Status spomenika -> Nacionalni spomenik

Objavljeno "Službenom glasniku BiH", broj 43/03.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 7. do 11. oktobra 2003. godine, donijela je

O D L U K U

I

           Graditeljska cjelina - Stari grad Ljubuški u Ljubuškom proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. 2668 (stari predmjer 71/102), k.č. 2669, (71/34 stari predmjer), k.o. Ljubuški, opština Ljubuški, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Nacionalni spomenik čini Stari grad Ljubuški, džamija i Mezarje “Hasan u docima”.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02 i 27/02).

II

           Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

             Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

            U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuje se sljedeće: 

I zona zaštite obuhvata prostor definisan u tački I stav 2. ove odluke.

             U ovoj zoni sprovode se sljedeće mjere zaštite:

- dozvoljeni su samo istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi , uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine ;

            - nije dozvoljena nikakva izgradnja, sječa šume, niti izvođenje radova koji bi mogli da utiču na izmjenu područja, kao ni postavljanje privremenih objekata ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika;

            - nije dozvoljeno razaranje ruševina i odnošenje klesanog kamenja sa njih;

      - zabranjeno je odlaganje svih vrsta otpada;

      - prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti;

      - prostor  može da se koristi u edukativne i kulturne svrhe.

            Posebno treba da se obezbijedi sprovođenje sljedećih mjera:

            Stari grad Ljubuški

            -čišćenje zidova od rastinja koje predstavlja opasnost za strukturu spomenika,

            -konzervaciju postojećeg stanja bedema i kula starog grada,

            -izvršiti konstruktivnu sanaciju i konsolidaciju oštećenih zidova, kruništa kula i  bedema,

            -svi obrušeni kameni fragmenti zidova biće registrovani, snimljeni i ponovo ugrađeni na izvorno mjesto,

            - fragmente koji se zbog visokog stepena oštećenja ne mogu da ugrade,  na odgovarajući način prezentovati u sklopu graditeljske cjeline;

            Džamija i mezarje

            -izvršiti rasčišćavanje unutrašnjosti objekta džamije,

            -izvršiti konzervaciju postojećeg stanja zidova,

            -sanirati nišane u mezarju.

                  II zona zaštite obuhvata okolne parcele 2670, 2671, 2639 i to njihov dio 100 m udaljen od I zone zaštite. U ovoj zoni sprovode se sljedeće mjere zaštite:

            -dozvoljena je obnova stambenih objekata koji su postojali prije 1992. godine i izgradnja novih uz poštovanje uslova maksimalne spratnosti P+1 (6,5 m visine do krovnog vijenca), maksimalnih horizontalnih gabarita 12X10 m,

            -nije dozvoljeno vršenje bilo kakvih radova koji narušavaju prirodni ambijent i graditeljsku cjelinu, raznošenje ruševina kamenih objekata, odlaganje otpada , kao ni postavljanje privremenih ili stalnih struktura koje zagrađuju vizure prema nacionalnom spomeniku.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno - planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

          Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom  glasniku BiH».

          Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

Broj: 06-6-976/03-2 

8. oktobra 2003.godine

Sarajevo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

           Na osnovu Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, člana 2, stava 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacinalnih spomenika  proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8., Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

         Komisija je na sjednici održanoj od 01. do 02. jula 1999. godine donijela odluku o stavljanju graditeljske cjeline Stari grad Ljubuški, u Ljubuškom, opština Ljubuški na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 358. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V, stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

·         dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra

     (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),

·         podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,

·         istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

      Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je

sljedeće:

1.   Podaci o dobru

Lokacija

            Grad Ljubuški se nalazi na istaknutom vrhu krševitog lanca brda Buturovice,  koje se nalazi na istočnom kraju Ljubuškog polja. Grad je podignut na čvrstom, krševitom položaju, na 396 m nadmorske visine. U periodu poslije rata 1992.-1995.godine, probijen je makadamski put skoro  do podnožja grada.

