Status spomenika -> Nacionalni spomenik

            Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 53/04.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 2. do 8. marta 2004. godine, donijela je

O D L U K U

I

Graditeljska cjelina – Džamija i medresa Mehmed-paše Kukavice u Foči proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. 1741, k.č. 1742 i k.č. 1766, posjedovni list br. 1426,  k.o. Foča, opština Foča, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 9/02).

II

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbjedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuje se sljedeće:

            I  stepen zaštite primjenjuje se u prostoru označenom kao k.č. br. 1742, k.o. Foča. U ovom prostoru utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

1. dozvoljeni su samo radovi na rehabilitaciji nacionalnog spomenika, uključujući pripremne i istraživačke radove usmjerene na obezbjeđenje uslova za rehabilitaciju, uz odobrenje od strane ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj  i stručno nadziranje nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Republike Srpske (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);
2. u cilju obezbjeđenja uslova za rehabilitaciju nacionalnog spomenika izvršiti pripremne i istraživačke radove koji će obuhvatiti:

-          ograđivanje parcele privremenom zaštitnom ogradom. Ograda treba da bude visoka 2 m i postavljena na način na koji će gradilište biti fizički obezbijeđeno;

-          postaviti privremenu zaštitnu platformu iznad centralnog prostora džamije u svrhu zaštite od obrušavanja materijala iz oštećenih zidova i dijelova kupole, kao i zaštitu neobrušenih dijelova objekta od daljeg propadanja;

-          izvršiti pažljivo otkopavanje obrušenog kamenog materijala uz prisustvo konzervatora-restauratora. Nađene ulomke rekognoscirati, registrovati, deponovati na za to postavljene drvene platforme unutar prostora II stepena zaštite;

-          izvršiti istraživanje petrografskih i hemijskih osobina kamena i ostalih građevinskih materijala, stratografsko ispitivanje maltera, bojenih površina, te izvršiti sve nužne istražne radnje koje prethode konzervaciji bakrenih ploča sa kaligrafskim zapisima;

-          izvršiti istraživačke radove i statičko-konstruktivnu analizu zidova džamije koji su preostali nakon miniranja objekta;

3. zavisno o rezultatima prethodnih ispitivanja, izvršiti rehabilitaciju objekta džamije primjenom sljedećih metoda: 

-          konzervacija i konstruktivna sanacija postojećih struktura;

-          u slučaju da je nemoguće izvršiti konstruktivnu sanaciju postojećih struktura, potrebno je izvršiti dekomponovanje postojećih zidova i njihovu rekonstrukciju primjenom metode anastiloze;

-          rekonstrukciju srušenih dijelova objekta izvršiti upotrebom izvornog ili, u slučaju kada to opravdano nije moguće, njemu istovrsnog materijala sa obezbijeđenom čitljivošću razlike izvornih i novih materijala; 

-          u okviru projekta rehabilitacije graditeljske cjeline, izvršiti rekonstrukciju desnog krila objekta medrese i dvorišnog zida prema ulici i ulazne kapije, a na osnovi raspoložive dokumentacije. Dozvoljena je upotreba dvostrešnog krovišta na prizemnom dijelu krila medrese i četverovodnog krovišta nad spratnim dijelom krila medrese;

-          prilikom rekonstrukcije objekta medrese i dvorišnog zida, dozvoljena je upotreba sljedećih materijala: ćeramide kao krovnog pokrivača, kamena, drveta, pečene gline, gvožđa, bakra i stakla.

II stepen zaštite primjenjuje se na prostoru označenom kao k.č. br. 1741 i 1766,  k.o. Foča. U ovom prostoru utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

-          izvršiti ograđivanje parcele privremenom zaštitnom ogradom. Ogradu treba postaviti  na sjevernoj strani k.č. br. 1741, prateći sjevernu i sjeveroistočnu granicu zaštićenog prostora, počev od objekta izgrađenog na k.č. br. 1738, pa do objekta izgrađenog na k.č. br. 1735. Ograda treba da bude visoka 2 m i postavljena na način na koji obezbijeđuje zaštitu od ulaska neovlaštenih lica i oštećenja deponovanih ulomaka; na zapadnoj granici ovog zaštićenog prostora, koji ima izlaz na Ulicu JNA, treba locirati privremenu kolsku kapiju-vratnice; 

-          izgraditi privremena priručna spremišta za pohranu materijala izvučenog iz ruševina, kao i privremene drvene natkrivene platforme za sortiranje i čišćenje kamenog materijala objekta džamije koji bi mogao da se iskoristi pri rehabilitacijii cjeline;

-          nakon završenih radova rehabilitacije objekta džamije očistiti prostor II stepena zaštite i izvršiti hortikulturno uređenje tog prostora.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za  prostorno uređenje u Republici Srpskoj, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH» .

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 06.1-02-1063/03-9                                                             

2. marta 2004. godine

Sarajevo                                                                                  

P.o. Predsjedavajuće Komisije

Amra Hadžimuhamedović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju džamije Mehmed-paše Kukavice iz Foče na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod nazivom «Ostaci Kukavičije džamije», redni broj 212.

U skladu sa odredbama zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je  pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:

-          podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama i  radovima na dobru itd.,

-          kopiju katastarskog plana,

-          istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korišćenja dokumentacije u okviru ove odluke.

Na osnovu uvida u  prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Graditeljska cjelina Džamije i medrese Mehmed-paše Kukavice izgrađena je na  parcelama  k.č. broj 1741, k.č. broj 1742 i k.č. broj 1766, posjedovni list br. 1426, sopstveništvo Odbora Islamske zajednice Foča, k.o. Foča, Opština Foča, Republika Srpska.

Objekti džamije i medrese locirani su u Gornjoj čaršiji (Prijekoj čaršiji) i nalaze se u neposrednoj blizini hana  Mehmed-paše Kukavice i sahat-kule.

Istorijski podaci

Nastanak i razvoj srednjovjekovnog bosanskohercegovačkog naselja Hoča (Hotča)(1) bili su zasnovani, prije svega, na geografskom položaju mjesta na dvije rijeke, Drini i Ćehotini, odnosno njegovoj lokaciji na trasi Dubrovačkog druma koji je povezivao Dubrovnik sa Moravsko-vardarskom kotlinom i centralnim prostorom Balkanskog poluostrva.

Trasa Dubrovačkog druma je prepoznatljiva u matrici ulične mreže Foče(2) u Prijekoj čaršiji, koja se nalazi u tangentnoj zoni Pazarišta (Trgovišta(3)), lokaliteta na kom je nastala Hoča (Hotča) u srednjem vijeku(4).

