O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu Zakona o provođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2., stav 1., “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika donijela je odluku o stavljanju mjesta Gazanferije džamije u Banjoj Luci na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod rednim brojem 13. U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:
- dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (Općina Banja Luka: kopija katastarskog plana, zemljišnoknjižni izvod);
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o eventualnim radovima na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru itd.;
- historijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru koja je data u popisu korištenja dokumentacije u okviru ove odluke.
Komisija je angažirala dr. Sabiru Husedžinović, dugogodišnju saradnicu Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog naslijeđa Banje Luke, koja piše knjigu o banjalučkim džamijama. Dr. Sabira Husedžinović na osnovu građe koju posjeduje i vlastitih istraživanja izradila je elaborat koji je korišten pri izradi ove odluke.
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o dobru
Lokacija
Gazanferija džamija (Gazanfer-begova džamija) nalazi se u Maloj čaršiji, Ulica Mirka Kovačevića, na desnoj obali Vrbasa, na lokaciji označenoj kao k.č.br. 171/10, 172/11, 173/9, 172/52. upisanoj u z.k. uložak broj 1755 k.o. Banja Luka, Općina Banja Luka, vlasništvo Sjedinjenog vakufa IVZBiH, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Historijski podaci
Natpis na džamiji nije sačuvan, ali s obzirom na činjenicu da je Gazanfer bio savremenik Ferhad-paše Sokolovića i Hasan-efendije Defterdara, najvjerovatnije je Gazanfer-begova džamija izgrađena krajem XVI vijeka. Osnivač džamije Gazanfer je supotpisnik kao svjedok na Ferhad-pašinoj vakufnami iz 1578. godine. O njemu se zna da je bio banjalučki vojvoda i zaim (Mujezinović, 1998., 218.). Njegova vakufnama nije sačuvana.
Bio je potpisnik i vakufname Sefer-spahije. Vjerovatno je bio domaćeg porijekla i posjedovao je veliki len, zijamet koji je imao oko 99.000 akči prihoda (Husedžinović).
Pošto ima čistu kvadratičnu osnovu, sa sigurnošću bi se moglo tvrditi da je prvobitna džamija imala kupolu a sa kupolom ucrtana je na kartama iz 1737. godine (Husedžinović, 1999.). Dobila je četverovodan krov i drvenu kupolu u unutrašnjosti koja je bila oslikana.
U XIX vijeku otvori sofa koje su bile na drvenim stupovima su zazidani i cijeli prostor je povećan. To je učinio hadži Feslija, upravnik vakufa.
Harem oko džamije, kao i dva kamena turbeta nastali su vjerovatno krajem XVI i početkom XVII vijeka. Natpisi na turbetima nisu sačuvani, kao ni na spomenicima unutar turbeta, ali se pretpostavlja da ih je gradio sam Gazanfer za sebe i članove svoje porodice. U jednom od njih, lijevo od ulaza, ukopan je sam Gazanfer, a u drugom su, prema predanju, grobnice dvojice Gazanferovih sinova nepoznatih imena (Mujezinović, 1998., 218.).
Mujezinović je evidentirao da se kod munare nalazi desetak starih grobnica sa otvorenim sarkofazima i nišanima čije forme pokazuju da bi mogli pripadati XVII vijeku. Nišani su bez natpisa. Mlađi nišani sa epitafima pokazuju da su ovdje ukopavani članovi porodica Ibrišagića, Bahtijarevića, Ibrahimbegovića, Tetarića. Zatim, tu se nalazi nišan Hadži hafiz Ismaila, sina Murad-efendije Smajića, imama Gazanferije džamije. Uz džamiju se nalazi i grob Maglajlića, Hadži hafiz Ibrahim-efendije, reisul-uleme, koji je umro 1935. godine (Mujezinović, 1998., 219.).
Džamija je minirana i porušena 1993. godine pri čemu su djelimično oštećena turbeta koja i danas postoje.
