Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovi člana V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 7. do 11. oktobra 2003. godine, donijela je

Graditeljska cjelina - Džamija u Dabrici (džamija Sefer-age Begovića u Dabrici) proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine ( u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik obuhvata zemljište označeno kao k.č. br. 1, k.o. Dabrica, općina Berkovići, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 9/02).

Vlada Republike Srpske dužna je osigurati pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Vlada Republike Srpske dužna je osigurati sredstva za izradu i provedbu potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdit će tehničke uvjete i osigurati sredstva za izradu i postavljanje informacione ploče sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

I zona zaštite obuhvata k.č. br. 1, k.o. Dabrica. U toj zoni zaštite primjenjuje se sljedeći režim:

- Graditeljska cjelina džamije u Dabrici sa haremom uz džamiju, uključujući i ogradne zidove, bit će konzervirana i restaurirana, a nedostajući dijelovi će biti rekonstruirani u izvornom obliku, iste veličine, od istog ili istovrsnog materijala, primjenom istih tehnoloških pristupa u najvećoj mogućoj mjeri, na osnovi dokumentacije o izvornom obliku koja je sastavni dio ove odluke, a uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj i stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske. U sklopu projekta rehabilitacije bit će korištene metode konzervacije, rekonstrukcije (anastiloza i repristinacija), restauracije, konstruktivne sanacije i konsolidacije.

- U cilju zaštite i osiguranja uvjeta za rehabilitaciju džamije, utvrđuju se mjere koje je potrebno provesti: hitna zaštita od daljnjeg propadanja i rehabilitacija cjeline.

- identificirati, sortirati i na adekvatan način zaštiti ulomke džamije koji su nakon rušenja ostali na lokaciji.

- na osnovi dokumentacije stanja objekta prije devastacije, uraditi projekat rekonstrukcije , restauracije i reintegracije orijentalnih natpisa pronađenih na kamenim dovratnicima i doprozornicima na ulaznoj fasadi (ispod oljuštenog sloja krečnog nanosa koji se nalazio na ovim površinama),

- rekonstrukciju svih dijelova za koje ne postoji pouzdana dokumentacija riješiti u sklopu projekta na način kojim će se osigurati čitljivost njihovog interpoliranja,

- ulomci zidova džamije koji su ostali nakon urušavanja na njenom prostoru ili su nađeni na susjednim parcelama, bit će snimljeni, konzervirani i ponovno ugrađeni u zidove džamije metodom anastiloze, a dijelove zidnih struktura objekta džamije koji nedostaju uraditi od materijala istovrsnog ili sličnog izvornom, metodom repristinacije,

- malterisanje zidnih površina izvesti malterom čija će receptura pripravljanja biti zasnovana na rezultatima stratografskog ispitivanja ostataka originalnog maltera i boje radi utvrđivanja identiteta originalnog kolorita, hemijskog sastava, te prirode maltera s obzirom na njegovu granulometriju i upotrijebljeni materijal,

- na trijemu džamije potrebno je ukloniti betonske dograđene dijelove iz 60-ih godina prošlog vijeka: armiranobetonske stupove, armiranobetonsku gredu-podvlaku i stropnu konstrukciju trijema,

- ukloniti armiranobetonski serklaž sa krune obodnih zidova; krunu zidova vratiti na prvobitnu kotu, restauraciju krune zidova izvesti od autentičnog materijala (kamen i drvene hatule),

U II zoni zaštite dopušta se rehabilitacija postojećih objekata, a moguća je interpolacija novih; uz poštivanje uvjeta maksimalne dopuštene spratnosti objekata P+1 u njihovim izvornih oblicima, uz primjenu izvornih materijala i pokrova (kamen i bijelo bojeni malterisani zid od opeke za zidanje, kamene ploče ili svijetlosivi crijep za krovni pokrivač, kosi krovovi, drvena konstrukcija krovišta, nagiba 30o, svi otvori na fasadi zatvoreni prozorima i vratima od nebojenog drveta).

Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i općinske službe suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

Ova odluka dostavit će se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje u Republici Srpskoj, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske i općinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi provedbe mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresiranim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objavit će se u «Službenom glasniku BiH» .

