Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 7. do 11. oktobra 2003. godine, donijela je

Graditeljska cjelina - Džamija u Kraljevoj Sutjesci proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. 247, i 248, k.o. Kraljeva Sutjeska, opština Kakanj, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02 i 27/02).

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i restauraciju nacionalnog spomenika.

Vlada Federacije dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne tehničke dokumentacije za restauraciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuju se zaštitne zone, kako slijedi:

Dozvoljeni su samo konzervatorsko-restauratorski radovi i radovi rekonstrukcije, a u skladu sa odobrenjem federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite).

-izvršiti sanaciju konstruktivnih dijelova objekta od dejstva kapilarne vlage na način kojim se neće ugroziti spomeničke vrijednosti dobra;

-uraditi projekat rekonstrukcije ulaznog trijema sa otvorenim sofama, a na osnovu prethodno izvršenih ispitivanja i podataka o prvobitnom izgledu ulaznih sofa prije njihovog zatvaranja. Na osnovu projekta izvršiti rekonstrukciju otvorenog trijema, a uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno nadziranje nadležne službe zaštite;

-zamijeniti postojeći krovni pokrov od falcovanog crijepa pokrovom od drvene šindre; rekonstruisati krov;

-oštećene dijelove krovne i stropne konstrukcije i podova zamijeniti novim po uzoru na stare;

-koristiti iste ili istovrsne materijale kojima je objekat izgrađen i primijeniti iste tehnike građenja i obrade materijala;

-uraditi projekat rekonstrukcije , restauracije i reintegracije malterisanih zidnih površina kao i zidnih dekoracija u enterijeru džamije koji će biti zasnovani i na rezultatima stratografskog ispitivanje ostataka originalnog maltera i boje radi utvrđivanja identiteta originalnog kolorita, hemijskog sastava, te prirode maltera s obzirom na njegovu granulometriju i upotrijebljeni materijal;

- rekonstrukciju svih dijelova za koje ne postoji pouzdana dokumentacija riješiti u sklopu projekta na način kojim će se obezbijediti čitljivost njihovog interpolisanja.

Detaljni planovi prostornog uređenja i urbanističko-tehnički uslovi za izgradnju objekata u ovoj zoni moraju da sadržavaju saglasnost nadležne službe zaštite.

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno - planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH”.

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Na osnovu Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, člana 2, stava 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacinalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini , kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Opština Kakanj je dana 11. novembra 2002. godine podnijela peticiju za proglašenje Džamije u Kraljevoj Sutjesci nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V, stav 4. Aneksa 8. i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:

Graditeljska cjelina Džamije u Kraljevoj Sutjesci nalazi se na k.č. 247 i 248, k.o. Kraljeva Sutjeska ; opština Kakanj, a u vlasništvu je Islamske vjerske zajednice.

Kraljeva Sutjeska se nalazi u maloj kotlini na gornjem rubu Bijelog Polja. “Tom kotlinicom teče rijeka Trstivnica, pošto izađe iz klisure-sutjeske, po kojoj je i varošica dobila ime. Tu kotlinicu zatvaraju sa zapadne strane kosa Rešikovac ispod brda Straževice (ili Striževice ili Streževice), a s istočne strane kosa Ježevica ispod brda Rida.” (Filipović, 1928, str.589)

“ Sadašnji stari dio naselja Kraljeve Sutjeske, premda je maleno naselje, sačuvao je nazive svojih kvartova, i po tim toponimima može lako da se rekonstruše srednjevjekovni raspored pojedinih dijelova naselja. “Varoš” je dio za negdašnji trgovačko-zanatski kvart. “Prijeko” (preko rijeke) je naziv za kvart sa stambenim naseljem, koje je donekle bilo izdvojeno od buke trgovaca i obrtnika, na lijevoj obali rijeke. U tom dijelu podignuta je džamija kada je naselje bilo na vrhuncu svoga razvitka, za koju muslimanska tradicija kaže da ju je dao podignuti Mehmed II Osvajač.” (Kraljeva Sutjeska, Bobovac i okolina, 1987, str.10)

O Džamiji u Kraljevoj Sutjesci ima malo istorijskih podataka. Nije sačuvana vakufnama osnivača, niti je sačuvan tarih sa hronogramom, a o objektu nema tačnih niti pouzdanih podataka o njegovom nastanku. Po narodnom predanju džamija potiče iz feta[1] 1463[2]. godine .