Srednjovjekovna Hoča (Hotča) prolazila je kroz različite faze graditeljsko-urbanističkog razvoja, od otvorene karavanske stanice (plateja), trgovišta do gradskog naselja. Kao završna tačka puta preko Čemernog i Sutjeske, prema svom položaju Foča je bila predodređena za veće tržište i karavansku stanicu. Ljudi iz Foče počinju da se bave trgovinom prvenstveno sa Dubrovčanima(5). Domaći trgovci bili su najaktivniji u Foči, gdje ih je bilo najviše (82)(6), a prema intenzitetu zaduženja(7) kod dubrovačkih trgovaca u periodu između 1396. i 1453. godine, odmah su poslije trgovaca iz Prače i Drijeva. Upućeni poslom jedni na druge, fočanski trgovci se udružuju i zajednički zadužuju(8) kod dubrovačkih trgovaca(9), a često poznatiji trgovci bivaju jemci novim trgovcima. U Dubrovnik su isporučivali stočarske proizvode i vosak, a u istočnu Bosnu uvozili tkanine(10). Velika količina tkanina koja se uvozi svjedoči o privrednoj razvijenosti srednjovjekovne Foče, kao i o potrebama i kupovnoj moći njenog stanovništva. Prisustvo dubrovačkih trgovaca u Foči povećava značaj samoga mjesta(11), koje u 15. vijeku postaje najveće trgovačko središte istočne Bosne, a u Foči rade i dubrovački zlatari(12). Pojedini trgovci posluju sa kapitalom koji prelazi iznos od 1.000 dukata(13). Trgovci često putuju, mijenjaju mjesta boravka, posluju istovremeno u dva mjesta(14), povezuju se sa trgovcima iz drugih mjesta zajedničkim poslovima(15) i time unapređuju trgovinsku razmjenu pojedinačnih mjesta izvodeći ih iz tradicionalne izolacije. U Foči su se skupljali viškovi žitarica proizvedeni u regiji, trgovalo se voskom, kožom i ostalim stočarskim proizvodima, a od zanata krojački se pominje kao “veoma raširen među domaćim ljudima(16)”.  

Puni procvat ovo naselje doživljava u doba turske uprave(17), naročito u periodu od druge polovine 15. vijeka do kraja 16. vijeka. U tom periodu se transformiše(18) od kasabe do šehera i važnog administrativno-upravnog centra u Hercegovini(19).

U 18. vijeku grad Foča se više ne širi, a zadužbine(20)(džamija, medresa, česma, karavan-saraj, hamam, tekija, sahat-kula i dućani) Mehmed-paše Kukavice se  grade u postojećem gradskom tkivu(21).

U nizu brojnih bosanskih namjesnika posljednja tri vijeka turske vladavine u Bosni Mehmed-paša Kukavica zauzima, svakako, istaknuto mjesto. Upravljao je Bosnom u dva maha šest i po godina (1752-1756. i 1757-1760). Skoro sve vrijeme njegove uprave Bosanskim pašalukom ispunjeno je pobunama i neredima u zemlji, a paša Kukavica lično je vodio više pohoda protiv pobunjenika. U isto vrijeme podizao je po Bosni o svome trošku i nevjerovatnom brzinom brojne zadužbine - objekte javnog i opštekorisnog značaja. U osam mjesta izgradio je više od 80 takvih objekata i obezbijedio izvore iz kojih će se uzdržavati ti objekti i njihovi službenici. Od tih objekata četiri su džamije, jedna medresa, četiri mekteba, pet ćuprija, jedan sebilj, četiri česme, tri karavan-saraja, jedan hamam, te jedan bezistan s više dućana. Te građevine podignute su u osam mjesta: u Foči, Goraždu, Prijepolju, Sarajevu, Visokom, Travniku i u dva sela kod Travnika, Vitezu i Slimenima. Njegov rad na tom polju još je značajniji imajući u vidu činjenicu da su se svi ovi objekti gradili u vrijeme opadanja turske moći. Mehmed-paša za bosansku istoriju je važan i zbog toga što je potekao iz domaće sredine i što je u Bosni ostavio svoje potomke, od kojih su neki, takođe, imali vidniju ulogu u javnom i upravnom životu Bosne svog vremena. Mehmed-paša je stupio u službu najprije u Bosni, a onda je prešao u Carigrad i dosta brzo napredovao do vezira ili paše s tri tuga. Mehmed Süreyya navodi da je Mehmed-pašu uzeo sebi za ćehaju  Hekim-oglu Ali-paša kad je bio namjesnik u Bosni. Poslije je na dvoru (u Carigradu) unaprijeđen u  kapidžibašu, a u rebiul-aharu godine 1163. (između 10. III i 7. IV 1750) postao je ser-čauš ili čaušbaša (šef dvorskog ceremonijala). Krajem septembra godine 1752. Kukavica je premješten u Bosnu kao poseban sultanov izaslanik (memur) sa zadatkom da zavede red. Džumadel- ula 1166. (aprila 1753)  Mehmed-paša dobio je i treći tug, a time i titulu vezira. Prema podacima Mehmeda Süreyya, Mehmed-paša je iz Bosne otišao muharema 1174. (13. VIII-11. IX 1760) najprije kao namjesnik u Janinu (Epir) da bi nakon toga, u mjesecu džumadel-aharu (8. I - 5. II 1761), bio lišen svih časti i prognan u Resmo (Retimo) na Kreti i tu pogubljen (Alija Bejtić, 1956-1957, str. 77-114).

Prema tarihu isklesanom u kamenoj ploči, dimenzija 50x50 cm, koja je uzidana iznad ulaznih vrata, džamija Mehmed-paše Kukavice sagrađena je hidžretske 1165. (1751/1752) i bila je posljednja džamija koja je sagrađena u Foči.

Natpis, u obliku pjesme, napisan je turskim jezikom, nesh-talik pismom u četiri dvostiha:

“Državnik hadži Mehmed,

Čauš-baša sultana svjetova, sultana Mahmuda,

Sagradi u Foči jednu lijepu džamiju,

Za koju neka ga Uzvišeni nagradi.

Bože, dobrotvoru podaj dug život.

On je podigao nekoliko sličnih visokih džamija.

Molitelj joj izreče potpuni kronogram:

Lijepa li je ova džamija, privlačno mjesto.

Godina 1165.” (1751/52)

Hidžretska godina je ispisana i brojkama ispod teksta natpisa, a izrečena je i u ebdželu u posljednjem polustihu(22). 

