Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno u "Službenom glasniku BiH", broj 47/04.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj 6. do 11. decembra 2003. godine, donijela je
O D L U K U
I
Istorijska građevina - Karađoz-begov most u Blagaju kod Mostara proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik se nalazi na rijeci Buni na dijelu prostora definisanog kao k.č. 1548/1, posjedovni list broj 174, državno vlasništvo, k.o. Blagaj, Grad Mostar, gradsko područje Jugoistok, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02 i 27/02).
II
Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, održavanje i prezentaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
I stepen zaštite obuhvata nacionalni spomenik i pojas poluprečnika 100 metara mjereno od sredine mosta.
U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuju se sljedeće mjere:
- Potrebno je izvršiti istražne radnje i izraditi projekat restauracije mosta, čime će biti uklonjeni ili zamijenjeni dodaci i materijali ugrađeni u most u toku neodgovarajućih rekonstruktivnih zahvata, a izvorna struktura mosta na odgovarajući način konzervisana;
- zabranjuje se izvođenje bilo kakvih radova, osim radova tekućeg održavanja, uređenja i prezentacije, uz odobrenje od strane federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);
- zabranjuje se saobraćaj motornih vozila preko mosta;
- zabranjuje se obavljanja svih radova na infrastrukturi, osim u izuzetnim slučajevima uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno nadziranje nadležne službe zaštite;
- zabranjuje se odlaganja svih vrsta otpada.
U cilju sprovođenja mjera zaštite i prezentacije mosta potrebno je:
- izraditi projekat uređenja prilaza mostu i neposredne okoline mosta – obale rijeke Bune;
- uraditii projekat iluminacije nacionalnog spomenika u skladu sa značajem spomenika i njegovim položajem u ambijentu.
Tarih mosta, koji se trenutno nalazi u dvorištu Sultan Sulejmanove džamije u Blagaju kraj Mostara, mora se, kao dio spomenika, da čuva na propisnom mjestu.
IV
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
V
Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i konzervaciju.
VI
Ova odluka dostaviće će se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
VIII
Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
IX
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH».
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Predsjedavajuća Komisije
Ljiljana Ševo
Broj: 08.1-6-1029/03-7
6. decembra 2003. godine
Sarajevo
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu člana 2. stava 1. Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.
Komisija je na sjednici održanoj 14. jula 2000. godine donijela odluku o stavljanju Karađoz-begovog mosta u Blagaju kraj Mostara na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 416.
U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stava 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom izvršen je uvid u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, te podatke o oštećenjima u toku rata,
- dokumentaciju o lokaciji imovine,
- dokumentaciju o sadašnjem vlasniku i korisniku dobra,
- istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke,
- sadašnje stanje dobra.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Karađoz-begov most u naselju Blagaj kraj Mostara premošćuje rijeku Bunu u pravcu sjeverozapad-jugoistok. Udaljen je oko 700 m nizvodno od izvora rijeke Bune.
Pristup Karađoz-begovom mostu u Blagaju kraj Mostara je sa jugoistočnog odvojka puta Mostar-Blagaj prema rijeci Buni.
Nalazi se na k.č. 1548/1, posjedovni list broj 174, k.o. Blagaj, opština Mostar – Jugoistok, Federacija Bosne i Hercegovine.
Istorijski podaci
Izgradnju mostova u Otomanskom carstvu finansirali su visoki državni funkcioneri ili država u ime samog sultana. 16. vijek je doba najintenzivnije gradnje mostova u Bosni i Hercegovini (tada su podignuta 34 mosta). Neki od osnivača najvažnijih i najvećih mostova na komunikacijama carstva na teritoriji Bosne i Hercegovine u 16. vijeku su bili sultan Sulejman Veličanstveni, njegov najbliži saradnik Rustem-paša, brat Rustem-paše Zaim hadži Mehmed-beg, zvani Karađoz-beg, Mehmed-paša Sokolović, njegova sestra Šemse-kaduna, njegovi bliski rođaci Ferhad-paša Sokolović, Kara-Mustafa-paša Sokolović, Sinan-beg Boljanić, i dr.