Pisani izvori pominju nekoliko službenika, muslimanskih vjerodostojnika, čije ime se vezuje za Kraljevu Sutjesku: imam Ali-hodža, hodža i mujezin Halil, imam halifa Ebu Bekir, hatih Ibrahim-hodža, mujezin Ahmed Čelebija, imam Behram ,halifa, sin Durakov, Ahmed-efendija muderiz Sarajlija i drugi (Filipović, 1928, str.592-593).

“Deseti muharem[3] je tradicionalni datum u kome muslimansko stanovništvo u okolini Kraljeve Sutjeske proslavlja Muhamedov a.s. rođendan. Ove godine svečanost je održana, zbog renoviranja džamije, nešto kasnije, 6. septembra…Ali nije bilo nimalo lako ući u ovu veoma lijepo dekorisanu džamiju, koja je stara blizu 500 godina i koja spada među najstarije džamije na Balkanu. Džamija i harem džamije, prepun naroda. Na vratima, na prozorima tiskalo se mnoštvo dobroćudnih lica, mirnih i čestitih, koja su gledala u unutrašnjost džamije. “ (Džemal S.,1957, str.438)

Objekat džamije je pravougaone osnove razvijene po dužini, spoljnih gabaritnih dimenzija cca 7.93 x 13.10 m. Zbirna korisna površina objekta je cca 118,60 m2 (cca 53 m2 ,prizemlje+prizemlje ulaznog trijema, cca 23 m2+18 m2 ,mahfil+cca 24 m2 ,dio trijema ispred mahfila na spratnoj etaži). Džamija je zidana od čerpića uz korištenje drvenih hatula (temelji i zidovi prizemlja centralnog prostora džamije do visine sokla izvedeni su od kamena), a spoljne i unutarnje fasade su malterisane i okrečene.

Pristup džamiji je sa sjeverozapadne strane, preko zatvorenog ulaznog trijema, koji se, zajedno sa centralnim molitvenim prostorom džamije, nalazi pod jedinstvenim četverovodnim krovom.

U prizemlju džamije, lijevo i desno od ulaznih vrata, zatvorene sofe (površine cca 9,25 m2 svaka) su stavljene u funkciju abdesthane i gasulhane. U prednjem uglu desne sofe pozicionirano je dvokrako drveno stepenište, «sa krakovima u obliku L slova», koje vodi na etažu visinski postavljenu u nivou unutarnjeg mahfila, superponiranu spoljnim zatvorenim sofama, a na kojoj su smještene: jedna prostorija predviđena za održavanje vjerske nastave (površine cca 11 m2) i predulaz iz kojeg vode vrata na mahfil. U dispoziciji džamije primijenjena je konstrukcija prednjeg mahfila dubine cca 280 cm i širine cca 6.45 m.

• različite debljine zidova centralnog prostora džamije (debljina zida cca 75 cm) i zidove sofa (debljina cca 25 cm),

• sadržaje i funkcije plasirane unutar prostora zatvorenih ulaznih sofa (abdesthana, gasulhana i učionica),

• veličinu, raspored i vertikalnu postavku prozora, unutar prostora zatvorenih ulaznih sofa, na sjeveroistočnoj i sjeverozapadnoj (ulaznoj) fasadi,

može da se zaključi da je objekat džamije prvobitno imao spoljni otvoreni trijem sa spoljnim otvorenim sofama. Vremenom je taj prostor zazidan i dati su mu drugi sadržaji i funkcije. Iz pronađene dokumentacije, nije bilo mogućno datovati period kada su ove prepravke napravljene[4] .