Poslije drugog svjetskog rata privremeno je oduzeta od sopstvenika i korišćena je kao magacin građevinskog materijala. Vraćena je u sopstveništvo Islamske zajednice. Nije bilo materijalnih sredstava za popravke objekta džamije, pa su deceniju-dvije prije rata, od 1992. do 1996. godine u Bosni i Hercegovini, urađene samo neophodne intervencije: zidovi i kupola su učvršćeni armiranobetonskim prstenom, kupola prekrivena bakrenim limom i munara opravljena i prekrivena. Ova džamija nije imala svoj harem. Iza džamije, pored zida, bio je mezar Fočaka Hajdara Tafre, ubijenog 1941. godine pored džamije, kojeg su žene tu ukopale.

U toj džamiji molitvu su obavljali trgovci i zanatlije iz čaršije, putnici koji su odsjedali u fočanskim hanovima i učenici medrese.

Medresa Hadži Mehmed-paše Kukavice najmlađa je i posljednja medresa u Foči. Dovršena je 1758. godine a bila je smještena pored same osnivačeve džamije u Gornjoj čaršiji, u obliku krila, na lijevoj strani džamijskog dvorišta, cijelom dužinom od ulice na sjeverozapadu do džamije na sjeveroistoku. Postoji pisani trag da je 1845. popravljena medresa i da su te popravke koštale 41 groš(23). Godine 1899. medresa je proširena izgradnjom novog trakta na desnoj strani džamijskog dvorišta. Lijevo krilo medrese  je s vremenom dotrajalo, pa je 1926. godine vakuf na njemu izvršio temeljite  prepravke(24).

Prije izgradnje Mehmed-pašine medrese u Foči su postojale još dvije medrese, ali su obje propale prije izgradnje Kukavičije medrese. Mehmed-pašina medresa, sagrađena odmah poslije džamije, u svoje vrijeme bila je jedina takva ustanova u Foči. U njoj su kao muderisi služili članovi fočanske porodice Muftića, koji su bili i fočanske muftije i šejhovi tekije Pod Borom. Za vrijeme drugog svjetskog rata medresa je potpuno prestala da radi, a 50-60. godina 20. vijeka medresa je, usljed malih prihoda, tek životarila(25). Lijevi trakt medrese s vremenom je dotrajao, pa je god. 1926. temeljito renoviran tako da mu je izmijenjen i sam tlocrt. To novo rješenje prostorija, koje se unekoliko razlikuje od starog, vidi se na priloženom tlocrtu. Lijevi trakt medrese je potpuno propao u drugom svjetskom ratu.

Posljednji učenici su rahmetli Uzeir Aganović, Edhem Muftić i jedini živi Abdulah-efendija Budimlija, a posljednji muderis ove medrese bio je hadži-hafiz Hamid-efendija Muftić. Školovanje u medresi trajalo je pet godina(26). Poznata su i imena nekih predavača medrese(27).

Zgrada džamije je minirana, u jednom danu, 28.5.1992. godine, zapaljeni su medresa, abdesthana i stan muderisa. Deset godina kasnije (u jesen 2002) srušila se i kupola.

2. Opis dobra  

Džamija Mehmed-paše Kukavice pripada tipološkoj grupi jednoprostornih potkupolnih džamija sa otvorenim spoljnim trijemom.

Džamija ima masivne kamene zidove debljine oko 115 cm, zidane pritesanim kamenom koji je postavljan, posmatrajući vertikalni presjek zida, u spoljne zone zida, a unutrašnjost zida popunjavana je oblucima kamena i lomljenim kamenom. Kao vezivni materijal korišćen je krečni malter(28). Unutar same konstrukcije zida, na svakih otprilike 80 do 120 cm visine, postavljene su drvene hatule(29) u vidu 3 paralelne hrastove gredice (poprečnog presjeka oko 10 x 10 cm), postavljene cijelim obimom zidova i međusobno vezane poprečnim drvenim vezama.

Unutrašnji zatvoreni prostor ima približno kvadratnu osnovu dimenzija oko 8,80 x 8,96 metara, a sa zidovima debljine oko 115 cm, čini tijelo dimenzija oko 11,10 x 11,26 x 7,70 metara. Džamija je imala dvije unutrašnje sofe (svaka sofa je bila široka oko 165 i duga oko 370-375 cm, podignuta u odnosu na kotu poda džamije za oko +30 cm) sa prolazom, koji je bio širok 155 cm, između njih i  mahfil (gabarita oko 155 cm x 895 cm) sa kog se pristupalo munari.

Tambur je bio osmougaone osnove. Zidovi tambura su bili debeli oko 80 cm, visina tambura  bila je oko 180 cm, a njegov unutrašnji dijametar oko 880 cm. Prelaz sa kvadratične osnove kubusa u kružni tambur(30) izveden je preko četiri trompe(31) naglašene prelomljenim čeonim lukovima (unutrašnja širina luka bila je oko 345 cm, a unutrašnja visina “strijele” luka oko 205 cm) i osam pandantifa(32), takođe, naglašenih slijepim prelomljenim lukovima. Početak tambura u enterijeru je naglašen jednostavnim vijencem, visine oko 15 cm, koji je postavljen na visini od otprilike +750 cm (mjereno od poda džamije do početka vijenca), a sličan vijenac dijeli tambur od kupole (visina od tog vijenca do najviše unutrašnje kote kupole iznosi oko 400 cm, a kružna baza kalote ima radijus oko 440 cm).

Prema zatečenim ostacima džamije, kupola je bila zidana kamenom, a među srušenim ostacima kupole pronađeni su i dijelovi tanke betonske košuljice po kojoj je bila postavljena hidroizolacija. Evidentna je i prisutnost armiranobetonskog obruča koji je bio perimetralno postavljen po kruni tambura(33) radi ojačanja i ukrućivanja kupole(34). Tijelo tambura kupole u eksterijeru ima formu osmougaone prizme.

Prozori na fasadama objekta bili su postavljeni u 4 horizontalna pojasa: u prvom horizontalnom pojasu na svakoj fasadi su bila postavljena po dva pravougaona prozora (dimenzija oko 115 x 160 cm/širina x visina), koja su sa sponjne strane imala kamene doprozornike (šembrane) i demire od kovanog gvožđa. U unutrašnjosti, iznad pojasa prvog niza, izgrađeni su rasteretni prelomljeni lukovi, reljefno naznačeni (površina ispod prelomljenog luka je bila za nekoliko centimetara uvučena u odnosu na zidnu ravan, kao i pravougaona  zidna površina između prozora prvog i drugog pojasa). Prozori drugog horizontalnog pojasa (dimenzija oko 90 x 205 cm) imali su završetak naglašen prelomljenim lukom, izvedenim od turske cigle (tubla), bili su postavljeni u istim vertikalnim osovinama kao i prozori prvog pojasa s time da na ulaznoj sjeverozapadnoj fasadi nije bilo prozora drugog pojasa. Prozori trećeg pojasa (dimenzija oko 85 x 170 cm) bili su postavljeni u gornjoj zoni kubusa džamije, po jedan u centralnoj osovini zida, s time da na ulaznoj sjeverozapadnoj fasadi nije bilo prozora trećeg pojasa. Prozori četvrtog horizontalnog pojasa bili su postavljeni u osovini svake zidne plohe tambura sa prelomljenim lukom (75 x 140 cm/širina x visina).