2. Opis dobra
Simetrično postavljena dva kamena turbeta, međusobno spojena zidom, u kome je bila kapija, flankirala su ulaz u dvorište džamije, pa je tako vanjski izgled kompleksa podsjećao na utvrđeni prostor. U dvorištu su bili šadrvan i nekoliko nišana novije izrade.
Zazidani prostor sofa sa skromnim dvokrilnim prozorima nije dopuštao da se nasluti nekadašnji izgled. Naime, sve do XIX vijeka džamija je imala otvoreni trijem sa sofama, koji je tada zazidao Hadži Feslija, tadašnji upravnik vakufa. Lukovi na sofama bili su izrađeni od drvenih dasaka, dvostrano opkovanih, a zazidani su ciglom.
Zahvaljujući velikoj širini sofa, i na tom mjestu bilo je moguće obavljati namaz. Na vanjskom dijelu ulaznog zida bila su simetrično postavljena, u odnosu na ulaz, dva kamena mihraba sa stalaktitnom obradom. Ovaj prostor sve dok nije srušen (1993.) služio je kao mekteb. Glavni portal džamije uokvirivao je segmentni luk ispod kojeg je bila kamena ploča sa tekstom iz Kur’ana.
Jedinstven prostor za namaz, kvadratičnog oblika, davao je utisak prostranosti. Nad njim, na drvenoj tavanici, bila je podignuta drvena kupola, malterisana i oslikana. Ona je bila sastavni dio konstrukcije stropa, pa molitveni prostor nije imao podupirača. Drveni stupovi, koji su nosili mahfil, produžavali su se do ravnog dijela stropa koji su podupirali.
Prozori su bili postavljeni u dva reda. U donjem redu prozori su bili pravokutnog oblika sa čeličnim demirima. Prozori u drugom redu bili su završeni prelomljenim lukom. Vrata za munaru bila su smještena u sami ugao, desno od ulaza (slično Arnaudiji) i vodila su do drvenog mahfila i dalje u munaru, koja se nalazila sa desne strane džamije. Munara je bila masivne građe, od pravilnih blokova kamena “ledena sedra”, i razlikovala se prema obradi od matičnog objekta. Prijelaz između tijela munare i šerefe bio je riješen klesarski zaobljenim elementima i naglašen kamenim vijencem. Poslije Prvog svjetskog rata munara se počela naginjati, što su vjerovatno izazvale vode, džamija se nalazi na obali Vrbasa, a što se rapidno nastavljalo sve do njenog rušenja.
Džamija je građena od kamena, zidovi su bili debeli 75 cm, malterisani sa vanjske i unutrašnje strane. Četverovodan krov pokrivao je centralni molitveni prostor i sofe. Na njemu je nekada bio biber crijep, kasnije zamijenjen falcovanim crijepom. Zidovi u prostoru sofa, debljine 29,5 cm, bili su od ćerpiča, koji je činio ispunu između drvenih stupova. Fasade su bile ravnih površina, bez dekoracije.
Drvena vrata bila su ukrašena geometrijskom ornamentikom, koju su činili pravougaoni elementi,te mesinganim zvekirima i muhlijama.
Krunski dio mihraba činili su krupni vegetabilni ukrasi koji su plavom, zlatnom i crvenom bojom, kao i svojom veličinom, dominirali u enterijeru.
U desnom uglu džamije bio je smješten drveni mimber koji je bio masivnije izrađen. Njegov najljepši dio bio je ulaz, iznad prolaza bila je ploča sa tekstom iz Kur’ana, a iznad nje je stajao krunski dio obogaćen polihromijom.
Drveni mahfil, širine 2,95 m, oslanjao se na dva zida i tri osmougaona drvena stupa. Na osi, koja je povezivala mihrab i portal, na mahfilu bio je poligonalni istak, mjesto predviđeno za imama. Ograda mahfila bila je od drvenih letvica. Mali drveni stolić služio je kao ćurs.