Kao utemeljitelji ili obnovitelji mostova se javljaju i pojedini građani, kojima je njihovo imovinsko stanje to dozvoljavalo.
U održavanju mostova, kao i u opravkama koje su bile česte i skupe, sudjelovala je zajednica, odnosno grupa građana zainteresovana za određeni most (sudjelovanje se ogledalo u učestvovanju građana sa materijalom za popravku kao i u učestvovanju u radu tokom same popravke). Pored zajednice, i ustanova vakufa je igrala određenu ulogu u održavanju mostova, mada ne u onoj mjeri kao što je to bio slučaj sa džamijama i prosvjetnim objektima. Pojedini vakifi, poput Mehmed-paše Kukavice i Karađoz-bega, su u svojim vakufnamama precizno odredili sredstva za održavanje svakog mosta koji su podigli (vezano za Karađoz-begov most u Blagaju, u dosadašnjem istraživanju, vakufnama nije nađena).
Istorijskih podataka o Karađoz-begovom mostu ima malo. Nastao je, vjerovatno, na mjestu ranijeg srednjevjekovnog prelaza preko rijeke (Džemal Čelić i Mehmed Mujezinović, str.206.), a sagrađen je kao zadužbina Zaim hadži Mehmed Karađoz–bega. Most se prvi put pominje u vakufnami tog mostarskog dobrotvora od ramazana 977. (8.mart 1570.) godine, pa je prema tome morao nastati nešto ranije.
Polovinom 19. vijeka (tačnije, 1849. godine po prevodu tariha), most je bio znatnije oštećen ili ruševan, i izvjesna Belfe-Kadira, kći Ali-bega Velagića je dala novac za njegovu popravku. Tarih (natpis) o ovoj popravci je, prema zapisu Radimskog iz 1891. godine, stajao uzidan u most. Danas se tabla, dimenzija 65 x 60 cm, nalazi u dvorištu Sultan Sulejmanove džamije u Blagaju kraj Mostara. Pretpostavka je da je spašena prilikom rušenja mosta tokom II svjetskog rata.
Podaci o vakifu Zaimu hadži Mehmed Karađoz-begu
Zaim hadži Mehmed-beg je rodom iz Bijelog Polja, 12 km sjeverno od Mostara. U Mostaru je poznat kao Karađoz-beg. Iz njegove vakufname saznajemo da je imao tri sina, a iz natpisa na džamiji da je bio brat velikog vezira Rustem-paše i hercegovačkog namjesnika Sinan-paše koji je upravljao Hercegovinom od 1549. do 1574. godine. Karađoz-beg je umro u Mostaru oko 1564. godine gdje je i sahranjen u haremu svoje džamije.
Karađoz-beg predstavlja najvećeg dobrotvora u cijeloj Hercegovini. U svojoj zadužbini je ostavio: džamiju, medresu, mekteb, imaret, musafirhanu i han u Mostaru; most, mekteb i han u Konjicu; mekteb i han u Potocima kod Mostara; most na Buni, dva mosta na Lištici; i han u Čičevu. Iz sredstava ovog vakufa sagrađen je kasnije i jedan hamam u Blagaju kod Mostara, neposrdeno uz most.
Za izdržavanje svojih zadužbina Karađoz-beg je ostavio i 42 dućana u mostarskoj čaršiji, 16 tabhana (kožara) blizu imareta, 14 mlinica i 4 stupe (selo Kešpolje i izvor Bune), nešto zemlje i 300.000 osmanskih dirhema (Hasandedić, 2000., str. 13-14.)
2. Opis dobra
Gotovo bez izuzetka, mostovi u Hercegovini građeni su od kamena. Konstruktivni sistem je bio temeljno stereotomski, zasnovan na osnovnim elementima: svod i luk.
Pri gradnji kamenih mostova upotrebljavano je kovano gvožđe i olovo za spajanje pojedinih kvadera, naročito svodnjaka, dijelova vijenca, ograde i dr.