Sistem horizontalnih drvenih hatula, horizontalnog ukrućivanja zidova i objekta u cjelini, bio je perimetralno kontinuiran, tako da su hrastove grede bile vidljive u prozorskim otvorima drugog, trećeg i četvrtog horizontalnog niza prozora.

Ispred ulaznog portala džamije nalazio se trijem sa sofama (i lijeva i desna sofa imaju iste tlocrtne mjere otprilike 4,40 x 4,40 metara i bile su podignute oko 50 cm u odnosu na nivo terena). Sofe su imale drveni daščani pod. Prema dostupnim fotografijama stanja objekta prije njegovog devastiranja 1992. godine(35), sofe su bile natkrivene trostrešnim krovištem(36) pokrivenim limom, sljeme tog krova bilo je postavljeno odmah ispod završnog profilisanog vijenca vrha kubusa centralnog  prostora džamije, odnosno na visini oko + 7.30 metara(37), a streha krova spoljnih sofa na visini od oko + 4,15 metara u odnosu na kotu terena ispred spoljnih sofa. Stropne grede sofa bile su postavljene na visinu od oko 410 cm (mjereno od kote drvenog poda sofa) po kraćem rasponu trijema (dimenzije trijema oko 4,40 x 11,25 metara) i učepljene(38) u sjeverozapadni zid džamije na međurazmacima od otprilike 60-70 cm, a po njima je sa donje strane bilo pokovano drveno šiše(39). Drvena konstrukcija nadstrešnice se oslanjala na 8 drvenih stubova ( 3+3 na licu trijema i 2 ugaona stuba uz zidove džamije) poprečnog presjeka 16 x 16 cm. U visini gornje četvrtine stubova trijema, između stubova, bile su postavljene profilisane arkade(40) od drveta. Ulaz u centralni prostor džamije bio je naglašen portalom širine oko 240 cm i visine oko 445 cm. Sami ulazni otvor(41) imao je dimenzije oko 155 x 235 cm (širina x visina).

Unutrašnja visina džamije iznosila je 13,50 metara, mjereno od kote poda do najvišeg unutrašnjeg tjemena kupole. Sve unutrašnje zidne površine bile su malterisane, okrečene, a na ostacima zidnih površina porušenog objekta, kao i na fotografijama iz 2001. godine(42), vidi se da je unutrašnjost bila djelimično oslikana: u poljima tambura između prozora bilo je postavljeno osam elipsastih bakrenih ploča sa kaligrafskim ispisima, a površine oko ovih ploča bile su ukrašene obojenim dekoracijama sa geometrijskim i floralnim motivima izvedenim upotrebom crvene i svijetložute boje; po jedna bakrena ploča kružnog oblika (dijametra 35-40 cm) sa kaligrafskim ispisima bila je postavljena u polju svakog pandantifa, a u svakom od polja trompi nalazila se po jedna bakrena ploča kružnog oblika (većeg dijametra 85-90 cm) sa kaligrafskim zapisima.

U enterijeru objekta, iznad ulaznog portala uz cijelu dužinu sjeverozapadnog zida, nalazio se mahfil na koji se pelo jednokrakim stepeništem postavljenim uz zid, desno od ulaznih vrata. Mahfil je bio oslonjen na šest drvenih stubova(43).

Prema  postojećim tehničkim nacrtima, mihrabska niša je bila polucilindrične forme (radijusa zidne niše od oko 60 cm) i zasvedena; imala je visinu od otprilike 330 cm, a bila je istaknuta (istak u odnosu na zidnu ravan od oko 30 cm) profilisanim pravougaonim okvirom (gabarita oko 230 cm x 430 cm). Desno od mihraba bio je minber (širine oko 90 cm, dužine oko 360 cm i visine, mjerene do vrha piramidalnog krova, od otprilike 605 cm).

Munara, šesnaestougaonog presjeka(44), bila je izgrađena od tesanog kamena, postavljena na kvadratičnom postamentu osnovice oko 255 x 255 cm. Visinske mjere munare moguće je dobiti na osnovu aerofotogrametrijskog snimka Foče(45).

U dostupnoj literaturi dati su veoma oskudni opisi enterijera i eksterijera objekta(46).

O objektima medrese i mekteba u pisanim izvorima dati su opisi stanja objekata iz 50. godina 20. vijeka: »Obadvije te ustanove bile su, bar u posljednje vrijeme, u jednoj zgradi. Bila je to prizemna građevina od miješanog materijala, drveta i ćerpića, kao i većina drugih medresa i mekteba u Bosni, a protezala se u jednom krilu između džamije i susjedne ulice (čaršije), s lijeve strane džamijskog dvorišta. Do same ulice bile su dvije oveće prostorije. U prvoj, većoj, bio je mekteb, a druga, odmah do nje, bila je dershana, u kojoj su učenici medrese slušali predavanja. Od dershane dalje prema džamiji nizalo se nekoliko soba (ćelija) u kojim su stanovali učenici medrese...

Poslije je medresa proširena izgradnjom i onog današnjeg desnog krila. Bilo je to god. 1899. U principu je analogan onom na lijevoj strani, samo su dvije veće prostorije do ulice izgrađene u dvije etaže, jedna iznad druge. U prizemnoj je otvorena kavana za okolnu čaršiju s ulazom izravno s ulice, a ona gornja određena je za dershanu. I tu su izgrađene u daljnjem nizu ćelije za učenike, a iza njih, do same džamije i iza munare, i kuhinja za učenike. Taj je dio danas čitav i prilično očuvan, mada je i on od drveta i ćerpića.

Onaj pak lijevi dio vremenom je dotrajao, pa je god. 1926. vakuf izvršio na njemu temeljiti prepravak. A dok je bio cio, činio je s desnim traktom u odnosu na džamiju zanimljivo tlocrtno rješenje, koje je, očito, napravljeno po uzoru velikih medresa Carigrada i drugih mjesta na Istoku, gdje je većina boljih medresa postavljena baš tako, u dva trakta, koji se steru uz samu džamiju i s dvije strane dvorišta, koje je bilo zajednički prostor i džamije i medrese. Takvih primjera nije bilo nigdje u drugim mjestima u Bosni.» (Alija Bejtić, 1956-1957, str. 92-93.)

