Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 82/07.

Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika, na temelju članka V. stavak 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i članka 39. stavak 1. Poslovnika o radu Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 20. do 26. siječnja 2004. godine je donijelo

O D L U K U

I.

Graditeljska cjelina Careve (Sultan Sulejmanove) džamije u Blagaju kod Mostara proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se sastoji od džamije, harema uz džamiju i mekteba.

Nacionalni spomenik se nalazi na k.č. broj 1358 (novi premjer) što odgovara k.č. br. 6/17 i 6/19 (stari premjer),  z.k. uložak broj 198,  k.o. Blagaj, Grad  Mostar, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o provedbi odluka Povjerenstva za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljenoga prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (»Službene novine Federacije BiH«, br. 2/02, 27/02 i 6/04).

II.

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije)  dužna je da osigura pravne, znanstvene, tehničke, administrativne i financijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnoga spomenika. 

Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Povjerenstvo) utvrdit će tehničke uvjete i osigurati financijska sredstva za izradu i postavljanje informacijske ploče sa temeljnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III.

           U svrhu trajne zaštite nacionalnoga spomenika utvrđuje se sljedeće:

I. zona zaštite obuhvaća prostor definiran u točki I.  stavak 3. ove odluke. U toj zoni

dopušteni su samo konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na održavanju i radovi koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnoga ministarstva nadležnoga za prostorno uređenje i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na razini Federacije Bosne i Hercegovine.      

Zaštita širega gradskog područja Blagaja bit će definirana u sklopu rješavanja gradske jezgre grada Blagaja.

IV.

Stavljaju se izvan snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su oprečni odredbama ove odluke.

V.

Svatko, a posebice nadležna tijela Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i općinske službe suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih postupaka koji mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.

VI.

             Ova odluka dostavit će se Vladi Federacije, federalnome ministarstvu nadležnome za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na razini Federacije Bosne i Hercegovine  i općinskome tijelu uprave nadležnome za poslove urbanizma i katastra, u svrhu provedbe mjera utvrđenih u toč. II. – V. ove odluke i nadležnome općinskome sudu u svrhu upisa u zemljišne knjige.

VII.

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim osobama u prostorijama i na web stranici Povjerenstva   (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII.

Prema članku V. stavak 4. Aneksa 8. Općega okvirnoga sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Povjerenstva su konačne.

IX.

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objavit će se u »Službenom glasniku BiH« .

Ovu odluku Povjerenstvo je donijelo u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 06-6-586/03-3             

21. siječnja 2004. godine                                      

Sarajevo                                                                                    

Predsjedatelj Povjerenstva

Ljiljana Ševo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

            Na temelju članka 2. stavak 1. Zakona o provedbi odluka Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljenoga prema Aneksu 8. Općeg okvirnoga sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, »nacionalni spomenik« je dobro koje je Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika proglasilo nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V. i VI. Aneksa 8. Općega okvirnoga sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine (»Službeni glasnik BiH«, broj 33/02), sve dok Povjerenstvo ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Povjerenstvo je primilo peticiju od strane Centra za islamsku arhitekturu Bosne i Hercegovine, dana 17.3.2003. godine. Sukladno odredbama Zakona, a na temelju članka V. Aneksa 8. i članka 35. Poslovnika o radu Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, Povjerenstvo je pristupilo provođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

-     podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući  opis, fotografije i podatke o oštećenjima u toku rata,

-     dokumentaciju o lokaciji imovine,  

-     dokumentaciju o sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,

-     povijesnu, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke.

Na temelju uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

Graditeljska cjelina Careve džamije nalazi se na desnoj obali rijeke Bune, u centru naselja Blagaja; na k.č.:1358 (novi premjer) i 6/19 i 6/17 (stari premjer), k.o. Blagaj; broj zemljišnoknjižnog uloška je 198, vlasništvo Islamske vjerske zajednice, k.o. Blagaj, općina Mostar Jugoistok.         

Historijski podaci

Na padinama blagajskog brda nalaze se ostaci naselja iz prethistorijskog i rimskog perioda. Tako su na sjeveroistočnomu vrhu ostaci rimskog ili kasnoantičnog utvrđenja-osmatračnice Mala gradina, na jugoistočnomu vrhu se raspoznaju konture prethistorijske gradine, a na jugozapadnomu vrhu su ostaci današnjeg srednjovjekovnog Stjepan-grada.

           U X. stoljeću Blagaj je imao veliku ulogu u razvoju Huma ili Zahumlja. Na njegov razvoj i značaj umnogome je utjecala blizina važne saobraćajnice koja je dolinom Neretve povezivala Jadransko more sa bosanskim zaleđem. U Blagaju je rezidirao humski knez Miroslav. Bosanski vladari u Blagaju još od vremena kralja Tvrtka izdaju povelje, a u svibnju 1404. godine Blagaj postaje jedno od sjedišta vojvode Sandalja Hranića, a zatim i hercega Stjepana Vukčića Kosače, po kojem je grad u narodu dobio ime Stjepan-grad.

