslanagića most), na kome je radilo dvanaest dubrovačkih zidara u junu 1568. godine, a da na njemu nema posebnih tragova zapadnjačkog, dubrovačkog graditeljstva. Neki istoričari umjetnosti skloni su mišljenju da je malo mostova u Bosni i Hercegovini koji se maštovitošću oblika mogu da porede sa njime. U dubrovačkim izvorima most se pominje «kao zadužbina koju je za svoju slavu podigao presvijetli gospodin Mehmed-paša» (R. Samardžić, Mehmed Sokolović, Beograd, 1975, str. 368).

U dubrovačkim knjigama ostao je zapisan niz podataka koji govore o učešću primorskih majstora na građevinama po Bosni i Hercegovini. Isto tako, ti podaci govore da su ovdje radili i italijanski majstori, i to najviše na gradnji mostova. Tako je Dubrovačko vijeće 28. septembra 1482. godine zaključilo da Jahja-begu « qui est sanzachus in Vechbossania » da na dar stakla koja opština ima na zalihi (Ć. Truhelka, Tursko-slovjenski spomenici dubrovačke arhive, Sarajevo, 1911, str. 203).

Na zahtjev bosanskog sandžak-bega Firuz-bega 11. maja 1509. godine Dubrovčani su zaključili da mu pošalju dva zidara i četiri druga majstora (magistri conore) za izgradnju njegovog hamama kog je počeo graditi na Baščaršiji (V.Skarić, Sarajevo i njegova okolina od najstarijih vremena do austro-ugarske okupacije, Sarajevo, 1937, str. 46).

Svoje umijeće u gradnji monumentalnih građevina Dubrovčani su pokazali i na čuvenoj Begovoj džamiji, zadužbini najvećeg vakifa Sarajeva Gazi Husrev-bega. Čim je izabran na položaj bosanskog namjesnika, već 27. septembra 1521. godine Dubrovčani su odabrali poslanike da se poklone i uruče uobičajene poklone novom sandžak-begu, kog su odranije poznavali. Njegova majka bila je sultanija, kćerka Bajezida II, a otac Ferhad-beg, njihov susjed, rođen u Hercegovini, sa kojim su Dubrovčani odranije imali dobre veze i sa kojim su se dopisivali. U julu 1529. godine dubrovačka vlada uputila je u Bosnu «pet majstora kamenara i jednog kovača», da rade na gradnji Gazi Husrev-begovih zadužbina, 21. marta 1530. «tesare koje je tražio», a u maju 1531. vlada mu je poslala na njegovo traženje majstora Laurencija staklara (T. Popović, Dubrovnik i Turska u XVI veku, Beograd, 1973, str. 161).

Neki elementi kod najljepše sarajevske džamije koju je podigao veliki vezir, budimski beglerbeg i bosanski sandžak-beg Bošnjak Gazi Ali-paša oko 1557. godine, kao tehnika zidanja centralnog dijela malim kvaderima, debljina zidova, visina kamenih sofa koje su od tla odignute 55 cm, ukazuju na prisustvo primorskih majstora u njenoj izgradnji (A. Andrejević, Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji, Beograd, 1984, str. 50).      

(40) Običaj je bio da se uz džamiju koja se tek treba graditi najprije sagradi zgrada imareta koja će služiti u vrijeme gradnje džamije radnicima i majstorima (Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 60).

(41) Istraživanja gosp. Faruka Muftića, prema gruntovnim dokumentima Vakufske direkcije u Sarajevu, gruntovni ulošci 122, 123, 424, 425, 426, 427, 428 i 128, k.o. Završ, od 27.8.1911. godine, u korist vakufa Hasan Nazirove džamije u Foči bilo je uvakufljeno ukupno 731 dunum i 270 m2 zemljišta.

(42) Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 26.

(43) (T. Popović, Upravna organizacija Hercegovačkog sandžaka u XVI veku, Prilozi za orijentalnu filologiju XII-XIII, Sarajevo, 1965, str. 97-98).

(44) P. Matković, Putovanja po Balkanskom poluotoku u XVI vieku, Rad JAZU, CXXIV, Zagreb, 1895, str. 64.

(45) Alma Simić, Aladža džamija u Foči, Zaštita i obnova u kontekstu urbane jezgre, magistarski rad, Sveučilište u Zagrebu, Arhitektonski fakultet, Poslijediplomski znanstveni studij Graditeljsko naslijeđe, Zagreb, 2003, str.27.