            Prema skici tlocrta kompleksa džamije i medrese(47), lijevi trakt (krilo) medrese imao je gabaritne mjere od otprilike 5,40 +1,25 (nadstrešnica) i dužinu od oko 26 metara, desni trakt je bio dugačak oko 20,70 metara i širok oko 5,25 metara sa trijemom širokim otprilike 130 cm. Na kraju lijevog trakta, prema džamiji, bila je kuhinja dužine oko 4,50 metara. Lijevo i desno krilo medrese, zajedno sa džamijom, formiraju zatvoreno kaldrmisano dvorište, koje je prema uličnoj strani bilo ograđeno zidom sa lučnom kapijom(48). Objekti medrese su bili pokriveni ćeramidom.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR Bosne i Hercegovine broj 1312/50 od 9.10.1950. godine objekat je bio stavljen pod zaštitu države. Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine ovo dobro je bilo evidentirano i svrstano u II kategoriju kao kulturno-istorijsko dobro.

Na sjednici održanoj 14.6.2000. godine Komisija je donijela odluku o stavljanju džamije Mehmed-paše Kukavice iz Foče/Srbinja na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod nazivom «Ostaci Kukavičije džamije», redni broj 212.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Nema dostupnih podataka o izvršenim konzervatorsko-restauratorskim radovima. U periodu između tehničkog snimanja objekta iz 1974. i posljednje decenije 20. vijeka na objektu džamije su izvršeni određeni zahvati radi statičke konsolidacije objekta (detaljnije u opisu dobra).

5. Sadašnje stanje dobra

Džamija Mehmed-paše Kukavice je minirana 28.5.1992. godine: potpuno je srušena munara, uništen enterijer džamije, potpuno uništen spoljni trijem sa sofama, zapaljeni su i potpuno uništeni medresa, abdesthana i stan muderisa. Kupola džamije se konačno obrušila u jesen 2002. godine.

Prilikom terenskog uviđaja 16.2.2004. godine evidentirano je sljedeće:

Cijela kupola se srušila u unutrašnji prostor džamije. Na površinskim dijelovima gomile obrušenog kamenog materijala mogu da se uoče klinasto obrađeni komadi kamena sedre, što upućuje na zaključak da je kupola bila zidana sedrom. Naslage obrušenog kamenog materijala veoma su velike, tako da bez pažljivog otkopavanja i trijaže ovog materijala nije moguće vidjeti da li su se zadržali neki fragmenti dekoracija i sl.

Potpuno su se srušili jugozapadni i jugoistočni zid džamije, a od munare je ostao samo donji dio kamenog postamenta. Sa preostalog dijela konstrukcije tambura, koji se djelimično zadržao iznad sjeverozapadnog i sjeveroistočnog zida, vise ostaci bakrenog limenog pokrova kupole. U zoni tambura, koji se još uvijek nije obrušio, vidljivi su ostaci zidnih bojenih dekoracija, a na preostalim strukturama zidova, pandantifa, trompi i tambura još uvijek se nalaze elipsaste i kružne bakrene ploče sa kaligrafskim zapisima.

Nema nikakvih vidljivih ostataka objekta medrese. Prostor kompleksa džamije i medrese Mehmed-paše Kukavice nije zagrađen ogradom, niti su ostaci objekta džamije zaštićeni od daljnjeg propadanja.

III -  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu.

Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A. Vremensko određenje

B. Istorijska vrijednost

D. Čitljivost

D. IV.    Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

D. V.    Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom periodu

E. Simbolička vrijednost

E. II.     Sakralna vrijednost

E. III.    Tradicionalna vrijednost

E. IV.    Vezanost za rituale ili obrede

E. V.    Značaj za identitet grupe ljudi

G. Izvornost

G. IV.   Tradicija i tehnike

G. V.    Položaj i smještaj u prostoru

G. VI.   Duh i osjećanja

Sastavni dio ove odluke su:

-          kopija katastarskog plana,

-          posjedovni list,

-          foto-dokumentacija,

-          grafički prilozi.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske cjeline – Džamije i medrese Mehmed-paše Kukavice u Foči nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:

1925.    Jeremić, Risto, Has Hoča, Glasnik Geografskog društva, tom 11, Beograd, 1925.

1956-57. Bejtić, Alija, Bosanski namjesnik Mehmed-paša Kukavica i njegove zadužbine u Bosni (1752-1756. i 1757-1760), Prilozi za orijentalnu filologiju, Sarajevo, 1956-1957, broj VI-VII,

1963.    Anđelić, Pavao, Trgovište, varoš i grad u srednjevjekovnoj Bosni, Glasnik Zemaljskog muzeja, arheologija, Sarajevo, 1963.

1972.    Andrejević, Andrej, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972.

1974.    Arhitektonski snimci objekta džamije (tlocrt i presjek), Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine-Sarajevo, Arhitektonski atelje, juni 1974. godine.

1978.    Kovačević - Kojić, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1978.

1983.    Redžić, Husref, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, biblioteka "Kulturno naslijeđe",  Sarajevo,  1983.

1983.    Grupa autora (akademik prof. Husref Redžić, docent mr Nedžad Kurto, Ferid Isanović), Program revitalizacije i regeneracije istorijskog područja grada Foče. Urbanističko-arhitektonsko rješenje zone Prijeke čaršije, Skupština opštine Foča, Foča, 1983. godine.

1997.    Muftić, Faruk, Foča: 1470-1996, Sarajevo, 1997.

1998.    Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga 2, Istočna i centralna Bosna, 3. izdanje, Sarajevo, 1998.

(1) Hoča se, kao trgovište (mercatum) prvi put pominje 1366. godine. U dubrovačkim izvorima se pominje trgovac Nikola Prodešić iz Drine, a Turci, nakon zauzimanja istočne Bosne, Fočanski kadiluk su nazivali kadilukom Drina (Desanka Kovačević-Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo, 1978, str. 42).

“Jireček na str. 40 svojih Handelsstrassen navodi da se u izvještaju o putovanju dubrovačkog poklisara Hercega spominje Hoča 19. decembra 1451. Imenom Drina susjedni Pivljani, Drobljani i krajevi od Gackog do Dubrovnika zovu dolinu gornje Drine. Izgleda da se taj predio tako nazivao i u Srednjem Vijeku: u jednom dubrovačkom zapisniku od 3. juna 1367. spominje se Brajanus Osrich de Drina, Mon. reg. IV, 94-Zlaća u Drinče, Mikl. Mon. Serb. 544”, (Risto Jeremić, Has Hoča, Glasnik Geografskog društva, tom 11, Beograd, 1925, str. 94). 