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Na osnovi Zakona o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8., kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika, sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Komisija je primila peticiju od strane gosp. Adema Smailhodžića iz Stoca, 17.marta 2003. godine.

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovi člana V, Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

Na osnovi uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

Džamija Sefer-age Begovića nalazi se u sela Dabrica. Do ovog sela vodi put koji se kod mjesta Masline odvaja od puta Stolac-Čapljina. Od mjesta Masline, selo Dabrica je udaljeno 18 km.

Nacionalni spomenik obuhvata zemljište označeno kao k.č. br. 1 k.o. Dabrica, zemljišno-knjižni izvadak 352, Republika Srpska.

Od osnivanja Blagajskog kadiluka 1469. godine, pa do njegovog ukidanja 1851. godine, Dabrica se u administrativno-sudskom pogledu nalazila u sastavu ovog kadiluka. U pisanim izvorima Sidžili blagajskog kadije (AT 6/288 i AT 6/297, Arhiv Hercegovine; 55, 56, 57 i 60, Orijentalni institut u Sarajevu), džematu Dabrica pripadale su mahale: Bračići, Brijeg (u dokumentima Bajir-brijeg), Maričin gaj (u izvorima Maričnjak) i Miljanovići (Hasandedić, 1990, str.91).

U tarihu, uklesanom na kamenoj ploči (ploča je dimenzija 60 x 35 cm) smještenoj iznad ulaznih vrata, zabilježeno je hidžretske 1019. (1610-1611) da je džamiju sagradio Sefer-aga (Begović) (1) . Natpis je smješten u četiri elipsasta polja i ispisan lijepim nesh-dželi pismom. Tarih je kaligrafski veoma uspješno izveden, pa je vjerovatno zbog toga sačuvano predanje kako je ovaj natpis napisan u Carigradu (Mujezinović, 1998, str. 391).

Sefer-aga je bio čorbadžija (starješina janjičara koji se hrane na jednom kazanu), odnosno juzbaša (kapetan). Govori se da je u Dabricu došao iz Turske početkom 16. stoljeća i tu sagradio džamiju, mekteb, han i hamam (Hasandedić, 1990, str.91).

Nije sačuvana vakufnama ove džamije, pa se ne zna šta je vakif ostavio za njeno održavanje i plaćanje službenika.

Prema dostupnim dokumentima Sidžili blagajskog kadije (br. 55, list 54, br. 60, list 21, AT 6/288, list 26 i AT XXI/1025, list 11 i 13), imamsku i hatibsku dužnost u ovoj džamiji vršili su: Mehmed Halifa 1141. godine (1728/29), Ibrahim Halifa hidžretske 1142. godine (1729/30), Mehmed ef. hidžretske 1180. godine (1766/67), Ibrahim hodža hidžretske 1200. godine (1785/86) i Ibrahim ef. hidžretske 1217. godine (1802/03). Prema drugom dokumentu Sidžili blagajskog kadije (AT XXI/1025, list 13.), Mehmed ef. Muftić bio je hidžretske 1141. godine (1728/29) mutevelija Sefer-aginog vakufa u Dabrici (Hasandedić, 1990, str.92).

Oko 50 metara od džamije nalazi se izvor pitke vode Višnjica. Prema predanju, na tom mjestu, u vrijeme osmanske vladavine, bio je sagrađen hamam. O tom hamamu nema nikakvih drugih dostupnih podataka. Nepoznate godine, nedaleko od džamije bio je sagrađen i jedan han, koji je srušen za vrijeme I svjetskog rata, a na njegovom mjestu je, kasnije, sagrađen mekteb i stan za mualima. Uspomenu na ovaj han danas čuva toponim Hanine (Hasandedić, 1990, str.93).

Prema podacima iz pisanih izvora, najstariji nišan u mezarju uz džamiju u Dabrici podignut je Ali-begu Muftiću i potječe iz hidžretske 1194. (1780) godine (Mujezinović, 1998, str. 391).

«Vjetar je munaru prepolovio 1899. godine, pa je ona kasnije ponovo ozidana, ali je ostala nešto kraća. » (Hasandedić, 1990, str.91)

Džamija je više puta popravljana (Hasandedić, 1990, str.91), a prema kazivanju prof. Smaila Klarića 60-ih godina prošlog stoljeća, na objektu džamije vršene su značajnije intervencije.