           Kontinuitet srednjovjekovnoga razvoja grada Blagaja kod Mostara ne prekida se ni u osmanskom periodu. Tada grad ponovo zadobija administrativni i politički značaj. Nakon zauzimanja Blagaja 1466. godine, osmanske vlasti uspostavljaju stalnu posadu u tvrđavi sa dizdarom na čelu. Dolaskom šerijatskog sudije u Podgrađe, počinje formiranje Blagajskog kadiluka, koji će egzistirati sve do 1851. godine, kada ga ukida Omer-paša Latas. Blagajski kadiluk je u prvim stoljećima obuhvaćao veliko teritorijalno prostranstvo koje se protezalo po pravcu zapad-istok, između Neretve s jedne, i Drine i Tare s druge strane. Oko 1470. godine Blagaj postaje sjedištem blagajskog vilajeta sa istovjetnim granicama kadiluka.

Kroz četiri stoljeća svog postojanja, značajan je kao centar nahije, kadiluka i vilajeta. Narodna izreka »šeher Blagaj, a kasaba Mostar« sačuvala se kao svjedočanstvo o nekadašnjem primatu grada na izvoru Bune. (Mujezinović, 62) Opadanje važnosti Blagaja vezano je, kako za razvoj Mostara, tako i za formiranje Počiteljskog kadiluka 1728. godine, kada je od Blagajskog, Mostarskog i Stolačkog, oduzeto po nekoliko sela i pripojeno novoj administrativnoj jedinici.

Među prvim objektima osmanskog perioda grade se džamije koje su nazive dobijale prema imenima sultana u čije ime je mjesto osvojeno.

Za vrijeme osmanske uprave u Blagaju počinje cvjetati graditeljska djelatnost. Grade se stambeni i javni objekti a u središnjem dijelu, kako je uobičajeno za naselja i gradove osmanskog perioda, smještena je čaršija-trgovačko-zanatski centar naselja, te kompleks džamije sa haremom i mektebom. (Mujezinović, N., 2000., str. 55-66).

Među prvim objektima na području naselja Blagaj izgrađena je Careva džamija koja služi za obavljanje svakodnevnih molitvi i za društvene skupove vjernika. Ona postaje jezgro i središte gradske čaršije. Izgrađena je 1519/20. godine na ime sultana Sulejmana II Zakonodavca, što se vidi iz natpisa u stihovima uklesanog na kamenoj ploči iznad vrata Careve džamije (Mujezinović, M., 1998., str. 315). Formiraju se stambene zone zvane mahale i tako izgradnjom džamije nastaje mahala Džamija (Varoš ili Carska). Ova mahala je smještena u centru naselja Blagaj.

U vrijeme osmanskog perioda, značajnu ulogu u izgradnji naselja imali su i vakufi,  kojih je u tom periodu bilo veoma mnogo. Od vakufa se objekat održavao, i nije rijedak slučaj da je sa prestankom postojanja vakufa i objekat bivao prepušten vremenu.

Careva džamija i njeni službenici su se izdržavali iz prihoda vakufa ove džamije, prihoda koje je dotirala država.

Sultan-Sulejmanova (Careva) džamija je danas jedina džamija u Blagaju, dok ih je nekada bilo sedam. (Mujezinović, M., 1998., str. 316).

2. Opis dobra

           Careva džamija ili sultan Sulejmanova džamija se ubraja u jednu od najstarijih potkupolnih džamije u Bosni i Hercegovini. Nekada je bila potkupolna, a u XIX. stoljeću kada se kupola srušila izvršena je rekonstrukcija i napravljena je drvena kupola. Rekonstrukcija je izvedena prema projektnoj dokumentaciji koju je izradio austrijski arhitekt Max David(1) u Mostaru novembra 1891. godine. Objekat je zadržao karakteristike jednoprostorne podkupolne džamije.

           Džamija ima molitveni prostor natkriven drvenom kupolom pod šatorastim krovom, natkrivene vanjske sofe i kamenu munaru. U džamiju se ulazi preko poluotvorenih kamenih sofa. Sofe su sa bočne strane zatvorene kamenim zidom debljine 54 cm a natkrivene su jednostrešnim kosim krovom čiji je pokrov pocinčani lim. Krov trijema se naprijed oslanja na četiri drvena stupa, po dva stupa sa svake strane ulaza. Stupovi su dimenzija 50 x 50 cm, imaju kamene baze. 

          Vanjski gabariti džamije su 16,90 m x 12,75 m, zajedno sa sofama. Unutrašnji centralni prostor džamije je kvadratnog oblika dimenzija 10,80 x 10,80 m. Zidovi su kameni, debljine cca 100 cm, malterisani izvana i iznutra.