Istorijski podaci

-Prvo se u istorijskim dokumentima 1444. godine  javlja podgrađe Ljubuškog grada i u njemu lokalna crkva, bez navoda kome je posvećena. 1444. godine  Gojislav Orlović, zvani Petanović, oporučno ostavlja dio novca za crkvu u Ljubuškom  (22.februar, 1444.) Iste godine je Radojko Dobrovoević dao 6 perpera crkvi u Ljubuškom za pomen na misi sv. Đorđa (Kovačević-Kojić 1978, 115; Tošić, 1987, 31,  nap. 177, 249, nap. 125).

-U XV vijeku u drijevskoj carini su izdvajali so za potrebe franjevaca, između ostalog i u Ljubuškom (Tošić, 1987, 197, 204, nap.50). 

-1452. godine prvi pomen Starog grada Ljubuški je u vezi sa borbama između hercega Stjepana i sinova, knezova Vladislava i Vlatka. Gradnja grada se veže za hercega Stjepana Vukčića Kosaču.  Pomenute godine knez Vladislav je prešao na stranu Dubrovačke republike u ratu protiv oca. Herceg Stjepan se sklonio u tvrđavu u Ljubuškom. Vladislav je te godine pokušao oteti grad Ljubuški od oca, ali ga nije uspio osvojiti. Iste godine i kralj Tomaš se kreće oko Ljubuškog. Do 1463. godine držao ga je Vlatko Hercegović (Ćirković, 1964, 176, 182).

-Tek se 1454. godine  pominje  u povelji aragonskog kralja Alfonsa V kao civitas Lublano. Čudno je da se ne pominje u poveljama iz 1444. i 1448. godine, obzirom da je u sve tri navedene povelje popis dobara unutar hercegove teritorije, te se pretpostavlja da je negdje u tom periodu i građen, mada nije isključeno da je sagrađen 1452. godine ili ranije (Dinić, 1978,  248; Vego 1957, 71).

-1463. godine  Ljubuški prvi put osvajaju Osmanlije. Drže ga svega mjesec dana, (juni-juli) jer su se morali povući radi nedovoljne snabdjevenosti vojske, tako da je  knez Vlaktko brzo vratio grad pod svoju vlast.

-Između 1468…i 1477. godine Osmanlije su definitivno osvojile Ljubuški. Već 1477. godine predstavlja  pograničnu utvrdu sa jakom posadom. Neki član posade držao je sela koja je prije držao drinski kadija, između ostalog i selo Ljubuški, očito podgrađe koje datuje još iz srednjeg vijeka.

-1477. godine grad  Ljubuški se pominje  u defteru hercegovačkog sandžaka. 1475.-1477. godine-prema tom popisu nahija Ljubuški tada pripada drinskom kadiluku. (Tošić, 1987, 178; Šabanović, 1982, 46, 160).

-1503. godine Ljubuški se pominje u ugovoru između Turske i Ugarske, kao jedan od pograničnih gradova koji ostaje pod osmanskom vlašću (Pašalić, 1982, 93). 

-U vafuknami (zakladnici) Nesuh-age Vučjakovića pisanoj u februaru 1565. godine, grad se pominje kao k'ala (tvrđava). Nesuh-aga je u gradu podigao džamiju.

-1633. godine spominje se Ljubuški kao samostalan kadiluk. Do tada pripadala je teritorija Ljubuškog kadiluku Gabeli. Od 1717. godine, kada Osmanlije gube dio teritorija kadiluka imotskog, od preostalih teritorija ovog kadiluka osniva se kadiluk Imotska Bekija sa sjedištem u Ljubuškom.

-U XVIII vijeku postoje nahija Ljubuški u istoimenom kadiluku, a osnovana je i istoimena kapetanija.

-1767. godine majstori iz Mostara vršili su  popravke na tvrđavi.

-Tvrđava je napuštena 1835.godine (Kapidžić-Kreševljaković, 1954, 13).