(46) Alija Bejtić, Aladža džamija u Foči, El-Hidaje, VII, 1943, str.71.

(47) (Zdravko Kajmaković, Konzervatorsko-restauratorski radovi na ornamentima Aladža džamije u Foči, Naše starine, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, VII, Sarajevo, 1960, str. 114.)

(48) Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 65.

(49) Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, biblioteka "Kulturno naslijeđe",  Sarajevo,  1983, str. 209-210; Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 53.

(50) M. Zarzycki, E. Arndt, Đ. Stratimirović, Aladža džamija u Foči, Glasnik Zemaljskog muzeja II, Sarajevo, 1891, 103-115.

(51) Zarzycki je odgonetnuo datum zapisa, ali ne i autora zapisa. Evlija Čelebi u to doba bio je još “neotkriven” putopisac. Tek 1896. u Uskudaru je pronađen prvi potpuni Evlijin rukopis. Ni Alija Bejtić, 1956, u svom radu Povijest i umjetnost Foče na Drini, ne pominje Čelebiju kao autora ovog zapisa, zato što je 1956. taj zapis još uvijek bio sakriven pod krečnim nanosima (Mehmed Mujezinović, Autogram Evlije Čelebije u trijemu džamije Aladže u Foči, Naše starine, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo, 1957,  str.291).

(52) (Mehmed Mujezinović, Autogram Evlije Čelebije u trijemu džamije Aladže u Foči, Naše starine, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti Narodne Republike Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo, 1957,  str. 293-292.)

(53) Tarih je bio uklesan u kamenoj ploči dimenzija 52x55 cm, uzidanoj iznad česme u dvorišnom zidu Aladža džamije. Sam natpis bio je na turskom jeziku, korišćeno pismo je bilo obični tali, a tekst natpisa je bio mjestimično oštećen (Mujezinović, 1998, str. 44-45).

(54) Zdravko Kajmaković, Konzervatorsko-restauratorski radovi na ornamentima Aladža džamije u Foči, Naše starine, Godišnjak Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, VII, Sarajevo, 1960, str. 117; Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 48.

(55) Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 65.

(56) Simić, 2003, str. 29.

(57) Andrejević, 1972, str. 65.

(58) Trompe su ljevkaste svodne niše iznad uglova kvadratičnog kubusa (Werner Mueller, Gunther Vogel: Atlas arhitekture, knjiga 1, Zagreb, 2000, str. 48-49).

(59) Ovi sferični trouglovi samo formom podsjećaju na vizantijske pandantife (Andrejević,1972, str.34).

(60) Andrejević,1972, str. 35.

(61) E. Neufert, Pravila građevinarstva, Beograd, 1952, str.35.

(62) Pri opisu drvenog trijema, turbeta, šadrvana, grobnice osnivača Hasana Nazira, starijih grobnih sarkofaga, nišana, česme, harema, zida, kapije, zidova i ograde uglavnom su citirani opisi Alme Simić iz navedenog magistarskog rada.

(63) Geometrijsku ornamentiku koja je bila zastupljena na kamenim površinama Aladža džamije karakterisali su motivi koji su u tursku dekoraciju većim dijelom uneseni iz starije ranoislamske umjetnosti. Motiv prepletenih poligona koji je u Aladža džamiji prekrivao dovratnike mihraba javljao se još u umjetnosti Omajadske dinastije. Naime, sa perforisanih mermernih prozorskih ploča Velike džamije u Damasku iz 715. godine, koja je kasnije služila kao obrazac za mnoge islamske građevine, ovaj motiv je prenesen u seldžučko-persijsku umjetnost i javio se na dekorativnim frizovima koji teku po dovratnicima velikih seldžučkih turbeta i hanova, kao i na ogradama minbera anadolijskih džamija XIII vijeka. Odande su motiv prepletenih poligona preuzeli i osmanlijski neimari. Tako je taj motiv na monumentalnim zadužbinama koje je u petoj i šestoj deceniji XVI vijeka projektovao Mimar Sinan gotovo uvijek ispunjavao kamene parapete minbera, ograde mahfila i druge manje površine (Andrejević, 1972, 46).