          Unutrašnjost džamije je prekrivena kupolom koja leži na osmougaonom tamburu, a prenošenje opterećenja nije ostvareno na uobičajen način preko pandantifa(2), već preko čeličnih nosača. Na tamburu se nalazi osam prozora širine 60 cm koji završavaju prelomljenim lukom. Visina objekta mjerena od poda džamije do vrha tjemena kupole iznosi 11,42 m.

Krovna konstrukcija je šatorasta sa raspinjačama, kosnicima i kliještima. Unutrašnja kupola je uklopljena u konstrukciju šatorastog krova. Konstrukcija unutrašnje drvene kupole je ostvarena pomoću drvenih remenata na koje je zakucana drvena oplata a preko nje postavljena trska i sve to je ožbukano iznutra. Šatorasti, osmostrešni krov je pokriven limom.

Prozori džamije su postavljeni u dva reda, na bočnoj jugozapadnoj fasadi, na ulaznoj i mihrabskoj fasadi. Na bočnoj sjeveroistočnoj fasadi nema prozora. U donjem redu se nalaze po dva dvokrilna prozora. U drugom redu se nalazi po jedan prozor postavljen u osovini između donjih prozora. Prozori donjeg reda su većih dimenzija (cca 1 m širine i 3 m visine). Prozori u gornjem redu su iste veličine kao i prozori na tamburu. Na svakoj strani tambura postavljen je po jedan prozor. Prozori su drveni, bojeni masnom zelenom bojom i oni koje se nalaze u prizemlju imaju željezne žaluzine.

Kamena munara je smještena desno od ulaza u džamiju, uz njezin jugozapadni zid. Građena je od klesanoga kamena. Nije žbukana. Ulaz u munaru je iz trijema iz prostora sofa. Ćup (baza) munare je osmougaon, a kaca (tijelo) 16-ugaono. Munara je visine cca 20 m. Šerefe munare je na visini cca 15,5 m. Ograda osmougaone šerefe je kamena. Krov munare je kameni u obliku kupe. 

Portal džamije je jednostavan, širine 1,20 m, napravljen od punih drvenih dvokrilnih vrata, bojena masnom zelenom bojom a koja se završavaju polukružno. Iznad vrata je u pet redova na kamenoj ploči veličine 60 x 70 cm uklesan  natpis u stihovima na turskom jeziku o popravci džamije pisan nesh-talik pismom. Prevod ovog natpisa glasi:

»Šahinšah, utemeljitelj svijeta,

Sulejman-han, zakonodavac (Kanuni),

Devet stotina dvadeset i šeste,

Podigao je ovu bogomolju, 926 (1519/20).

Ona je tokom vremena postala sklona padu,

I dobrotom je obnovljena.

Blagajci su uz pomoć vlasti (hukumet)

Obnovili ovu bogomolju.

Hiljadu tri stotine desete, 1310 (1892),

Njezina obnova je dovršena.

Ovaj kronogram je sastavio (cikardi) Jusuf Hasbi, imam ove džamije.«

(Mujezinović, M., 1998., str. 315-316).

             Mihrabska niša se nalazi na jugoistočnom zidu džamije okrenuta prema Kibli. Mihrabska niša je kamena, polukružna i njezine dimenziju su: širina cca 1,00 m, visina cca 2,00, dok je njezina dubina 50 cm. Nije završena mukarnasima (stalaktitima), već je završena stiliziranim lukom. Mihrab je sa tri strane uokviren kamenim ramom koji je sa lijeve i desne strane udaljen od mihraba 50 cm, a sa gornje strane 100 cm. Bojen je akrilnim bojama i rađen šablonskom ornamentikom. Iznad mihraba je izveden kaligrafski natpis (početak Kuranskog ajeta-stava) koji govori o hazreti Mejremi.

Mihrabski zid:

Na mihrabu se nalazi slijedeći natpis.

كلما دخل عليها زكريا المحراب

Kad god bi Zekerija ušao u mihrab.

Iznad mihraba su dva natpisa u obliku tugre sa tekstom:

لا اله الا الله محمد رسول الله

Nema boga osim Allaha, Muhammed je Poslanik Božiji.

Iznad lijevog prozora je natpis u sulus pismu:

لا اله الا الله محمد رسول الله

Nema boga osim Allaha, Muhammed je Poslanik Božiji.

Desni zid:

Na desnom zidu su tri natpisa u sulus pismu i jedan u taliku.

ساعة عدل خير من عبادة سبعين سنة

Sat pravednosti je bolji od sedamdeset godina ibadeta (robovanja Bogu).

بوده كجر يا هو

Što će biti biće.

و هو على كل شيئ قدير

On sve može.