Džamija u Dabrici ima centralni prostor za molitvu, prostor sofa, natkrivena je četvorostrešnim krovom i ima četvrtastu kamenu munaru. Kamene munare kvadratne osnove zastupljene su jedino uz džamije u Hercegovini. Pored džamije u Dabrici munare četvrtastog oblika imale su Telarevića džamija u Bjeljanima kod Stoca, džamije u okolini Bileće: Avdića džamija u Plani, Hasan-paše Predojevića u Grabovici, džamija u Kljunima, Kružnju i Svinjarini; džamije na području Nevesinja: Perkušića džamija u Nevesinju, Čelebića džamija u Donjoj Bijenji, džamija u Kruševljanima, zatim džamija u Glavatićevu kod Konjica; Fatime kadune u Mostaru.

Na munari džamije u Dabrici, sve do radova izvršenih šezdesetih godina XX stoljeća, na visini šerefe, postojao je vijenac, elemenat kakav se pojavljuje na romaničkim objektima.

Molitveni prostor džamije je natkriven četverostrešnim krovom, dok je krovna ravan sa sjeveroistočne strane objekta produžena i pokriva ulazni prostor sa sofama koji je u izvornom obliku bio otvoren (intervencijom iz 60-ih godina prošlog stoljeća, sofe su zatvorene). Osnova objekta je pravougaona, vanjskih gabaritnih dimenzija cca 9,12 x 13,08 m. Zidovi su od pritesanog kamena krečnjaka u krečnom malteru. Zidovi su debljine oko 75 cm, a ugaoni spojevi rađeni su provezivanjem krupnijih klesanaca. Zidovi objekta džamije sa vanjskih strana su djelomično dersovani, a djelomično malterisani, dok su u enterijeru malterisani i okrečeni.

Prvobitno, džamija je bila pokrivena kamenim pločama na četverovodnom drvenom krovištu. Prilikom već spomenute intervencije iz 60-ih godina XX stoljeća, prema kazivanju prof. Smaila Klarića, izvršeni su neki radovi popravki i prepravki, kojima nije poštovan izgled objekta koji je on imao prije ovih intervencija: prvobitno otvoreni ulazni trijem je zatvoren zidom u kojem su se postavila nova ulazna vrata i dva bočna prozora; izvršeni su radovi betoniranja i armiranja munare (na sadašnjim ostacima munare primjetno je da je munara od nivoa šerefe dobila betonska i armiranobetonska ojačanja sa unutrašnje i vanjske strane, da je u nivou šerefe bio izveden armiranobetonski serklaž, te da je šatorasti krov zamijenjen kupastom formom od armiranog betona; originalni pokrov od kamenih ploča zamijenjen je pokrovom od falcovanog crijepa; drveno šiše tavanice je skinuto, a tavanica izmalterisana sa donje strane; po krunama obimnih zidova džamije postavljen je armiranobetonski serklaž širine jednake širini zida i visine cca 20-25 cm (serklaž je imao prepust u vidu armiranobetonske okapnice širine cca 35-40 cm i visine cca 10 cm prema vanjskom dijelu); na ulaznu strehu krova postavljen je oluk (strehe krova nisu imale oluke).

U dispozicionom smislu objekat se sastoji od ulaznog otvorenog prostora sofa (ulaz u molitveni prostor je sa sjeverozapada) dimenzija 4,45 x 7,62 m koji je imao srednji prolaz dimenzija cca 1,50 x 4,45 m i dvije sofe, lijevu dimenzija 3,03 x 4,45 m i desnu dimenzija 2,69 x 4,45 m, te centralnog molitvenog prostora (četverougaonik dimenzija cca 7,63 x 7,67 m') i unutrašnjeg mahfila.