(2) U defteru iz 1519. prvi put je srednjovjekovni naziv Hoče zamijenjen imenom Foča (Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Sarajevo,  1983, str. 324).

(3) Trgovište je dio srednjovjekovnog naselja u kome su smješteni dućani trgovaca i zanatlija, te jedan otvoreni veći prostor za nedjeljne sajmove (Pavao Anđelić, Trgovište, varoš i grad u srednjevjekovnoj Bosni, GZM, arheologija, Sarajevo, 1963, str. 181).

(4) Husref Redžić, 1983, str. 317-343.

(5) Prema poslovnom uspjehu, ističu se članovi porodice Nartičić. U dokumentima Historijskog arhiva u Dubrovniku iz 1366. godine pominju se: braća Nartičić, Mirko Nartičić, braća Sorčić. Osim ovih trgovaca, pominju se (sa podacima koji se odnose na ime trgovca, zaduženja vezana za vremenski period, iznos zaduženja): Radič Miomanović sa zaduženjima u periodu 1440-1448. od 801 dukata i 57 perpera, Radoje Dubijević, 1420-1435, 686 dukata i 1.225 perpera, Milj Božićković, 1433-1440, 620 dukata i 408 perpera, Radivoj Crijepović, 1430-1422, 499 dukata i 217 perpera, Tvrdiša Mirušković, 1426-1438, 482 dukata i 216 perpera, Milut Tvrdisavić, 1441-1448, 342 dukata, Radoslav Pribičević, 1431-1440, 273 dukata, Vukoslav Novaković, nazvan Pupelja, 1426-1435, 229 dukata i 160 perpera, Radoje Dubijević, 1420-1435, 686 dukata i 1.225 perpera, Radeta Crijepović, 1420-1445, 226 dukata i 514 perpera, Brajan Brateljević, 1432-1435, 195 dukata, Cvjetko Stanisalić, 1445, 181 dukat, Radonja Ljubinović, 1426-1435, 176 dukata i 240 perpera, Vuketa Bogdanović, 1442-1449, 165 dukata, Božidar Radmilović, 1441-1446, 148 dukata i 26 perpera, Miroslav Prodašić, 1401-1402, 131 dukat i 54 perpera, Stojislav Prodašić, 1401-1402, 131 dukat i 54 perpera, Radonja Grasac, 1430-1442, 122 dukata i 72 perpera, Tvrdiša Stojanović, 1427-1430, 121 dukat i 2 perpera, Radivoj Brajaković, 1432-1441, 112 dukata i 2 perpera (Desanka Kovačević-Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, biblioteka "Kulturno naslijeđe", Sarajevo, 1978, str. 43-44, 174-175) .

(6) Poređenja radi, u istom periodu u Goraždu su bila 44 trgovca, u Cernici 35, u Višegradu 11, u Tjentištu 13, Borču 7 i Ustikolini 3 trgovca (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str.108).

(7) Podaci o ukupnim zaduženjima trgovaca istočne Bosne kod Dubrovčana, u periodu 1400-1463. godine:  Goražde 4.735 dukata i 2.052 perpera, Cernica 903 dukata i 4.183 perpera, Višegrad 1.019 dukata i 45 perpera, Tjentište 918 dukata i 489 perpera, Borač 86 dukata i 307 perpera i Ustikolina 97 dukata i 176 perpera (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 108, 168-173).

(8) Godine 1366. Obrad Nartičić sa svojim sinovima Radoslavom i Obradom zadužuje se kod Dubrovčana (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 177).

(9) U srednjem vijeku trgovina na Balkanu zasnivala se na  kreditiranju, a Dubrovnik je bio važan centar kreditne trgovine na Balkanu (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 167).

(10) Naročito mnogo tkanina uvozilo se u Visoko, Foču i Goražde. Trgovci iz Foče kupuju tkanine iz Mantove (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 193-194).

(11) U periodu od 1422. do 1448. godine u Foči boravi 95 Dubrovčana, od kojih 22 više od jedanput. Takođe, treba primijetiti da je naseobina Dubrovčana postojala samo u Foči, a da su se pojedinci mogli da nađu u Borču i rijetko u Goraždu i Višegradu.

(12) U svim poznatijim mjestima srednjovjekovne Bosne (Prača, Foča, Kreševo i Goražde) rade dubrovački zlatari (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 202).

(13) Kapital Obrada Nartičića u periodu 1396-1404. dostiže iznos od 1.117 dukata i 88 groša (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 177).

(14) Za Radoslava Sorčića  1394. godine navodi se da je iz Ustikoline, a 1396. godine se vodi kao trgovac iz Foče (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 188).

(15) Vukosav Novaković iz Goražda imao je jemca iz Foče, a Radoslav Veseoković iz Foče jemca iz Cernice. Vučeta Bogavčić iz Foče se udružio sa jednim trgovcem iz Tjentišta, a Vuk Baličević iz Foče posluje zajedno sa Radičem Milobratovićem iz Cernice (Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 189).

(16) Desanka Kovačević-Kojić, 1978, str. 216.

(17) Andrej Andrejević, Aladža džamija u Foči, Beograd, 1972, str. 19-21.

        Turci su Foču zauzeli 1465. godine (Husref Redžić, 1983, str. 325).

(18) Podatke o promjenama u strukturi stanovništva Hoče i urbanim transformacijama naselja pružaju nam osmanski defteri (popisi stanovništva):

• Defter Bosanskog sandžaka 1468/69,
• Defter Hercegovačkog sandžaka 1477,
• Defter Hercegovačkog sandžaka 1519,
• Defter Hercegovačkog sandžaka 1585,
• Defter Vakufa Ismail-Čelebije u Foči 1664,
• Popis Has Foča 1468/69. (objavili Ćiro Truhelka i Risto Jeremić) Husref Redžić, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Sarajevo, 1983, str. 322.

(19) Godine 1470. iz Bosanskog sandžaka  izdvojen je Hercegovački sandžak, čije je sjedište bila Foča do 1574, sa prekidima od 1522. do 1530. i 1533, kada je sjedište Hercegovačkog sandžaka bilo u Mostaru (Husref Redžić, 1983, str. 322).