2. Opis dobra

             Grad se sastoji iz dva dijela. Prvo utvrđenje je nastalo u doba srednjevjekovne  bosanske države, prema istorijskim izvorima, polovinom XV vijeka. Postavljeno je na najvišu i najdominantniju kotu. U doba osmanske uprave opasano je zidovima sa svih strana. Cijeli sistem odbrane i prostornog rasporeda utvrđenja je izuzetno dobro osmišljen.

             Unutar zidova se vide krajnji ostaci raznih građevina:  stražarnica, ambara, pekare, barutane, a  konstatovane su i 4 čatrnje, od kojih se danas mogu na terenu da raspoznaju tri (Kapidžić-Kreševljaković, 1954, 13).

            Srednjevjekovni grad se sastoji od masivne, isturene kule, zvane Herceguša (1)  i obora ispred kule (2). Kula Herceguša, koja  dominira gradom, ima četverougaoni oblik, unutarnjih dimenzija 5,2x2,1 m, a spoljnih 9,7x5 m. Zidovi su joj debeli: na sjevernoj strani, a to je ujedno zid koji je okrenut ka prilazu gradu, 4,5 m, a bočni, istočni i zapadni zid 2 m. Na vrhu kule su bile puškarnice kojih više nema (Plan Kapidžić-Kreševljaković, 1954, 13). Sjeverni zid kule je sačuvan do krovišta, do visine od oko 15 m. Bočni zidovi su dosta propali, dok je južni podužni zid srušen od zemljotresa, prema kazivanju mještana, 60-ih godina XX vijeka. Uz istočnu polovinu južnog zida kule su stepenice spojene sa istočnim zidom obora. Stepenice, koje su vodile u kulu, su zatrpane masom kamenja koje je otpalo sa južnog zida kule pri zemljotresu. Okolo kule, sa tri slobodne strane, je veliki i debeli, oko 3 m,  sloj sipara. Sa južne strane kule je obor  dimenzija 20x10,15 m. Ulaz (širine 1,3 m) u obor je na južnom zidu koji je djelimično srušen (3). Podužni zidovi obora su debeli od 1,6 do 2 m, a na pojedim mjestima sačuvali su se od 6 do 10 m sa spoljne i 3-4 m sa unutarnje strane.    

            Kula Herceguša je okrenuta najjačim zidom sjeverozapadu, gdje je bio najlakši pristup gradu (i gdje je kasnije u XV-XVI vijeku sagrađen ulaz u grad), i sa nje je taj prostor branjen. 

Pograđe srednevjekovnog grada razvilo se najvjerovatnije na terasi Crkvice, koja se nalazi ispod južnog dijela grada. Kasnija varoš razvila se u dolini zapadno od grada.

Osmanski dio grada je sagrađen je oko srednjevjekovnog utvrđenja, koje tada postaje jezgra velike tvrđave, kao akropola, opasana sa svih strana zidovima. Perimetralni zidovi izgrađeni su u periodu između 1472. do 1565. godine. Osnova definitivno izgrađenog utvrđenja je u obliku nepravilnog višeugaonika. U dužinu se prostire u osnovnom pravcu sjever-jug, oko 93 m. Prosječna širina utvrđenja je u pravcu istok-zapad oko 49,5 m. Površina grada iznosi oko 3.350 m². 

            Grad se sastoji iz više cjelina. Na sjeverom dijelu je ulazni dio i veliki donji obor sa tabijom. Na jugu je gornji obor pregrađen zidom. Između njih se nalazi kompleks srednjevjekovnog grada koji je štićen jednim pregradnim zidom, i na istočnoj strani odvaja ovaj kompleks od donjeg obora.  Centralna odbrambena tačka u gradu i dalje je ostao taj centralni dio jer su jugoistočno od njega sazidane dvije masivne kule okrenute ka istoku, koje takođe dominiraju gradom (4,5). Zapadni perimetralni bedem pruža se uglavnom mirnom linijom, na teško pristupačnom, krševitom terenu, osim u krajnjem, sjeveronom dijelu oko ulaza.