Drvena kupola bila je oslikana arabeskom u doba austrougarske okupacije.
Dva turbeta činila su dio ograde, a bila su postavljena simetrično u odnosu na ulaz. Osim vrata, u ogradnom zidu bila su i dva prozora. Turbeta su imala osnovu oktogonalnog oblika, bila su građena od kamena “ledena sedra”, pokrivena kupolama na tamburima, a na njima su bili šatorasti krovići pokriveni biber crijepom. Zbog različitih širina zida i tambura, formiran je istak koji je bio pokriven biber crijepom. U turbetu, gdje je bio sarkofag osnivača Gazanferije, osim dva prozora pravougaonog oblika sa demirima, bile su i dvije niše u kojima su stajale knjige. U turbetu se nalazi kamena kubura osnivača džamije. Ulazna vrata imala su segmentni luk sa dovratnicima.
U drugom turbetu, prema legendi, bila su sahranjena njegova dva sina. Zid koji je spajao ova dva turbeta bio je pokriven krovićem, oslonjenim na dva osmougaona stupa izgrađena od kamena. U turbetu su bile dvije kubure koje su pripadale potomcima osnivača.
Na jugoistočnoj strani, kao i na lokaciji preko puta džamije, nalazila su se dva harema sa nišanima.
Mujezinović je konstatirao da se uz Gazanferiju nalazi veće groblje sa stotinjak nišana, ali je najveći broj nišana novijeg datuma. Jedino se kod munare nalazi desetak starih grobnica sa otvorenim sarkofazima i nišanima čije forme pokazuju da bi mogli pripadati XVII vijeku. Nišani su bez natpisa (Mujezinović, 1998., 219.).
Među sačuvanim nišanima moglo bi se izdvojiti nekoliko njih koji potječu iz XVII vijeka, jednostavnih su oblika bez ukrasa od kamena, te onih u obliku turbana sa kaligrafskim tekstovima. Bilo je i nišana čiji je gornji dio bio u obliku stiliziranog fesa, a poneki su imali ukras u okviru tordiranih kamenih vrpci, koji su činili okvir različitih motiva i kaligrafskih tekstova (Husedžinović).
U haremu džamije, kojeg danas dijeli cesta na dva dijela, nalaze se nišani:
Nišan br. 1
Muški nišan sa turbanom, od sedre, dimenzija 16x13x85 cm i oštećenim kamenim santračem.
Nišan br. 2
Muški nišan sa turbanom od sedre, dimenzija 19x19x83 cm, sa kamenim santračem.
Nišan br. 3
Muški nišan sa turbanom u gužve, od kamena hreše, kvadratne osnove 27x27 cm, visine 180 cm, sa kamenim santračem i željeznom ogradom. Tekst tariha je na turskom jeziku, ispisan lijepim neshi stilom arapskog pisma.
هو الحي الباقي جاره بوق موتك شرابني ايجر جمله انام, اشبو دهرن محنتندن قورتله مز خاص و
عام, بو جهان يوقدر ثباتي متغير در مدام, بونه عبرتدر الهي بونه حكمتلي نظام, حاجي ابراهيم حافظ
افندي ماغلايلي نام, عالم و فاضل ايدي هم محترم بين الانام, اهل تقوي ايدي حقا همدخي قاري كلام,
علميله عمل ايدر دي ذاكر ايدي بر دوام, اولا اولدي مدرس صكرده مفتي انام, اخرنده ايتدي احراز
رياست عاليمقام, خدمتن قيلدي ايفاهر زمان علي التمام, خر كسه ايتدي نصيحت جرق ايدردي
اعتصام, جون يتشدي عمر عالي تمش التنجي عام, ارجعي ا ...ه مجيبا عمر يني قيلدي ختام, قبريني
ارنين ايده نعمت ايله رب انام, روحني تبشير ايده رحمت ايله روز قيام, جون بوني ايشتدي هاتف
موش تاريخديدي, ويردي ابراهيمه مولي جنتده اك عالي مقام, الفاتحة, سنة 1355
Maglajlić Hadži hafiz Ibrahim efendija, reisul-ulema, umro 1355. (1936./1937.) godine.