حفظك الله فى الدارين

Bog te sačuvao na oba svijeta.

Lijevi zid:

من صبر ظفر

Strpljiv spašen.

بسم الله الرحمن الرحيم

U ime Boga, Milostivog, Samilosnog (kufi pismo).

من امن بالقدر امن من الكدر

Ko vjeruje u određenje spasit će se od tuge.

Ulazni zid:

Tekstovi se nalaze iznad ulaznih vrata.

ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله اله أخر

Mesdžidi pripadaju Allahu pa ne zovite mimo Allaha drugog boga.

عجلوا بالصلاة قبل الفوت عجلوا بالتوبة قبل الموت

Požurite sa namazom prije isteka vremena njegovog, požurite s traženjem oprosta prije smrti.

(Numanagić, 2004.)

               Mimber se nalazi na jugoistočnom zidu džamije i to desno od mihraba. Od mihraba je udaljen 1,95 m a od bočnog zida 2,00 m. Njegove dimenzije su: dužina 3,95 m, širina 1,00 m a visina je 5,75 m. Mimber je mjesto koje služi za oficijelne propovijedi (hudbe) i to za vrijeme praznika i petkom za vrijeme molitve (džume). Propovijedi drži imam a nekada su ih držali vladari. Kameni mimber, je raskošno dekoriran. Mimber se sastoji od ulaznog dijela koji čine jedan kameni stepenik i masivni kameni ram koji je dimenzija: širine 1,00 m i visine 2,00 m, zatim kamenog stepeništa i baldahina od kamena. Stepenište se sastoji od 10 do 12 stepenika sa podestom ili pijadestalom na vrhu koji se zove kjurs. Kjurs u prevodu znači stolica, odnosno simbolizira mjesto gdje je stajao Poslanik i tu se nitko ne penje. Četiri stepenice ispod kjursa također niko ne koristi, jer one predstavljaju mjesta četvorice »pravednih« halifa, Poslanikovih pomoćnika: Ebu Bekr, Omer, Osman i Alija. Kjurs je obično natkriven a ovdje je to visoki četvorovodni krov koji nose četiri masivna stuba i koji se završava alemom na vrhu. Sa obje strane mimberskog stepeništa je visoka kamena ograda koja ima dekoraciju - geometrijske otvore sa strane i masivni rukohvat. Stepenište je sa bočnih strana zatvoreno a ispod kjursa je otvor za prolaz visine cca 2,00 m. Ranije je taj otvor bio niži, niži od prosječne visine čovjeka. Imam je dolazio na molitvu sa desne strane džamije i prolazio je ispod mimbera, kroz ovaj prolaz, tako da se morao sagnuti i tako pognut dolazio je pred vjernike, što simbolizira najponiznijega pred Bogom. (Numanagić, 2004.)

Mihrab je bojen masnom zelenom bojom sa kombinacijom žute i oranž.

              Mahfil se nalazi lijevo od ulaznih vrata. Njegova konstrukcija je drvena i oslonjena je na dva masivna drvena stuba. Dimenzije mahfila su: dužina cca 4,30 m a širina cca 3,00 m. Mahfil je sa gornje i donje strane obložen drvenim daskama i ima drvenu ogradu. Drvene stepenice koje vode do mahfila se nalaze desno od ulaznih vrata, na sjeverozapadnom zidu džamije i sa nekoliko polukružnih stepenika prelaze na jugozapadni zid. Ograda mahfila je bojena žutom masnom bojom.

Unutrašnjost džamije je popločana pravilno klesanim kamenim pločama a preko njih su postavljeni različito dezenirani tepisi.

              Unutrašnji zidovi džamije su malterisani i bojeni polikolor bojama. Dekoracija unutrašnjih zidova, kupole i vanjskog ulaznog zida je novije izvedbe. Prema riječima imama džamija je popravljana i bojena 1997. godine. Uglavnom je zadržana ranija dekoracija i natpisa na zidovima, samo su boje promijenjene. Sada je Careva džamija bojena svijetložutom bojom sa ukrasima i ornamentima zelene i smeđe boje. Mimber i ulazna vrata su obojeni uljanom bojom.

Na pojedinim mjestima, ispod novog maltera pojavljuje se fragmentarno starija dekoracija plave boje. 

              Desno od ulaza u džamiju nalazi se manji dograđeni objekat abdesthane. To je prizemni objekat dimenzija cca 2 x 3 m i u njega se ulazi iz dvorišta. Ne zna se kada je ovaj objekat sagrađen.

              Dvorište džamije je ograđeno kamenim zidom sa dvije strane i postoje dva ulaza od kojih je jedan sa sjeverozapadne a drugi sa jugozapadne strane. 