Gradski zidovi su danas na pojedinim mjestima očuvani do visine od oko 4 do 12 m. Na svim perimetralnim bedemima su bile puškarnice, od kojih   su mnoge sačuvane.

            Najlakši prilaz gradu je sa sjevera. Tu je i najniži dio grada. U grad se ulazilo sa sjeverozapadne strane. Ispred ulaza je bio neki sistem zidova, koji danas više ne postoji, ali je zabilježen na arhitektonskom planu snimanom negdje 60-ih godina XX vijeka (6). Dio prilaza gradu bio je kaldrmisan. Kaldrma se vjerovatno nalazila unutar nekog sistema barbakana pri ulazu.  Danas se u grad ulazi s vana kroz, nekada, drugi, unutrašnji ulaz (7). Sa spoljne strane ulaz je obični četverougaoni otvor, a sa unutarnje je lučno zasvođen. Na prostoru uz ulaz, tj. u unutarnjem, sjeverozapadnom dijelu, su dvije odbrambene kule (8,9) i čatrnja, unutarnjih dimenzija 5,1x3,7 m (10). Pored pomenute čatrnje, ulazilo se u središnji zapadni prostor grada (11). Uz pregradni zid  nalazilo se nekoliko prostorija, kojima je danas teško utvrditi namjenu.

Sjeveroistočni dio grada zauzima veliki obor (15) sa tabijom (16). U centralnom dijelu između srednjevjekovnog dijela grada i sjevernog i južnog obora su bili prohodni koridori (17,18).

            Južni, gornji obor izgrađen je na stijenama. Njegov sjeveroistočni dio (19/1) sa dvije masivne kule (4,5) je u sistemu istočnog odbrambenog pojasa. Pošto je cijela istočna strana dosta pristupačnija od krševite zapadne strane, njoj se poklonilo mnogo pažnje pri izgradnji odbrambenog sistema. Četverougaona kula (4) ima mali unutarnji prostor, sa debelim omotačem od 1,9 do 2,7 m. Okrugla kula (5) ima promjer od 3,7 m, sa debelim spoljnim zidom koji je sa spoljne strane obezbjeđen jakim nasipom. Ispod ove kule u jugoistočnom dijelu ovog obora se nalazi neka građevina, sada nepoznate namjene (20). Tu su bile, jedna uz drugu, dvije čatrnje, od kojih se danas može da raspozna ona veća, dimenzija 2,7x1,9 m (21). Južni, krajnji dio obora je jednostavan četverougaoni prostor, sa ojačanim zidovima u južnoj polovini sa unutarnje strane (19/2). 

            Oko 250 m sjeverozapadno od ulaza u grad, na parceli 2669, nalaze se ruševine džamije koju je, vjerovatno,  podigao Nesuhaga Vučjaković polovinom XVI vijeka. Džamija je četverougaone osnove, dužine stranica od 7 m, sačuvane visine zidova oko 4,5 m. Spoljna lica zidova su obložena dobro klesanim kvaderima, sa dosta pažnje slaganim u horizontakne redove.Tri zida su sačuvana do pod krov, a nedostaje sjeverozapadni zid, koji je srušen. Tu je vjerovatno bio prvobitni ulaz u džamiju (nasuprot mihrabu). Ispred ulaza je bio trijem (dimenzija 7x 3 m) na kamenoj platformi obzidanoj suhozidom. Munara je potpuno srušena, a nalazila se uz sofe na zapadnom uglu, tj. u uglu između JZ i SZ zida. Ostaci kamena od munare su razbacani u okolini džamije. Nije poznato kojih je bila dimenzija.

Jedan ulaz u džamiju  je  u južnoj polovini sjeveroistočnog zida. Sjeverno od njega na gornjem nivou je  lučno zasveden prozorski otvor. Mihrab, u obliku jednostavne četverougaone ravne  plohe (visine oko 2 m,  širine oko 1,5 m), uokvirene jednostavno profilisanim okvirom, nalazi se u sredini jugoistočnog zida. Površina mu je bila obložena  tankim pločama, fino klesanim i poslaganim u redove. Sjeverno od njega u gornjem redu bio je jedan prozorski otvor lučno zasveden.  Južno od mihraba u donjem nivou je naknadno probijen otvor kroz koji  se može da uđe u džamiju.