Nišan br. 4
Muški nišan kojem nedostaje vrh, dimenzija 15x15x60 cm, sa natpisom na turskom jeziku.
الله باقي قواجهويج مرحوم الحاج ابراهيم اغا روحيجون الفاتحة سنة 1330
Bog je vječan. Pomilovani Kovačević hadži Ibrahim-aga. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1330. (1912.)
Nišan br. 5
Oštećen uzglavni nišan dimenzija 22x16x60 cm. Mezar opasan santračem bez nožnog nišana.
Nišan br. 6
Kameni muški nišan sa turbanom, kvadratne osnove 15x15 cm, visine 105 cm, sa natpisom na arapskom jeziku.
هو الباقي المرحوم و المغفور له حاجي حافظ اسماعيل بن مراد افندي سماييج روحنه فاتحة
1935/7/20
On je vječan. Pomilovani i oprošteni Hadži hafiz Ismail sin Murat efendije Smajić. Fatiha za njegovu dušu. 20.7.1935.
Nišan br. 7
Muški kameni nišan sa turbanom, dimenzija 17x15x80 cm, sa natpisom na arapskom jeziku, ispisanim nekom vrstom nestalik stila arapskog pisma.
محرم الحرام 11 هو الحي الباقي المرحوم و المغفور له المحتاج الي رحمة ربه ...... شاكر اغا .....
11. muharrem. On je živi i vječni. Pomilovani i oprošteni, potreban Božje milosti …. Šakir-aga
Nišan br. 8
Muški nišan sa turbanom dimenzija 14x14x80 cm, polomljen sa razrušenim visokim santračem.
Nišan br. 9
Muški nišan sa turbanom na kojem je isklesan polumjesec sa zvijezdom, dimenzija 16x15x102 cm, sa natpisom na arapskom jeziku.
نجيب ابن نجيب قوجوق روحنه فاتحة سنة 1231
Nedžib sin Nedžibov Kučuk. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1231. (1815./1816.)
Nišan br. 10
Osmougaoni nišan, stranica 15 i 13 cm, visine 150 cm, bez natpisa, sa santračem.
Nišan br. 11
Osmougaoni nišan, stranica 14,5 i 14 cm, visine 130 cm, bez natpisa, sa santračem.
Nišan br. 12
Nišan od sedre, pravougaone osnove 25x15 cm, visine 115 cm, bez natpisa.
Nišan br. 13
Osmougaoni nišan, stranica 11,5 i 8 cm, visine 110 cm, bez natpisa.
Nišan br. 14
Osmougaoni nišan, stranica 15 i 10 cm, visine 130 cm, bez natpisa, oboren na zemlju.
Nišan br. 15
Lijepo urađen ženski nišan, oivičen tordiranom vrpcom, dimenzija 18x10x85 cm.
Nišan br.16
Oboreni osmougaoni nišan, stranica 14 i 10 cm, visine 100 cm, sa santračem, izrađen od sedre.
Nišan br. 17
Ženski nišan pravougaone osnove 21x11 cm i visine 104 cm. Na prednjoj strani nišana, iznad natpisa na arapskom jeziku, nalaze se uklesani polumjesec i tri cvijeta.
هو الباقي المرحومة و المغفورة مكلفة بنت حافظ حسين سلاحيج لروحها الفاتحة سنة 1320
On je Vječan. Pomilovana i oproštena Mukelefa kćerka hafiz Husejna Silahića. Fatiha za njenu dušu. Godina 1320. (1902./1903.)
Nišan br. 18.
Stari osmougaoni nišan od sedre, stranica 10 i 13 cm i visine 50 cm (ono što viri iz zemlje), sa razrušenim santračem.