Kamene mostove možemo podijeliti u dvije osnovne tipološke grupe: mostovi sa jednim svodom, čiji su oslonci na obalama, te mostovi sa više svodova, koji se oslanjaju na stubove temeljene u koritu rijeke.
Pedesetak metara od Sultan Sulejmanove džamije, kada se silazi prema Buni, neposredno uz Karađoz-begova hamam, nalazi se kameni most na pet lukova, preko kojeg je vodio stari put za Stolac.
Oblik Karađoz-begovog mosta je sličan većini kamenih mostova na više lukova nastalih u tom razdoblju, koji veličinom raspona lukova i strijelom rastu prema sredini mosta i tako tvore karakterističnu usponsku liniju, koja se na sredini prelama. Taj osnovni oblik mosta je narušen kasnijim podizanjem nivelete ceste, a s tim u vezi i izvorne nivelete mosta, pa su uz desnu obalu nastali trokutasti nadozidi na fasadi.
Karađoz-begov most se sastoji od pet kamenih bačvastih svodova, koji se oslanjaju na četiri kamena zidana stuba u koritu rijeke i na dvije stope na obalama Bune. Sudeći po načinu građenja, most su radili domaći majstori.
Osnovni elementi kamenog mosta su:
1. temelji mosta;
2. stubovi mosta;
3. svodovi mosta;
4. čeoni zidovi;
5. ispuna mosta je nevidljivi elemenat; radi se o materijalu kojim su popunjene šupljine između gornjih površina svodova, unutrašnjih strana čeonih zidova i staze kao završnog otvora;
6. vijenci;
7. korkaluk (puna kamena ograda).
Stubovi Karđoz-begovog mosta napravljeni od lijepo obrađenih kamenih kvadera i nisu standardni. Prema uzvodnoj strani oni imaju uobičajenu trokutastu osnovu, koja prilično diskretno izlazi ispod glavne mase građevine, a s gornje se strane horizontlano završava. Ispad trokutnog elementa, mjereno od čeonog zida, iznosi oko 1,20 m, a njegova visina na najvišem mjestu oko 1,40 m. Sa nizvodne strane uobičajni poligonalni kontrafor zamjenjuje manji pilaster, istaka oko 35 cm i pravougaonog tlocrta, koji završava stepenastim prelazom uz čeoni zid.
Svodovi su zidani od pravilnih klesanaca u horizontalnim slojevima, čeoni lukovi su polukružni i za cca 3 cm uvučeni u odnosu na ravan čeonih zidova. Budući da je most u cjelini koncipovan kao sasvim niska građevina, lukovi ne rastu sa stubova mosta, već zajedno sa stubovima od temelja. Debljina svodova je 40 cm.
Otvori svodova su potpuno simetrično raspoređeni, rastući od obala prema sredini: krajnji imaju raspon 3,90 m, drugi od obale 4,90 m i srednji 6,0 m. Ukupna dužina mosta, računajući otvore i središnje stubove, iznosi 33,40 m, dok zajedno sa pristupnim dijelovima na podzidima iznosi blizu 50 m. Mjereno od nominalnog vodostaja, visinska tačka ekstradosa na sačuvanim svodovima uz obalu iznosi 2,35 i 3,40 m. Naprotiv, zbog podizanja nivelete puta, visinske tačke na ogradi, mjerene nad sredinom otvora, padaju prema sredini i iznose 4,40 i 4,25 m. Visinske tačke ekstradosa rekonstruisanih svodova uglavnom su izvedene iz proporcija sačuvanih svodova, dok je niveleta postavljena tangencijalno na otvore, sa neznatnom masom čeonog zida iznad čela svoda. Niveleta je naglašena profilisanim vijencem i korkalukom od kamenih ploča.
Širina svodova iznosi oko 2,98 cm, a širina staze na mostu 2,68 m, dok je debljina ploča korkaluka 15 cm. Po stazi mosta danas je postavljena kaldrma u cementnom malteru.