            U sredini jugozapadnog zida se nalaze dva prozorska otvora, jedan iznad drugog, sa tragovima lučnog presvođenja. 

            Nešto bliže do sjevernih zidina starog grada, na istoj parceli, nalaze se krajnji ostaci mezarja, tj. pokoji nagnuti, prelomljen ili izvaljen nišan.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH broj: 188/51 od 7. februara 1951. godine “Stari grad Ljubuški”, stavljen je pod zaštitu države. Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH br. 02-679-3 od 18.aprila 1962. godine upisan je u Registar nepokretnih spomenika kulture pod brojem 252.

Graditeljska cjelina Stari grad Ljubuški nalazi se na Privremenoj listi nacionalnih spomenika pod imenom “Tvrđava”,  pod rednim brojem 358.

      U Prostornom planu BIH do 2000. godine uvršten je kao spomenik II kategorije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

            Osim rekognosticiranja i šturog opisa, i snimanja tlocrta grada, drugi radovi nisu vršeni. Tlocrt je izradio ing.arh. Ferhat Mulabegović iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH.

5. Sadašnje stanje dobra

            Prema podacima iz 1932. godine grad je već bio dosta razrušen, tj. ruševan.

      Uvidom na licu mjesta avgusta 2003. godine ustanovljeno je sljedeće:

grad  je u ruševnom stanju. Posljedice potresa iz 60-ih godina XX vijeka su očite (čitavi blokovi  zidova kula debelih i do 1,5 m su srušeni). Na mnogim mjestima na zidovima se vide napukline od tektonskih poremećaja tla. Kruništa kula i bedema, njihovi spoljni uglovi, kao i oplate zidova se osipaju. Na mnogim mjestima su po čitavoj visini zida široke rupe.  Na pojedinim mjestima, uza zidove su velike naslage otpalog kamenja.

                  Džamija je ruševina, a mezarje je skoro u potpunosti devastirano.

                  Veliki dio objekta je pokriven rastinjem.

III-  ZAKLJUČAK

      Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A)Vremensko određenje

B)Istorijska vrijednost

D)Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.Svjedočanstvo o istorijskim mijenama

E)Simbolička vrijednost

iii. Tradicionalna vrrijednost

F)  Ambijentalna vrijednost

ii.    Značenje u strukturi i slici grada,

iii.   Objekat je dio cjeline područja

G) Izvornost                               

v. Položaj i smještaj u prostoru

I)Cjelovitost (cjeline, područja, zbirke)

iii. Zaokruženost (kompletnost)

  Sastavni dio ove odluke su:

            - kopija katastarskog plana,

            - fotodokumentacija,

            - grafički prilozi.

Korištena literatura:

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH,  korištena je sljedeća literatura:

1954        Kreševljaković, Hamdija i Kapidžić, Hamdija, Stari hercegovački gradovi.

Naše starine II, Zavod za zaštitu spomenika kulture R BiH, Sarajevo, 1954, 9-21

1957        Vego, Marko, Naselja bosanske srednjovjekovne države. Svjetlost,

Sarajevo, 1957.

1964        Ćirković, Simo, Herceg Stefan Vukčić Kosača i njegovo doba. Srpska književna zadruga, Beograd, 1964.

1978        Dinić Mihajlo, Zemlje hercega Sv. Save. U: Srpske zemlje u srednjem

veku. Beograd, 1978, 178-269

1978        Kovačević-Kojić, Desanka, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske

države. Veselin Masleša, Sarajevo, 1978.

1982        Šabanović, Hazim, Bosanski pašaluk, postanak i upravna podjela.

Svjetlost, Sarajevo, 1982.

1987        Tošić, Đuro, Trg Drijeva u srednjem vijeku. Veselin Masleša, Sarajevo

1987.