Harem uz Carevu džamiju

           Harem je pozicioniran južno od glavnog ulaza u džamiju. Prema Mujezinoviću, u haremu se ranije nalazilo dvanaest grobova sa nišanima. Svi nišani su novijeg datuma, a natpisi pokazuju da su tu uglavnom sahranjeni članovi obitelji Kolaković. (Mujezinović, 1998. str. 316)

           Uvidom na terenu dana 17.1.2004. godine, ustanovljeno je da u haremu postoji petnaest nišana od kojih je četrnaest rađeno u kamenu miljevini. Ovakav izbor kamena omogućio je kaligrafu određenu slobodu u ispisivanju i dizajnu natpisa koja ne bi bila moguća na drugoj vrsti kamena. Kaligrafski natpisi, dizajnirani su u neobične i različite oblike, od musenna oblika, tugri, oblika stilizovanih u različite forme do tekstova ispisanih u kružnim formama pokazuju kako vrlo vještog kaligrafa tako i vještog klesara.

1. Osmougaoni nišan visine 170 cm na kamenom sarkofagu čije su stranice osmougla 11 i 9 cm na dnu a 13 i 10 cm na vrhu, urađen u kamenu miljevina sa natpisom u nesh pismu podijeljenom u jedanaest polja na arapskom jeziku.

هو الحى الباقى يا ايها الناس كان لى امل قصر بى عن بلوغه اجل فليتق الله ربه رجل ما امكنه فى حياته العمل ... المرحوم

بلديه رئيس زاعم بك ابن ادهم افندى قولاقويك الفاتحة سنة1314

On je vječni Tvorac. O ljudi imao sam mnogo želja, ali me od njihovog ispunjavanja spriječila sudbina, pa neka se čovjek boji Allaha i čini dobro za života… Pomilovani gradonačelnik Zaim beg sin Edhem efendije Kolaković. Fatiha. Godina 1314 (1896/1897).

2. Jednostavan nišan sa fesom visine 90 cm, debljine 12 cm i širine 20 cm na dnu i 25 pri vrhu, rađen u kamenu miljevina sa natpisom u sulus pismu podijeljenim u sedam pravougaonih polja na turskom, arapskom jeziku.

سنة 1311 فى ربيع الاخر 8 بر قوش ايدم اوجردم با غونه جنت المرحوم يوسف بك ابن زاعم بك قولاغى زاده روحيجون

الفاتحة

Godine 1311 (1893/1894) osmog rebiu-l-ahira. Da sam ptica pa da poletim u dženetski vrt. Pomilovani Jusuf beg sin Zaim bega Kolagi zade (Kolaković). Fatiha za njegovu dušu.

3. Cementni nišan sa natpisom na bosanskom jeziku.

Kolaković Z. Husni beg rođen 1877, umro 1943. Spomenik diže sin Ragib.

4. Nišan sa fesom visine 145 cm, debljine 14 cm i širine 30 cm na dnu i 34 cm pri vrhu sa natpisom na turskom i arapskom jeziku ispisanim nesh pismom u osam pravougaonih polja iznad kojih je dio natpisa (Allah je najbolji Tvorac) u tugri.

سنة 1314 ان الله احسن الخالقين نه رتبه بر قولك اولسه كناهى ترحمدن ستراى شان شاهى المرحوم محمد بك بن درويش بك

قولاغى زاده روحيجون فاتحة

Godine 1314. Zaista je Allah najbolji Tvorac. Nema premca ovim riječima: Oprosti mi grijehe i pokrij mi sramote Svevišnji kralju. Pomilovani Mehmed beg sin Derviš bega Kolaković. Fatiha za njegovu dušu.

5. Nišan postavljen na sarkofag. Visina nišana je 100 cm, debljina 16 cm a širina 30 cm. Natpis je na bosanskom jeziku.

Kolaković H. Ing Ragib 1906-1969

6. Ženski nišan sa kapom na vrhu, visine 165 cm i pravougaone osnovice 17 x 16 cm. Natpis je na arapskom jeziku podijeljen u sedam polja a pisan sulus i nesh pismom.

من زار قبرى فليكن موقيا ان الذى ... فيرحم الله امرا زارى و قال لى يرحمك الله المرحومه زيبا بنت الحاج ذو الفقاربك  

رضوانبكويك لله الفاتحه سنة1327

Ko posjeti moj grob neka bude sačuvan… Neka se Allah smiluje posjetitelju mome koji kaže: »Smilovao ti se Allah«. Pomilovana Ziba kćerka hadži Zulfikar bega Rizvanbegović. Za Allahovo zadovoljstvo proučite Fatihu. Godine 1327 (1909/1910)

7. Ženski nišan sa kapom na vrhu visine 125 cm i kvadratne osnovice 16 x 16 cm na čijoj lijevoj strani je natpis ispisan nesh pismom u četiri pravougaona polja na  arapskom jeziku.