Četiri drvena stuba kvadratičnog presjeka, postavljena u dva reda, preko drvenih greda podvlaka, preuzimaju opterećenja etaže mahfila. Prednji nosivi stubovi imaju profilisana sedla. U središnjem dijelu prednjeg mahfila postavljen je četverougaoni istak za mujezina.

Mihrab, gabarita cca 115 cm širina x 230 cm visina, u formi eliptične niše, izveden je u jugoistočnom zidu. Mihrab je izveden sa pravougaonim okvirom dimenzija cca 195 x 320 cm, koji iz ravni zida izlazi za cca 15 cm. Površine niše mihraba i okvira obojene su svijetloplavom, crnom, nijansama žutozelene i oker boje sa primjenom geometrijskih i floralnih motiva.

Enterijer džamije je molovan soboslikarskim valjkom (struktura nanosnih površina profilisana u formi floralnog motiva) u nijansama svijetlozelene boje. Sokl enterijera je premazan masnom bojom, kao i sve drvene površine u enterijeru objekta (mahfil, ograde, ćurs, mimber, drvena stolarija, šiše).

Desno od mihraba je drveni mimber, koji ima devet stepenika. Iznad podijuma mimbera je pokrov oslonjen na četiri stuba koji u vrhu imaju završetke sa prelomljenim orijentalnim lukovima. Kupa mimbera je šatorasta sa osmougaonim završetkom, a leži na osmougaonom tamburu u čijim stranicama su izrezbareni stilizovani otvori zasvođeni prelomljenim orijentalnim lukovima . Cijeli mimber obojen je masnom bojom svijetloplave nijanse.

Džamija ima dva pojasa pravougaonih prozorskih otvora. Na ulaznoj fasadi dva prozora se nalaze u gornjem redu, na jugozapadnoj fasadi imamo tri prozora u donjem i dva u gornjem redu, na jugoistočnoj fasadi imamo po dva prozorska otvora u svakom redu, a na sjeveroistočnoj fasadi imamo po tri prozora u svakom redu.

Prozori gornjeg i donjeg niza su postavljeni u istim vertikalnim osovinama. Prozori su dvokrilni, jednostruki i zastakljeni običnim staklom. Na svim prozorima, osim na prozorima ulazne fasade, postavljeni su gvozdeni demiri.

Džamija je pokrivena strmim četverovodnim krovom iz čijeg središta izlazi drvena munara. Nagib krovnih ploha je približno 30o. Krovni opšavi i oluci su izvedeni od pocinčanog lima.

Krovna konstrukcija je drvena, a kao pokrov je primijenjen dvostruko falcovani crijep. Originalni pokrov, koji je bio od šindre, zamijenjen je crijepom, što upućuje na zaključak da je i nagib krovne konstrukcije promijenjen (nagib krova sa krovnim pokrivačem od šindre trebao bi biti 40-45o) . Kod konstruktivnog rješenja krovne konstrukcije primijenjena je kombinacija krova sa raspinjačama sa nekom vrstom kosih stolica (stolice su ispod svakog kosnika i opterećenja prenose na horizontalne grede tavanjače). Krovna konstrukcija nema greda podrožnica.

Sa mahfila se jednokrakim drvenim merdevinama penje u tavanski prostor. Na munaru se pristupa sa sredine tavanskog prostora i penjući se spiralnim stepeništem izlazi na tzv. otvorenu galeriju šerefe. Od tavana do poda šerefe vode 33 stepenika visine oko 25 cm. Ukupna visina munare, mjereno od poda tavana do vrha krova munare, iznosi cca 10,80 m.

Munara, osmougaonog presjeka, je izvedena od 8 drvenih rubnih stubova četverouganog presjeka, a poprečni presjek ovih drvenih stubova se postepeno sužava idući od baze munare prema njenom vrhu. Vertikalna konstrukcija munare oslonjena je na podnicu izrađenu u formi drvenog roštilja koji se oslanja na poprečni (zid između sofa i centralnog unutarnjeg prostora) nosivi zid džamije.