(64) Gotovo jednakim putem kao i motiv prepletenih poligona kretao se i geometrijski ornamenat koji formiraju dvojne plastične trake koje se međusobno ukrštaju, zaklapajući naizmjenično šestougaona polja i šestorokrake zvijezde. Ovaj motiv potiče iz dekorativnog repertoara omajadske džamije u Medini (709. godina). Odatle se postepeno širio na građevinama ostalih arabljanskih područja u sjevernoj Africi i na Bliskom istoku. Motiv se kasnije preko seldžučke umjetnosti prenio u dekoraciju osmanlijskih Turaka. Iz tog motiva je prije X vijeka na egipatskom tlu izveden perforisani ornamenat koji se u Aladža džamiji prostirao na ogradi mahfila (Andrejević, 1972, 46).

(65) Portali i mihrabi persijskih džamija, kod kojih su ovi dijelovi simbolisali neobično značajan i gotovo panteistički tumačen prolaz u novi svijet blaženstva, gotovo uvjek su bili kićeni bokorima rascvjetalih ruža i jasmina.

(66) Motivi klesane dekoracije kao što su stalaktiti, pupoljci, motiv pješčanog sata na portalu Aladža džamije, vitičasti lukovi i stilizovani pupoljci predstavljali su čisto turske dekorativne elemente koji su se sredinom XVI vijeka javljali gotovo na svim Sinanovim građevinama (Andrejević, 1972, 46).

(67) Na oslikanim površinama, kao i na plastičnoj dekoraciji gustu floralnu ornamentiku činili su stilizovani cvjetovi i listovi koji su se, povezani tankim vriježama, preplitali i razilazili, te tako formirali duže frizove ili veće samostalne cjeline (Andrejević, 1972, 50).

(68) Izvjesni Ali Čelebija je pomenut kao hatib Aladža džamije u Foči (Kajmaković, 1960, 114).

(69) Činjenica da je džamija već 1588. godine pomenuta kao Aladža govori da je ona ovo ime nosila od svog postanka, jer vremenski period od 37 godina predstavlja suviše kratak interval da bi se ime jedne bogomolje moglo da promijeni i usvoji novo. Njeno ime arapskog porijekla moglo je da nastane samo u najstarijim vremenima turske vladavine, kada je još uvijek u islamsko-osmanlijskoj kulturi dominirao arapski jezik. Sulejmanova džamija u Travniku nastala je mnogo kasnije i ne zove se «Aladža», već «Šarena džamija» (Kajmaković, 1960, 114).

(70) Herabski i kasnije tabrijski dvorski slikar (od 1450. do 1537. godine). Imao je veliki uticaj na kasniji rad persijskih, turskih i indijskih slikara (Andrejević, 1972, 51).

(71) Vješt i izuzetno cijenjen iluminator i majstor ornamentalnog slikarstva iz XVI vijeka. Za njega su govorili da «kad predstavi pelivana – zemlja se trese, kad naslika sunce – vrućina je, a kad prikaže cvijetnjak – osjeća se miris ruža» (Andrejević, 1972, 51).

(72) Tabrijski majstor, jedan od prvih Bezhadovih sljedbenika. On je oko 1512. i 1521. godine radio kod turskog princa Ahmeda na provincijskom dvoru u Amasiji. Prestonički registri ga pominju 1525/26. godine kao crtača, slikara i iluminatora. Nedugo zatim sultan Sulejman Veličanstveni ga ja imenovao za svog nakaš-bašu i postavio ga na čelo svojih dvorskih slikara (Andrejević, 1972, 51).

(73) Godine 1908. ove dijelove je restaurisala Zemaljska vlada u Sarajevu. Tom prilikom sa fasade je skinut drveni trijem koji je ornamente štitio od kiše (Kajmaković, 1960, 116).

Ponovni konzervatorsko-restauratorski radovi na slikanim ornamentima na trijemu džamije izvedeni su 1959. godine. Radove je izveo Zemaljski zavod za zaštitu spomenika kulture i  prirodnih rijetkosti NRBiH u Sarajevu. Slikarske radove je izvodio Nihad Bahtijarević (Kajmaković, 1960, 113).

(74) Kod rumi-ornamenta zastupljen je sistem stilizovanih i gušće isprepletenih cvjetnih članova, koji se bez centralnog motiva šire na sve strane, slično kakvoj cvjetnoj mreži sačinjenoj od podjednako važnih elemenata. Rumi-ornamenat su osmanlijski Turci, prema mišljenju Dž. E. Arsevena, preuzeli od rumskih Seldžuka na tlu Male Azije. Oni su ga razradili i obogatili novim detaljima – karakterističnim cvjetovima lale i karanfila (Andrejević, 1972, 51).