Na rekonstruisanom mostu svodovi su izvedeni od obrađenog kamena, a čeoni zidovi od nabijenog betona sa oblogom od kamena. Upotrebljen je kamen poznat pod imenom tenelija, jer je i postojeći dio od istog materijala (Džemal Čelić i Mehmed Mujezinović, Stari Mostovi u BiH, 1969., str.206-209.).
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Rješenjem Zemaljskog zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti od 17.juna 1950. godine, Karađoz-begov most je stavljen pod zaštitu države.
Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH od 18.aprila 1962. godine, Karađoz-begov most je upisan u Registar spomenika kulture.
Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine, Karađoz-begov most u Blagaju je evidentovan i valorizovan kao spomenik I kategorije.
Karađoz-begov most u Blagaju uvršten je na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 416.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Most je, u bližoj prošlosti, rekonstruisan dva puta, nakon bombardovanja u II svjetskom ratu i nakon velikog plavnog vala 60. godina 20. vijeka.
U toku II svjetskog rata most je bio jako oštećen. Od ukupno pet, tri luka su eksplozivom dignuta u vazduh. Tom prilikom sačuvala su se samo dva svoda uz lijevu obalu (kraj hamama) i kamena ograda iznad njih. Postolja ostala tri porušena luka sačuvala su se u visini od oko 1 m. Da bi se saobraćaj mogao nesmetano da odvija, nakon rata postavljena je u produžetku provizorna drvena konstrukcija.
Most je rekonstruisan 60. godina 20. vijeka.
Uvidom u projektni elaborat za rekonstrukciju ovog mosta, konstatovano je da je projektni zadatak tražio da opterećenje mosta odgovara opterećenju puta III reda. Linija mosta je zadržana, ne mijenjajući ranije presjeke konstruktivnih elemenata, a svod je statički tretiran kao elastično tijelo, odnosno kao sistem luka na dva zgloba. Budući da su i ranije (za vrijeme rata) preko mosta saobraćala teška vozila, kao korisno opterećenje uzeto je 6-tonsko motomo vozilo ili 500 kg/m2, prema propisima za pješačke mostove (uvid u projekat i konstatacija o istom koje su dali Džemal Čelić i Mehmed Mujezinović, Stari Mostovi u BiH, 1969., str.209.).
Na mostu su vršene promjene i prilikom gradnje pivare u Blagaju (pivnicu je sagradio poduzetnik Bilić u periodu austrougarske vladavine na lijevoj obali rijeke Bune u mahali Galičić). Tom prilikom, ili ranije, most je uz lijevu obalu dobio i nadozid, koji je podigao niveletu na toj strani. Umjesto karakteristične prelomljene nivelete, nastala je nova, koja u kontinuiranom padu ide od lijeve do desne obale.
5. Sadašnje stanje dobra
Karađoz-begov most je u upotrebi i u građevinski je dobrom stanju. Stanje izvornog oblika, strukture i materijala mosta narušeno je oštećenjima i rekonstrukcijama. Most je rekonstruisan na način koji nije prihvatljiv prema savremenim standardima zaštite graditeljskog naslijeđa.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu.
Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje
B. Istorijska vrijednost
(veza građevine sa istorijskom ličnošću)
C. Umjetnička i estetska vrijednost
iii. Proporcije
iv. Kompozicija
D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru
F. Ambijentalna vrijednost
ii. Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja
G. Izvornost
v. Položaj i smještaj u prostoru
Sastavni dio ove odluke su:
- fotodokumentacija,
- grafički prilozi.
Korištena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja istorijske građevine Karađoz-begovog mosta u Blagaju kraj Mostara nacionalnim spomenikom, korištena je sljedeća literatura:
1953. Bejtić, Alija, Spomenici osmanlijske arhitekture u Bosni i Hercegovini, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod Turskom vladavinom, III-IV, 1952-53, Veselin Masleša, Sarajevo, 1953.
1969. Čelić, Džemal i Mujezinović, Mehmed, Stari mostovi u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevo, 1969.
|