كل من عليها فان المرحومة مليه بنت درويش قولاغى زاده

روحيجون الفاتحة سنة1311

Sve na ovoj zemlji je prolazno. Pomilovana Mulija kćerka Derviša Kolakovića. Fatiha za njenu dušu. Godine 1311(1893/1894).

8. Nišan sa fesom visine 150 cm, 15 cm debljine i 32 do 36 cm širine sa natpisom na arapskom-turskom jeziku koji počinje tugrom ispod koje je natpis u četiri pravougaona polja, sitno ispisan, oštećen i teško čitljiv.

ان الله احسن الخالقين ... المرحوم محمد سعيد بن درويش قولاغى زاده روحيجون الفاتحة سنة1310

Zaista je Allah najbolji Stvoritelj… Pomilovani Mehmed Seid sin Derviša Kolakovića. Fatiha za njegovu dušu. Godine 1310 (1892/1893).

9. Osmougaoni nišan visine 185 cm, širine stranica 8 i 10 cm na dnu a 18 i 12 cm na vrhu. Tekst natpisa je na arapskom jeziku, lijepim sulus i nesh pismom. Uvodne sentencije napisane su u musenna obliku (musenna /arapski/ - dvostruki; isti tekst napisan dva puta gdje dijelovi teksta stoje u ogledalu jedan prema drugom).

يا الله

يا غفار الذنوب

ا لا يا زائرا بقبرى متفكرا بامرى بالامس كنت مثلك غدا تصير مثلى المرحوم درويش خليل بك بن سعيد محمد افندى قولاغى

زاده روحيجون الفاتحة سنة1302

Allahu!

O Ti koji grijehe opraštaš!

Posjetioče moga groba razmisli o mom stanju, jučer sam bio poput tebe a ti ćeš sutra biti poput mene. Pomilovani Derviš Halil beg sin Seid Mehmeda efendije Kolakovića. Fatiha za njegovu dušu. Godine 1302 (1884/1885).

10. Ženski nišan osnovice 15 x 15 cm. Oštećen je i razlomljen u tri dijela. Tekst na arapskom jeziku je napisan u četiri jednaka kruga.

هو الباقى

المرحومه و المغفوره لها كلثوم بنت محارم بك لوبى زاده روحيجون الفاتحة

On je Vječni.

Pomilovana i oproštena Kulsuma kćerka Muharem bega Ljubovića. Fatiha za njenu dušu.

11. Osmougaoni nišan visine 175 cm, širine stranica 8 i 10 cm na dnu a 10 i 12 cm na vrhu. Natpis je na turskom, arapskom jeziku. Uvodne sentencije su u musenna obliku, ispod kojih slijedi tekst složen u šest jednakih krugova ispisan nesh pismom, vrlo sitno s obzirom na medij na kojem je napisan. Završni dio teksta je stilizovan u oblik lista.

يا الله

يا غفار الذنوب

ارحم نا حق جنابى كبريا عف ايدوب كناهى ... برايا اوميدم و شفاعت ايده سيد الكونين ختم المرسلين المرحوم و مغفور ابراهيم

ادهم افندى ابن سعيد محمد افندى قولاغى زاده ...

بو تاريخ نه

Allahu!

O Ti koji opraštaš grijehe!

Smiluj nam se svevišnji Stvoritelju i oprosti mi grijehe. Nadam se zagovoru od prvaka oba svijeta i pečata poslanika. Pomilovani i oprošteni Ibrahin Edhem efendi sin Seida Mehmed efendije Kolakovića.

Ovaj datum je devet.

 (Ovaj dio teksta je stilizovan u obliku lista. Može se ovako pročitati. To bi značilo da je datum smrti 1309 godina (1891/1892).

12. Nišan sa fesom visine 60 cm, debljine 10 cm i širine 18 cm.

سنة 1314 ... المرحوم درويش بن محمد بك قولاغى زاده الفاتحة

Godine 1314. … Pomilovani Derviš sin Mehmed bega Kolakovića. Fatiha.

13. Osmougaoni nišan prelomljen na dva dijela. Donji dio je visine 105 cm, a gornji 85 cm. Uvodne sentencije teksta su napisane u musenna obliku ispod kojih slijedi  tekst podijeljen u četiri kruga, oštećen i nečitak.

يا الله

يا غفار الذنوب

... محمدبن سعيد قولاغى زاده ...

Allahu!

Oprostitelju grijeha!

… Mehmed sin Seida Kolakovića…

14. Osmougaoni nišan visine 200 cm, širine stranica osmougla 10 cm dole i 12 cm gore. Uvodna sentencija je napisana u musenna obliku ispod koje je ime preminulog stilizovano u oblik lista. Dalje slijedi tekst napisan u četrnaest kružnih polja, vrlo sitan, oštećen i nečitak. Tekst završava stilizacijom u obliku lista.