(75) Slikane površine su bile uništene prije 1890. godine jer je E. Arnt, pišući o njima, rekao da je zatekao samo neke dijelove. Prema njegova dva crteža, kao i na osnovu preostalih tragova, te još neke dokumentacije, 1968. godine izvršena je restauracija ovih partija. Restauracija je vršena pod nadzorom slikara-konzervatora N. Bahtijarevića (Andrejević, 1972, 48, 61).

(76) Kod hataji kompozicije naglašeniji je centralni dio. Taj sistem sačinjava jedan glavni motiv, obično krupniji cvijet od koga se lepezasto šire svi ostali, sitniji dijelovi. Ovakva dekoracija sadrži realnije predstave cvijeća. Predstave su i prirodnije bojene. Takav, u suštini kineski, način stilizacije Seldžuci su pod imenom hataji ornamentike prenijeli u Persiju i Malu Aziju iz istočnog Turkestana. Hataji ornamenat u persijskoj umjetnosti često se kombinovao sa rumi-ornamentom. Upravo je to zajedničko korišćenje bilo karakteristično u Aladža džamiji, gdje je u sredini polja obično dominirala krupnija hataji ornamentika okružena po periferiji gušćim bordurama rumi-ornamenta (Andrejević, 1972, 51).

(77) “Pored Aladže nalazi se mezarluk oko 14.000 m2, poznat kao Veliko groblje. U poslijeratnom periodu 1956. godine vladajuća struktura na jednoj od svojih sjednica proglasila je ovo groblje gradskim parkom. Naravno, saglasnost sopstvenika Odbora Islamske zajednice ni muslimana Foče nije tražena. Grobovi su poravnati. Ostalo je nekoliko starih velikih nišana, napravljene su staze, klupe i tako je nestalo Veliko groblje, jedan od elemenata identiteta Bošnjaka”, (Faruk Muftić, Foča: 1470-1996, Sarajevo, 1997, str. 132).

“…U neposrednoj blizini tih spomenika, samo nešto niže i također uz samu ulicu pokraj Ćehotine, stajala je do 1953 jedna druga nekropola, zvana Šehitluk, sa sedam očuvanih nadgrobnih spomenika,… "( Alija Bejtić, Povijest i umjetnost Foče na Drini, Naše starine, Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine, IV, Sarajevo, 1957, str. 44.)

“Idući od mosta preko Ćehotine prema Aladži postojale su, sve do 1953. godine, još dvije nekropole sa starim nišanima 'Od Fetha' od kojih se jedna nazivala 'Šehitluk'. Tu su bili najstariji fočanski nišani izvedeni u formi obeliska ili pak sa turbanima vrlo jednostavne obrade, na kojima su bili isklesani: lukovi, strijele, polulopte, mačevi, polumjeseci, a na nekima su postojali i enamluci. Većina tih nišana je uništeno pretvaranjem ovog dijela u parkovsku površinu. Sedam takvih pari nišana, gdje se i danas nalaze, in situ ”, (Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga 2, Istočna i centralna Bosna, 3. izdanje, Sarajevo, 1998, str. 41).

(78) Ova anketa je rađena oko 1980. godine.

(79) Tarih je bio uklesan u kamenoj ploči dimenzija 52x55 cm, uzidanoj iznad česme u dvorišnom zidu Aladža džamije. Sam natpis bio je na turskom jeziku, korišćeno pismo je bilo obični tali, a tekst natpisa je bio mjestimično oštećen (Mujezinović, 1998, str. 44-45).

(80) Alma Simić, Aladža džamija u Foči, Zaštita i obnova u kontekstu urbane jezgre, magistarski rad, Sveučilište u Zagrebu, Arhitektonski fakultet, Poslijediplomski znanstveni studij Graditeljsko naslijeđe, Zagreb, 2003, str.28 (primjerak magistarskog rada dostupan u biblioteci Bošnjačkog instituta u Sarajevu).

(81) Alma Simić, Aladža džamija u Foči, Zaštita i obnova u kontekstu urbane jezgre, magistarski rad, Sveučilište u Zagrebu, Arhitektonski fakultet, Poslijediplomski znanstveni studij Graditeljsko naslijeđe, Zagreb, 2003, str.79-83.

(82) Ova informacija je preuzeta iz propratnog akta JKP "Gradska groblja" Visoko, broj 01-4257/04 od 8.9.2004. godine upućenog Komisiji za očuvanje nacionalnih spomenika.