Nišan br. 19.
Muški nišan sa turbanom, kvadratne osnove 14x14 cm i visine 48 cm, izrađen od sedre.
Nišan br. 20.
Izvaljen muški nišan sa turbanom, dimenzija 17x15x105 cm, sa natpisom na arapskom-turskom jeziku u nestalik stilu arapskog pisma.
الله الباقي المرحوم و المغفور المحتاج الي رحمة ربه القدير تاتاريج حاجي مصطفي اغا روحيجون الفاتحة سنة 1304
Allah je vječan. Pomilovani i oprošteni, potrebiti milosti Gospodara svoga Svemogućeg Tatarić hadži Mustafa-aga. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1304. ( 1886./1887.)
Nišan br. 21
Sedreni osmougaoni nišan bez natpisa, stranica 12 i 11 cm i visine 100 cm.
Nišan br. 22
Ženski nišan bez natpisa, pravougaone osnove ,17x15 cm i visine 93 cm.
Nišan br. 23
Muški nišan sa turbanom dimenzija 14,5x15x122 cm, oštećenog natpisa na kojem je vidljiva godina 1325. (1907.)
Nišan br. 24
Muški nišan sa turbanom bez natpisa, od sedre, kvadratne osnove 22x22 cm i visine 105 cm.
Nišan br. 25
Muški nišan sa fesom, pravougaone osnove, 18x9 cm i visine80 cm, sa natpisom na arapskom jeziku.
يا واقفا علي قبري متفقرا بحالي كنت مثلك امس و تكون مثلي غدا مرحوم الحاج عبد المهيمن ابريشاغيج روحيجون الفاتحة1317
Ti koji stojiš na mome grobu razmisli o mom stanju. Jučer sam bio poput tebe a ti ćeš sutra biti poput mene. Pomilovani hadži Abdulmuhejmin Ibrišagić. Fatiha za njegovu dušu. 1317. (1899./1900.)
Nišan br. 26
Muški nišan sa turbanom, izrađen od sedre, sa sljedećim natpisom:
هو الباقي مرحوم و مغفور له حروسزاده علي اغا ابن اسلام اغانك روحنه الفاتحة سنة 1303
On je vječan. Pomilovani i oprošteni Horozović Aliaga sin Islamage. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1303. (1885./1886.)
Nišan br. 27
Muški nišan sa turbanom, dimenzija 20x22x110 cm, izrađen od sedre, sa santračem. Natpis je na arapskom jeziku, napisan lijepim sulus stilom arapskog pisma.
هو الباقي يا ناظر بقبري متفكرا بحالي امس كنت مثلك غدا تكون مثلي.. زعيم بك ابن ادريس .. روحنه الفاتحة سنة 1275
On je Vječan. Smotritelju moga groba razmisli o mom stanju, jučer bijah poput tebe, a ti ćeš sutra biti poput mene. Zaim-beg sin Idrisa....Fatiha za njegovu dušu. Godina 1275. (1858./59.)
Nišan br. 28
Nišan od sedre, dimenzija 12x23x75 cm, sa santračem na kojem je uklesana samo godina 1175. (1761./1762.) Na ovom mezaru nalazi se nekoliko ostataka drugih nišana.
U drugom dijelu harema, koji je razdvojen cestom, nalazi se dvadesetak starijih nišana od kojih je većina oštećena. Tu se nalazi i desetak novih mezara sa bašlucima.
Nišan br. 29
Kameni sarkofag bez nišana, dužine 200 cm, širine 86 cm i 80 cm visine, sa cvjetnim motivima i motivima oružja isklesanim na bočnim stranama sarkofaga.
Nišan br. 30
Muški nišan sa turbanom, dimenzija 14x12x50 cm, izrađen od sedre.