(20) Original Mehmed-pašine vakufname nije se sačuvao. Ovjereni latinični prepis vakufname postoji u Vakufskoj direkciji u Sarajevu (dosje vakufnama, br. 696). Taj prepis potiče iz defteri-hakanije u Carigradu, a napravljen je god. 1939. ili malo prije te godine na molbu Vakufske direkcije u Sarajevu ili Mehmed-pašinih potomaka u vezi s jednim sporom koji se dugo rješavao između Mehmed-pašinih potomaka i Vakufske direkcije. Dosje mnogobrojnih akata o tom sporu i u kojima ima zanimljivih podataka o Mehmed-pašinom vakufu nosi broj 15.107 u god. 1939.

Vakufnama nosi datum 15. zilkade 1171, tj. 21. jula 1758. godine. Toga dana Mehmed-paša je legalizovao vakufnamu u samom saraju (saraji alide) bosanskih valija u Travniku pred travničkim kadijom u prisustvu postavljenog mutevelije, nekog Ali-efendije, sina Husejnbegova. Iz isprave se vidi da je o svome trošku sagradio i toga dana zavještao ove objekte:

1. Džamiju u kasabi Foči,
2. Medresu u Foči,
3. Mekteb u Foči,
4. Česmu (sebili abi leziz) u Foči,
5. Veliki most na Drini u Foči,
6. Veliki most na rijeci Čehotini u Foči,
7. Veliki most na Limu u kadiluku Prijepolje,
8. Veliki most na Drini u kasabi Goraždu, kadiluk Čajniče,
9. Veliki most na rijeci Bosni u kasabi Visokom, kadiluk Sarajevo,
10. Džamiju a Durađžik-mahali u Sarajevu,
11. Mekteb u istoj mahali,
12. Sebilj (sebilhane) u Sarajevu,
13. Džamiju u kasabi Travniku,
14. Mekteb na istom mjestu,
15. Tri česme (sebili abu revan) u istom mjestu,
16. Mekteb u selu Vitezu u kadiluku Travnik,
17. Džamiju u selu Slimenima u istom kadiluku.

Za uzdržavanje tih zadužbina legator je, dalje, sagradio i zavještao:

1. Karavan-saraj u Foči,
2. Hamam u istom mjestu,
3. Sedam dućana u istom mjestu,
4. Čifluk Mokro u sarajevskom kadiluku, koji posjeduje na osnovu carske temlikname,
5. Dva karavan-saraja u kasabi Prijepolju,
6. Dućan u istom mjestu,
7. Bezistan u Travniku i posebno dva dućana u istom mjestu.

Legator je odredio da mutevelije tog vakufa budu njegovi direktni potomci i ostavio ove odredbe u pogledu plaćanja službenika i drugih troškova:

Službenici i objekti u Foči

Od kirije koristonosnih objekata:

1. Drugom imamu     dnevno                                 5 akči
2. Drugom mujezinu                               2
3. Ferašu i kajimu                                    3
4. Devrihanu                                            2
5. Drugom devrihanu                             1,5
6. Muderisu              . . .                          10
7. Mualimu                                               5             
8. Vaizu . . .                                               5             
9. Vrataru džamije                                   3             
10. Džabiji                                                  3             
11. Za hasure i svijeće u džamiji             10
12. Sujoldžiji                                              3             
13. Za uzdržavanje vodovoda                2
14. Za uzdržavanje džamije      godišnje 50 groša
15. Za uzdržavanje ćuprije na Drini         10
16. Za uzdržavanje ćuprije na Čehotini 10 .

Od prihoda ciganske džizije (cebran cizyesi) bosanskog ajaleta, koji je beratom darovan legatoru:

1. Imamu                   dnevno                  6 akči
2. Hatibu                                                  5
3. Vaizu                                                    5
4. Prvom mujezinu                                   4
5. Mualimu                                               6
6. Ferau                                                    4
7. Za rasvjetu džamije                            6
8. Za uzdržavanje vodovoda i česmi   7

Od prihoda hercegovačke vojnugan-mukate:

1.        Kurrā-u                 dnevno                       20 akči

Nakon tih odredbi o platama službenika i uzdržavanju samih objekata, legator je posebno odredio da se (svake godine) višak prihoda, kad se podmire plate službenicima i troškovi za uzdržavanje objekata, podjednako podijeli njegovim direktnim potomcima, i muškim i ženskim.

Tom stavkom vakufname legator, dakle, određuje i karakter svoga vakufa s obzirom na upotrebu prihoda; daje mu obilježje tzv. ev1adijet-vakufa, tj. vakufa kod kog legatorovo potomstvo ima pravo na određeno uživanje tog vakufa. U ovome slučaju Mehmed-pašini potomci imaju pravo na  fazlu, tj. višak prihoda. Određuje se, dalje, da se eventualni višak novca koji je određen za uzdržavanje (opravku) objekata pripaja glavnici. Na kraju se propisuje da hasbi-naziri (počasni nadzornici) toga vakufa budu bosanske valije.

(Podaci iz Alija Bejtić, Bosanski namjesnik Mehmed paša Kukavica i njegove zadužbine u Bosni (1752-1756 i 1757-1760), Prilozi za orijentalnu filologiju, Sarajevo, 1956-1957, broj VI-VII, str. 77-114.)

(21) Husref Redžić, 1983, str. 331.

(22) (Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga 2, Istočna i centralna Bosna, 3. izdanje, Sarajevo, 1998, str. 55-56.)

(23) (Alija Bejtić, 1956-1957, str. 92.)

(24) (Alija Bejtić, 1956-1957, str. 93.)

(25) (Alija Bejtić, 1956-1957, str. 93.)

(26) “Pričali su mi da je školovanje u medresi trajalo pet godina, a da su oni u prvi razred upisani 1934/35. godine, završni razred pohađali 1938/39. godine." (Faruk Muftić, Foča: 1470-1996, Sarajevo, 1997, str. 145.)

(27) “Kur’an i kerim, kirajet predavali su Muhamed ef. Bjelan i Džafer ef. Kurspahić. Historiju islama predavali su Mehmed ef. Bahtić i Ahmed ef. Selimović, a turski jezik Murat ef. Muftić i Ahmed ef. Selimović, prirodopis, botaniku, zoologiju predavali su: Enver ef. Dizdar i Mustafa ef. Alajbegović; zemljopis: Enver ef. Lojo, njemački jezik: gosp. Milan Vojvodić, a srpsko-hrvatski jezik: gosp. Miloš Brajević. Drugih predavača se nisu mogli sjetiti, ali su mi rekli da  je uvjet za upis u medresu bio završena četverorazredna osnovna škola i dobro predznanje iz mekteba. Posebno odjeljenje za žensku djecu u medresi nije bilo.” (Faruk Muftić, 1997, str. 145-146.)

(28) Vidjeti fotografije postojećeg stanja objekta snimljene 16.2.2004. godine.