يا الله

المرحوم محمد عبد السعيد

....

Allahu!

Pomilovani Mehmed Abduseid.

…

15. Mali dječiji mezar bez natpisa.

(Numanagić, 2004.)

Mekteb

Mektebi su prve osnovne škole za obrazovanje muslimana. U početku se u mektebu učilo samo čitanje i pisanje a kasnije se kroz obrazovni program, u mektebu stiče osnovno obrazovanje iz Kur'ana, hadisa, šerijatskih propisa. U skladu sa zahtjevima osmansko-islamske arhitekture i specifičnostima naselja sastavljenoga od centralnog, privrednog i trgovačkog središta, čaršije sa centralnom džamijom, zanatskim radnjama i dućanima, i osnovne škole – mekteb se nalazile u okviru džamija ili u prostoru uz džamiju. Pri tome, mektebi se ne grade u dvorištu džamije, nego se grade u uglu dvorišta sa posebnim ulazom. Na taj način za džamiju je osiguran potreban mir a mekteb je orijentiran na mahalu. (Kasumović, Ismet, 1999. str. 131)

Mekteb uz Carevu džamiju sagrađen je prije 1664. godine  a prvi put se pominje u Putopisu Evlije Čelebije.

Mekteb Careve džamije se nalazi na sjeverozapadnoj strani džamije, odmah uz put, tako da sjeverozapadna fasada mekteba gleda na put a jugoistočna u dvorište džamije. Lijevo i desno od mekteba na dvorišnom zidu se nalaze ulazi u dvorište džamije.

Mekteb je prizemni objekat sa dvije prostorije. Pravougaone je osnove, vanjskih dimenzija 9 x 5,5 m.

Zidan je kamenom i malterisan, ali je malter u jako lošem stanju, i fasada kao i čitav objekat mekteba izgleda jako loše. Objekat mekteba je natkriven četverovodnim krovom sa pokrovom od kamenih ploča, koje su također u vrlo lošem stanju. Na sjeverozapadnoj fasadi, fasadi koja gleda na ulicu se nalaze dva prozorska otvora, a na dvorišnoj fasadi jedan. Na sjeveroistočnoj strani su  vrata. Prozori i vrata su izrađeni od drveta koje je vrlo trošno.

Zgrada mekteba je temeljito adaptirana hidžretske 1264. (1847/48.) godine, što saznajemo iz natpisa uklesanog na ploči koja se nalazi na jugoistočnom fasadnom zidu mekteba.

Ovaj natpis u stihovima na turskom jeziku uklesan je na kamenoj ploči, veličine 33 x 42 cm, uzidanoj na mektebskoj zgradi u dvorištu Careve džamije. Ploča je smještena na fasadi mekteba u dvorištu džamije, a ne nad samim ulazom u zgradu. Pisano je pismom lijep nesh.

»Neka je hvala i zahvalnost Istinitom, a na njegova vjerovjesnika spas i blagoslov,

Riječi pohvale neka su i na rod i na društvo Miljenika (Vjerovjesnika),

.....

Bože, učini blagoslovljenom ovu građevinu

Iskrenih,

I neka ona bude od koristi vjernicima i vjernicama.

Dobrotvor obnove ovog visokog mekteba je

Miri-miran Hafiz-paša, od Hercegovine

Koji je obnovio građevinu iskreno i u

potpunosti.

Neka uzvišeni Allah od svoje dobrote

usliša njegovu molbu

Hiljadu dvije stotine šezdesete i četvrte....

Neka uzvišeni Allah oprosti nam grijehe.

I...

...

Ko iskreno i sa srca ...

Neka mu na umrlom času sačuva iman.«

3.  Dosadašnja zakonska zaštita

           U postupku koji prethodni donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u akte o zaštiti dobra i utvrđeno je sljedeće:

           Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH broj: 761/57 od 30.4.1957. godine u Sarajevu, Careva džamija u Blagaju stavljena je pod zaštitu države.

           Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH broj: 02-828-3 od 18.4.1962. spomenik kulture Careva džamija u Blagaju upisana je u Registar nepokretnih spomenika kulture.

           Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine, Careva džamija u Blagaju je evidentirana kao spomenik I. kategorije.

4.  Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

           Careva džamija je nekoliko puta popravljana. Prema Mujezinoviću, prvi put je to bilo 1763. godine  kada je kupola oštećena od vjetra.

           U XIX stoljeću je kupola srušena. Rekonstrukcija je izvedena prema projektnoj dokumentaciji koju je izradio austrijski arhitekt Max Davidu Mostaru novembra 1891. Tada je izgrađena drvena kupola i šatorasti krov.

           U toku ratnih dejstava 1993. godine objekat je pretrpio manja oštećenja na krovu i kruništu zapadne fasade od tenkovskih projektila, što je sanirano po završetku rata.