Nišan br. 31
Muški nišan sa turbanom, dimenzija 16x16x90 cm. Nišan, kao i kameni santrač koji oivičava mezar urađeni su od sedre. Natpis na nišanu je na arapskom jeziku.
كل من عليها فان غنتيار اغا بن اسماعيل اغا بختيارويج روحنه الفاتحة سنه 1282
Sve je prolazno na zemlji. Gantijar aga sin Ismailage Bahtijarević. Fatiha za njegovu dušu. Godina 1282. (1865./1866.)
Nišan br. 32
Osmougaoni nišan od sedre, stranica 13 i 8 cm i visine 80 cm, bez natpisa.
Na ovom dijelu mezarja nalaze se još jedan visoki ženski nišan novije dobi i porodična grobnica Bahtijarevića, također novije dobi.
3. Dosadašnja zakonska zaštita
Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Banje Luke zaštitio je objekt i rješenjem broj 08-UP-I-10II od 26.3.1971. godine upisao pod brojem 529.
Objekt je upisan na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH pod rednim brojem 13.
U prostornom planu BiH do 2000. godine Gazanferija džamija je valorizirana kao spomenik II kategorije.
4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
Godine 1979. vršeni su veliki sanacioni zahvati pod rukovodstvom Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog naslijeđa i prirodnog naslijeđa iz Banje Luke. Izvršeno je čišćenje fasada i turbeta su pokrivena biber-crijepom.
5. Sadašnje stanje dobra
Džamija je 4. jula 1993. minirana i srušena, a lokalitet djelimično raščišćen.
Turbeta osnivača džamije su čitava, ali su u vrlo lošem stanju. Krov na turbetima je propao, vrata su odvaljena a njihov otvor je ispunjen ciglom.
Nišani ubicirani u XVII stoljeće koji su se nalazili u blizini munare su uništeni.
III - ZAKLJUČAK
Primjenjujući Kriterije za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine donijela je odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijima:
A. Vremensko određenje
B. Historijska vrijednost
E. Simbolička vrijednost
E.I. Ontološka vrijednost
E.II. Sakralna vrijednost
E.III.Tradicionalna vrijednost
E.IV. Vezanost za rituale ili obrede
E.V. Značaj za identitet grupe ljudi
F. Ambijentalna vrijednost
FII. Značenje u slici i strukturi grada
Sastavni dio ove odluke su fotodokumentacija i grafički prilozi navedeni u popisu priloga kako slijedi:
- Imovinsko-pravna dokumentacija
- Gazanfer-begova ili Gazanferija džamija-kopija katastarskog plana
- Fotografije snimljene prije rušenja objekta
- Fotografije snimljene nakon rušenja objekta
- Arhitektonski nacrti-tehnički snimci objekta-stanje prije rušenja
4.1. Situacija
4.2. Presjeci
4.3. Osnova
4.4. Fasada
4.5. Detalji
Korištena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja područja i ostataka graditeljske cjeline Gazanferije džamije u Banjoj Luci nacionalnim spomenikom BiH korištena je sljedeća literatura:
1953. Bejtić, Alija, Banja Luka pod turskom vladavinom, Arhitektura i teritorijalni razvitak grada u 16. i 17. vijeku, Naše starine I (Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine), Sarajevo.
1998. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga 2, Istočna i centralna Bosna, 3. izdanje, Sarajevo.
1999. Husedžinović, Sabira, Džamije Banja Luke u planovima austrijskih ratnih karata iz XVIII stoljeća, Prilozi za orijentalnu filologiju 47-48, Orijentalni institut, Sarajevo.
Arhitektonska dokumentacija nastala do 1995. (izvor: crteži preuzeti od dr. Sabire Husedžinović).
2003. Husedžinović, Sabira, elaborat o Gazanferiji džamiji u Banjoj Luci izrađen za Komisiju za očuvanje nacionalnih spomenika na osnovu građe iz neobjavljene knjige: “Dokumenti opstanka, džamije u Banjoj Luci”.