(29) Sistem drvenih horizontalnih greda, međusobno povezanih, postavljenih po cijelom obimu zidova u vidu pojaseva na svakih otprilike 80-120 cm visine zida, čija je zadaća horizontalna ukruta platna zidova i objekta u cjelini (vidjeti fotografije postojećeg stanja objekta snimljene 16.2.2004. godine).

(30) Tambur u enterijeru ima cilindričnu formu, a u eksterijeru formu osmougaone prizme.

(31) Trompe su ljevkaste svodne niše iznad uglova kvadratičnog kubusa (Werner Mueller, Gunther Vogel: Atlas arhitekture, knjiga 1, Zagreb, 2000, str. 48-49).

(32) Pandantifi su stereotomski sferični trouglovi (Werner Mueller, Gunther Vogel: 2000, str. 48).

(33) Vidjeti fotografije postojećeg stanja objekta snimljene 16.2.2004. godine, na dan izvršenog terenskog uviđaja u stanje objekta.

(34) Takođe, za vrijeme uviđaja na objektu, na dva mjesta zidnog plana, između prozora prvog i drugog niza (jedno mjesto je na sjeveroistočnoj fasadi, a drugo na jugoistočnoj fasadi), evidentirana je upotreba betonskih zidnih popuna, površine od po otprilike 1 m2, urađenih, vjerovatno, u svrhu ojačanja zidnih struktura (vidjeti fotografije postojećeg stanja objekta snimljene 16.2.2004. godine, na dan izvršenog terenskog uviđaja u stanje objekta).

(35) Fotografije:

• Republičkog zavoda za zaštitu kult.-istor. i prirodnog nasljeđa BiH,
• Gazi Husrev-begove biblioteke (GHB) u Sarajevu.

(36) Neki autori pretpostavljaju da je ulazni trijem mogao da bude, u svom izvornom obliku, pokriven kamenim kupolama postavljenim na kamenim stubovima: “…U trijemu umjesto kamenih stupova i kupolica nad njima, danas je običan jednostrešni krov na sistemu drvenih i priprosto obrađenih stupova i ti današnji elementi mnogo odudaraju od kamenog masiva objekta i velike kupole nad njima. Sumnjam da je takav trijem bio u početku. Mora da je prvotna konstrukcija popustila, pa su kupolice i kameni stupovi koji su bili prekratki za jednostrešni krov, zamijenjeni današnjim materijalima...” (Alija Bejtić, 1956-1957, str. 91).

(37) Sve dimenzije koje se navode u tekstualnom dijelu preuzete su sa arhitektonskih snimaka objekta džamije (tlocrt i presjek, Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine-Sarajevo, Arhitektonski atelje, juni 1974. godine) osim ako to nije drugačije naznačeno u tekstu.

(38) Vidjeti fotografije postojećeg stanja objekta snimljene 16.2.2004. godine.

(39) Drveno šiše je vidljivo na fotografiji dobijenoj od GHB u Sarajevu.

(40) Izgled ovih arkada prikazan je na fotografiji dobijenoj od GHB u Sarajevu

(41) Prema opisu arhitekte Alije Bejtića dat je opis ulaznog dijela: “Ulaz, što iz trijema vodi u unutrašnjost džamije, nema bogatstva arhitektonskog dekora naših starijih džamija ali ipak privlači pažnju izradom samih drvenih krila na tim vratima. Obadva su krila na cijeloj svojoj površini ornamentirana nizom ukusnih kvadrata koji se skladno rasprostiru na sve strane, te ovećim rozetama u vidu rascvjetalog cvijeta u središtu svakoga kvadrata. Cijela kompozicija odaje sliku lijepe vrijednosti. Kvadrati su postignuti umetanjem daščica u podlogu, a rozete dubljenjem u podlozi pomoću rezbarskog dlijeta. Prvi motiv pripada inventaru orijentalnih umjetnosti gdje je intarziranje bilo vrlo razvijeno, a s Turcima se raširilo i u naše strane, ali je motiv same rozete posve originalne, domaće koncepcije. Taj posljednji motiv sreta se na mnogo mjesta i u fočanskim kućama, a tu su ga, zna se pouzdano, oblikovali domaći majstori iz neposredne okoline Foče, pa je, prema tome, i onaj ornamenat na džamijskim vratima potekao iz ruku tih istih majstora.” (Alija Bejtić, 1956-1957, str. 91-92.)

(42) Fotografisao juna 2001. godine arhitekta Ferhad Mulabegović.

(43)“…Nose je drveni stupovi s profiliranim bazama i izrezbarenim jastucima.” (Alija Bejtić, 1956-1957, str. 92.)

(44) Vidljivo na starim fotografijama Gazi Husrev-begove biblioteke (GHB) u Sarajevu.

(45) U periodu od 1970. do 1980. godine Geodetski zavod BiH je vršio aerofotogrametrijsko snimanje opština u BiH.

(46)  “…DŽAMIJA je sagrađena u najprometnijem dijelu stare Foče, u Prijekoj čaršiji. Stoji na zaravanku iznad današnjeg upravnog središta grada i svojom kamenom munarom, uz susjednu Carevu džamiju, dominira cijelim mjestom. Masivna je to građevina s oblikovno uspjelom kupolom iznad centralnog prostora i s visokom munarom od kamena tesanca. U tlocrtnoj šemi ima oblik čistoga kvadrata, kao i gotovo sve naše kupolaste džamije, s unutrašnjom osnovicom od 9,05 m…. Unutrašnjost džamije resi mihrab i minbera dosta čednih dimenzija ali s mnogo više pretenzija za umjetničkim izražajem nego što ih nalazimo na samom ulazu. U stražnjem dijelu prostora, iznad samoga ulaza i na cijeloj širini između bočnih zidova izgrađen je i mahfil, koru slična galerija koja znatno povećava džamijski prostor… Mada je džamija građena u doba naglog pada turske umjetnosti na čitavom državnom području, ipak pokazuje još razvijen smisao njenih majstora za oblicima. O tome jasno svjedoči visoka munara, što se uzdiže s desne strane objekta iz četverokutnog kamena podnožja, i sama kupola, koje se oblik približava pravilnoj kaloti. Iako ispod šerefeta na munari i vijencu ispod kupole na vanjskoj strani nema nikakve ornamentalne muskulature, obadva ta elementa svojom veličinom i proporcijama djeluju elegantno i dopadljivo na motrioca…” (Alija Bejtić, 1956-1957, str. 91-92.)

(47) Faruk Muftić, Foča: 1470-1996, Sarajevo, 1997, str. 145.

(48) Prema dostupnim starim fotografijama (izvor GHB Sarajevo i Ayverdi: fotografije 207. R. i 210. R.)