Mahfil je bio drveni oslonjen na tri drvena stupa: krajnji stupovi bili su prislonjeni uz bočne zidove džamije (njihovi tragovi su vidljivi, in situ, na površinama zidova, a bili su postavljeni uz same rubove dolafa,znači da je rastojanje od prednje vertikalne ravni stupova do unutrašnje vertikalne ravni ulaznog zida iznosilo cca 278 cm), dok je središnji drveni stup bio oslonjen na kamenu stopu tlocrtnih dimenzija 52 x 65 cm (po dubini osa stupa bila je od vertikalne ravni ulaznog zida odmaknuta cca 340 cm, a po širini, nalazila se tačno u osovini ulazna vrata-mihrab). Zbog različite dubine pozicioniranja oslonačkih stupova mahfila, može se pretpostaviti da je mahfil imao isturenu nišu za mujezina pozicioniranu u srednjem dijelu lica mahfila. Mahfil je imao sekundarnu horizontalnu konstrukciju koju su sačinjavale 4 horizontalno položene hrastove grede. Ove grede su bile oslonjene, s jedne strane, učepljavanjem u ulazni zid džamije, a na drugom kraju su morale biti oslonjene na drvenu gredu-podvlaku. U zidu su, in situ, ostali tragovi ovih greda (grede su bile poprečnog presjeka 12 x 12 cm; ove grede su bile postavljene na međurazmacima, gledano iz središta džamije prema ulaznom zidu, od 237 cm, 248 cm i 219 cm. Gornja kota učepljenih horizontalnih greda, mjereno u odnosu na kotu poda prizemlja unutrašnjeg prostora, bila je udaljena cca +200 cm.

U gornjim zonama zidova centralnog prostora, cijelom dužinom njihovog obima (na visini od cca 380 cm, mjereno od poda prizemlja), u unutrašnjosti džamije, na međurastojanjima od 1,20 do 1,80 m postavljeni su rezonatori-zvučnice (2).

Bočni zidovi džamije su izlazili na lice objekta u vidu anti i na taj način formirali trijem koji je bio otvoren samo sa ulazne strane džamije. Kote poda vanjskih sofa bile su više za cca 40 cm u odnosu na kotu poda centralnog prostora džamije.

Visina zida, mjerena u središnjem molitvenom prostoru, je cca 4,60 m (mjereno od poda centralnog prostora do krune zida).

U mihrabskom zidu postavljena su dva prozorska otvora (prozori imaju vanjske svijetle otvore cca 70 x 95 cm) u donjoj zoni, u jednom horizontalnom pojasu, u vanjskom zidu, koji dijeli centralni unutrašnji prostor od prostora ulaznog trijema sa sofama, postavljena su dva prozorska otvora i vrata (dimenzije svijetlog otvora cca 115 x 180 cm, a nadvoj vrata izveden je u vidu plitkog luka izvedenog od tri kamena lučna segmenta). Na zidu upravnom na mihrabski zid, a koji se nalazi desno od ulaza, u donjoj zoni zida, su postavljeni jedan dolaf-niša (cca 60 x 115 cm, dubine cca 30 cm) i jedan prozor, dok su na zidu nasuprot njemu, u donjem pojasu, također postavljeni jedan dolaf i jedan prozor, a u gornjem pojasu dva prozora i plitkim kamenim lukom nadsvođen otvor (svijetlih dimenzija cca 75 x 180 cm; kota praga ovog otvora bila je cca 230 cm viša u odnosu na kotu poda prizemlja unutrašnjeg prostora, ) kroz koji se, preko mahfila, pristupalo munari.

Prozori imaju neprofilirane šembrane od kamena koje su formirale pravougaoni okvir, koji je na fasadi vidljiv. Svi prozori na fasadi (osim jednog prozora gornjeg pojasa na fasadi uz koju je naslonjena munara) imali su kameni prelomljeni luk. Sa unutrašnje strane, ulazna vrata, kao i svi prozori su imali drvenu konstrukciju natprozornika, odnosno nadvratnika, koju su činile 4 horizontalno, jedna uz drugu, postavljene hrastove grede (konstrukcija hatule). Svi vanjski prozori, postavljeni u donjem pojasu, su imali demire od kovanog gvožđa.

Na kamenim dovratnicima i doprozornicima na ulaznoj fasadi, ispod oljuštenog sloja krečnog nanosa koji se nalazio na ovim površinama, ukazali su se natpisi napisani arapskim pismom. Nije pronađen pisani trag koji bi ukazao da su ovi natpisi do sada bili predmetom nekih istraživanja.

Mihrab (gabaritnih dimenzija cca 118 x 258 cm) i mihrabska niša zidani su od pravilnih blokova kamena tenelije postavljenih u 14 redova. Niša ima aproksimiranu poluobličastu udubljenu formu (u naravi radi se u polovini pravilnog desetougaonika, stranice širine cca 28 cm) širine cca 85 cm i visine oko 2.30 m koja je pri vrhu zasvedena. Okvir niše ne izlazi iz korpusa zida.