Pedesetih godina prošlog vijeka dovedena je voda i sagrađena česma (desno od ulaza u harem), a zapadno od džamije, na udaljenosti od cca 10-15 m, sagrađen je poljski zahod sa septičkom jamom.

Neposredno pred ZOI ’84 u Sarajevu, u objekat je dovedena električna energija.

Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH broj UP-I-08-92-1/76, od 9. septembra 1976. godine, Džamija u Kraljevoj Sutjesci stavljena je pod zaštitu države.

1999. godine, Arhitektonski sevis “AS” iz Kaknja (arhitekta Zaimović Širbeg) je, za potrebe Medžlisa Islamske zajednice iz Kaknja, uradio Projekat za izgradnju pomoćnih prostorija (gasulhane) u haremu džamije u Kraljevoj Sutjesci, koji nije dobio saglasnost Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH. Zavod je dao saglasnost za postavljanje drenaže oko objekta džamije i ovi radovi su realizovani 2000. godine.

Zatvaranjem prostora trijema, te uspostavom gasulhane, abdestahane i učionice, stavljanjem crijepa kao krovnog pokrivača, te brojnim soboslikarskim intervencijama u enterijeru džamije, objekat je izgubio na svojoj originalnosti. Objekat je izložen i dejstvu vlage i primjetne su posljedice penjanja kapilarne vlage na zidnim strukturama.

Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenikom («Službeni glasnik BiH», br. 32/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH, korištena je sljedeća literatura:

1904. Truhelka, Ćiro, Naši gradovi, Naklada knjižare J. Studnička i dr., Sarajevo, 1904.

1957. Džemal S., Proslava Mevludi-šerifa u Kraljevoj Sutjesci iz Kaknja, Glasnik Vrhovnog Islamskog starješinstva u FNRJ, VIII (XX)/1957; br.10-12, Sarajevo

1987. Kraljeva Sutjeska, Bobovac i okolina, Biblioteka «Male turističke monografije», Br.22, Zagreb, 1987.

1998./99. Projekat postojećeg stanja džamije u Kraljevoj Sutjesci, urađen od strane Arhitektonskog servisa “AS” iz Kaknja (arhitekt Zaimović Širbeg)

2002. Filipović, Milenko S., Visočka nahija, Mak, Biblioteka Trag; knj.1, Visoko (Faks. pretisak iz knjige Naselja i poreklo stanovništva, Srpska kraljevska akademija, Beograd, 1928.)

[1] Fet, pobjedničko osvajanje, okupacija (turski)

[2] «...U Sutjesci je samo jedna džamija. Po narodnom predanju, to je prva džamija što je sagrađena u Bosni. Po osvojenju Bobovca, priča se, odmarala se turska vojska u sutješkoj kotlini. Na mjestu gdje je sada džamija, El-Fatih je zabo štap da klanja. Kad je video da se mrav penje uz štap, naredio je da se tu sagradi džamija. Trećega dana tu je osvanula džamija. Džamiji je dao za izdržavanje desetinu iz Poljana, Lučića i nekih drugih sela, prihode od skele ispod Doboja i slanih bunareva u Tuzli...» (Filipović, 1928, str.592)

[3] muharem (ar. harama) prvi mjesec u muhamedanskom kalendaru (ima 30 dana), nazvan po tome što je u njemu zabranjen rat i borba (harama=zabraniti) (Domović, 2001, str.925)

[4] U članku Džemala S., Proslava Mevludi-šerifa u Kraljevoj Sutjesci iz Kaknja, objavljenom 1957. godine, pominje se «renoviranje džamije», ali bez opisa ovih radova. Uz peticiju Medžlisa Islamske zajednice Kakanj, dostavljen je i tekst R. Ćuluma, Monografija džamije u Sutjesci-(Kraljevoj), u kojem je napisano: «...Džamija je obnovljena 1902. ali osim krova nije doživjela bitnijih promjena u svom prvobitnom obliku (namjesto šindre pokrivena je crijepom).»