5. Sadašnje stanje spomenika

          Uvidom u stanje na terenu, a koji je obavljen 17.1. 2004. godine ustanovljeno je slijedeće:

• Objekat Careve džamije je u građevinski dobrom stanju.
• Zgrada mekteba je u ruševnom stanju i ne koristi više svojoj namjeni. Oštećenja su velika i to posebno na krovu.
• Malter na zidovima fasade je sasvim ispucao tako da je potrebno izvršiti skidanje maltera i utvrditi u kakvom se stanju nalaze zidovi mekteba.
• Vrata i prozori su isto tako u lošem stanju i potrebno je izvršiti njihovu zamjenu.
• Uvidom na licu mjesta ustanovljeno je da su počeli radovi na restauraciji mekteba i da je krov objekta demontiran
• Nišani se nalaze u lošem stanju, neki su polomljeni a neki oštećeni.       

III -  ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (»Službeni glasnik BiH«, br. 33/02 i 15/03), Povjerenstvo je donijelo odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

A.         Vremensko određenje

B.         Historijska vrijednost

(veza građevine, cjeline ili područja sa historijskom ličnošću ili značajnim događajem u historiji)

D.         Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru,

E.         Simbolička vrijednost

ii  Sakralna vrijednost.

vi Značaj za identitet skupine ljudi.

F.         Ambijentalna vrijednost

ii. Značenje u strukturi i slici grada,

iii.Objekat ili skupina objekata je dio cjeline ili područja.

G.        Izvornost

                                        v. Položaj i smještaj u prostoru.

Sastavni dio ove odluke su:

-     fotodokumentacija,

-     grafički prilozi.

Korištena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja graditeljske cjeline Sultan Sulejmanova ili Careva džamija u Blagaju kod Mostara nacionalnim spomenikom, korištena je sljedeća literatura:

1951. Bejtić, Alija, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, III-IV, 1952-53., Veselin Masleša, Sarajevo

1954. Hamdija Kreševljaković i Hamdija Kapidžić, »Stari Hercegovački gradovi«, Naše starine br. 2, str 9-10, 1954.

1971. Hamdija Kreševljaković, »Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini 1463-1871«, Izabrana djela II, Sarajevo, str. 280-281, 1971.

1973. Hivzija Hasandedić, Prilozi za istoriju Blagaja na Buni u doba turske vladavine, GDI BiH, god. XIV 1970-1971., Sarajevo, 1973.

1976. Hivzija Hasandedić, Glasnik vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ, Sarajevo, str. 18, 1976.

1987. Krzović, Ibrahim,   Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918., Umjetnička galerija  Bosne i Hercegovine, Sarajevo

1996. Čelebija, Evlija, Putopis, Sarajevo publishing, 1996.

1997. Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne I Hercegovine, knjiga 2, 3. izdanje, biblioteka kulturno naslijeđe, Sarajevo Publishing, 1998

1999. Dr. Ismet Kasumović,  Školstvo i obrazovanje u bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Islamski kulturni centar Mostar, 1999.

2000. Nermina Mujezinović, »Blagaj kod Mostara«, Hercegovina br. 11-12, Mostar, 2000.

2000. Ayverdi, dr. Ekrem Hakki, Avrupada Osmanli Mimari Eserleri, Yugoslavya II, 3. kitap, Istanbul 2000

(1) Max (Maksimilijan) David, inženjer (Alttitschein, Moravska, 7. XII 1859). Završio Visoku tehničku školu u Brnu koju je pohađao u dva navrata, od 1877. do 1879. i od 1880. do 1883. godine. Najprije radi kao asistent na Visokoj tehničkoj školi u Brnu, a zatim kod nekoliko firmi u Čehoslovačkoj. U Bosni je od 21. maja 1890. u Okružnoj oblasti u Mostaru. U Tuzlu je prešao 1907. Lit: Wiener Bauindustrie-Zeitung, Wien, XX, 41, 10. VII 1908, 390-391. Izvor: Arhiv Bosne i Hercegovine-personalni list (Krzović: 1987, str. 248).

Kao projektant, njegovo ime se veže za zgradu Okružnog suda u Mostaru, 1891.-1892. (Krzović: 1987, str. 21), dogradnju Djevojačke škole milosrdnih sestara u Mostaru, 1903. (Krzović: 1987, str. 23). 

(2) Naime, kod konstruktivnog rješenja nije primijenjen uobičajen način prelaska sa kvadratične osnove postamenta džamije na osmougaonu osnovu tambura pomoću stereotomske konstrukcije pandantifa. Opterećenje tambura prenosi se na konstrukciju zidova osnove džamije preko čeličnih nosača (sistem od tri čelična nosača postavljen je ispod svih zidova tambura koji nisu superponirani zidovima osnove džamije).