Desno od ulaza u džamiju, prigrađena je kamena munara kvadratične osnove (cca 1,95 x 1,95 m). Pisani tragovi govore da je munara bila visoka oko 15 m, uz napomenu da je, nakon rušenja munare 1889. godine, munara napravljena kraćom (Hasandedić, 1990, str.91). U Projektu rekonstrukcije Džamije Sefer-age Begovića u Dabrici, urađenom maja 2003. godine od strane Zavoda za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa BiH, visina munare iznosi cca 17 m (mjereno od tla do alema).

Tijelo munare bilo je zidano od pritesanog kamena krečnjaka i imalo je dva vijenca: jedan u ravni šerefe i drugi u formi završnog vijenca postavljenog u vrhu kvadratične forme kubusa munare (rastojanje između ovih vijenaca izmjereno 15.augusta 2003. godine, in situ, na srušenom dijelu munare iznosi cca 260 cm). Vrh munare bio je izveden u formi šatorastog krova pokrivenog pločom. Na samom vrhu munare nalazio se alem sa tri jabuke.

Pri vrhu munare izvedena su četiri pravougaona prozorska otvora (dimenzija cca 50 x 80 cm) kroz koje je bi mujezin promolio glavu dok je učio ezan.

Na starijim nišanima koji se nalaze u mezarju džamije, uglavnom nema natpisa i svi su manjih dimenzija, jednostavne obrade i bez dekoracija.

Maja 2003. godine, Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa BiH, izradio je Projekat rekonstrukcije Džamije Sefer-age Begovića u Dabrici.

Objekat džamije je devastiran tokom rata 1992-1995. godine. Munara je u potpunosti razrušena, a od objekta su sačuvane jedino zidne strukture, što je prouzrokovalo kasnije progresivno propadanje zidova, podova objekta, prozora i vrata i općenito enterijera. Džamije je od tada van funkcije.

Kako džamija nije u funkciji, cijela graditeljska cjelina, uključujući i unutrašnjost objekata džamije i mekteba, je zarasla u samoniklo rastinje, tako da je mogućnost vršenja detaljnijeg uvida u stanje ovih objekata, kao i nišana u haremu, veoma mala.

Primjenjujući Kriterije za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (Službeni glasnik BiH» br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:

(veza građevine, cjeline ili područja sa historijskom ličnošću ili značajnim događajem u historiji)

D. Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)
iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

- 1939. Nametak, Alija, Islamski kulturni spomenici u Bosni i Hercegovini, Glasnik Islamske vjeske zajednice Kraljevine Jugoslavije, broj 1, januar 1939, god. VII, Sarajevo (korištene usluge Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu)

- 1974. (fotografija na str.14) Slovo Gorčina '74, Predsjedništvo Općine Stolac, Mostar

- 1990. Hasandedić, Hivzija, Muslimanska baština u istočnoj Hercegovini, Mešihat Islamske zajednice, El-Kalem, Sarajevo

- 1991. Mulaomerović, Jasminko, Još o “rezonatorima” u muslimanskom graditeljstvu kod nas, Glasnik Rijaseta Islamske vjerske zajednice u SFRJ, br.5, Sarajevo (korištene usluge Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu)

- 1998, Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga 3, 3. izdanje, Biblioteka Kulturno naslijeđe, Sarajevo –Publishing

- 2003. Projekat rekonstrukcije Džamije Sefer-age Begovića u Dabrici, Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH, Sarajevo

(1) “Sefer-aga podiže ovu građevinu,

uz zahvalnost onih koji zahvaljuju Allahu.

Njezin hronogram nadahnut je s Božje strane:

‘Ovo je bogomolja bogougodnika i dom dobrih ljudi’

Godina 1019.” (1610/611), (Mujezinović, 1998, str. 390).

(2) građevinski elementi, obično cjevastog oblika, šupljih formi, često izrađeni na “grnčarskom kolu” koji se postavljaju obično u gornjim zonama zidova radi poboljšavanja akustičkih svojstava prostorija; česta je njihova upotreba kod sakralnih objekata