Status spomenika -> Nacionalni spomenik

           Objavljeno "Službenom glasniku BiH", broj 33/03.                                               

           Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 1. do 7. jula 2003. godine, donijela je

O D L U K U

I

           Graditeljska cjelina - stari grad Tešanj u Tešnju, proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji koja obuhvata k.č. 901, k.o. Tešanj I, opština Tešanj, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina.

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o provedbi odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH”, br. 2/02 i 27/02).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, prezentaciju i rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

            Vlada Federacije dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.

           Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:

            I zona zaštite obuhvata područje starog grada Tešnja, prostor definisan u tački I  stav 2. ove odluke i prostor određen na k.č. 902, 896/2, 897.

Dozvoljeni su samo istraživački radovi i konzervatorsko-restauratorski radovi , uključujući i one koji imaju za cilj prezentaciju spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje i stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine .

            Prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a  može da se koristi u edukativne i  kulturne svrhe.

Nije dozvoljena nikakva izgradnja, sječa šume, niti izvođenje radova koji bi mogli da utiču na izmjenu područja, kao ni postavljanje privremenih objekata ili stalnih struktura čija svrha nije isključivo zaštita i prezentacija nacionalnog spomenika.

Vlada Federacije dužna je posebno da obezbijedi sprovođenje sljedećih mjera:

-     -čišćenje zidova od rastinja koje predstavlja opasnost za strukturu spomenika,

-     -izvršiti sanaciju zidova velike tabije, manje tabije na zapadnom perimetralnom bedemu grada, bedema do tabije na zapadnoj strani grada, i dio sjevernog perimetralnog bedema.

            Šire područje graditeljske cjeline tešanjske čaršije biće definisano posebnom odlukom Komisije.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno - planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II -V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom  glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Predsjedavajuća Komisije

Amra Hadžimuhamedović

Broj: 06-893/03-2

2. jula 2003.godine

Sarajevo

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

           Na osnovu Zakona o provedbi odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, člana 2, stava 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacinalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

Komisija je na sjednici održanoj 01. do 02. jula 1999. godine donijela odluku o stavljanju graditeljske cjeline stari grad Tešanj, u Tešnju, opština Tešanj na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod rednim brojem 621. U skladu sa odredbama Zakona , a na osnovu člana V, stav 4. Aneksa 8. i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

U postupku koji prethodi donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem vlasniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvadak),
• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd.,
• istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1.  Podaci o lokalitetu

Lokacija

            Tešanj leži na rječici Tešanjki, desnoj pritoci Usore. Stari grad je sagrađen u njegovom središtu, na jednom strmom i stjenovitom brijegu.

Istorijski podaci

Nije poznato ko je osnovao grad, ali se na osnovu nalaza praistorijske keramike, koji su pronađeni u prostoru tvrđave i nesigurno utvrđenim tragovima rimske opeke, može da pretpostavi da su ovdje prvo boravili Iliri, zatim Rimljani, a kasnije i slovenski naseljenici. O srednjevjekovnom gradu ima vrlo malo podataka, najvjerovatnije zato što Tešanj nije ležao ni na kakvoj strateškoj komunikaciji. U pisanim izvorima prvi put se pominje 1461. godine, u povelji kojom Stjepan Tomašević poklanja Tešanj, kao krunsko dobro, svome stricu Radivoju. Iz Ištvanfijevih navoda o istoriji Ugarske vidi se da je mađarska vojska, nakon upada Osmanlija u Srebrnik, a zatim Tešanj 1520. godine,u bijegu zapalila i porušila grad. Krajem 17. vijeka imao je veoma važnu ulogu u osmanskoj odbrambenoj arhitekturi, te je tada renoviran i savremeno utvrđen. Početkom 18. vijeka za vrijeme sultana Mustafe (od 1695.do 1703.godine) izgrađen je novi, donji dio grada. Na osnovu pisanih izvora-izvještaja nekog austrijskog konfidenta iz 18.vijeka, te turskog izvještaja iz 1833. godine, zaključuje se da se Tešanj kao jako utvrđenje održava sve do 19.vijeka. Grad je napušten 1840. godine.

2. Opis spomenika

            Grad se sastoji iz dva dijela: prvi je nastao u doba srednjevjekovne  Bosanske države, a drugi u doba osmanske uprave.

Srednjevjekovni grad

            Prvo srednjevjekovno utvrđeno naselje je podignuto na samom vrhu stjenovitog brijega. Tu je sagrađena poligonalna, najvjerovatnije sedmerougaona donžon-kula, kasnije nazvana “Krnja” (1) i ograđeno dvorište (2). Temelji kule su bili znatno niži od dvorišta i zapadnom stranom su se naslanjali na stijenu. Dvorište je imalo oblik nepravilnog polukruga, sa radijusom od 26 m. Na ulazu u ovaj najstariji dio grada stajala je kapija (3) dim. 2,00X2,00 m, sa polukružnim nadvratnikom od sedre. Na sjeveroistočnoj strani dvorišta sagrađena je dvanaestorougaona kula (4), obima 48 m, sa zidovima koji su u prizemlju bili debljine 2,72 m. Prema veličini osnove zaključuje se da je visina kule bila između 15 i 20 m i da je osim prizemlja imala tri sprata. Prizemlje je bilo pokriveno svodom u obliku nepravilne polulopte. Ova kula je bila najvažnija odbrambena tačka grada. Zidovi su imali puškarnice od kojih su dvije sačuvane, a ostale su Osmanlije kasnije zatvorili kamenim pločama. Između ove i donžon-kule, današnje Krnje, izgrađen je u perimetralnom zidu jedan bastion (5). Zidovi su imali prsobrane sa puškarnicama. Zid koji povezuje Krnju kulu i zatvara dvorište prema jugoistoku dug je 52 m, a debeo 2.40 m, od toga prsobran je 1.50 m, a 0.90 m je korišteno za saobraćaj. Visina obimnih zidova je od 2 do10 m, a gledano spolja od 6 do15 m. U dvorištu su nekada bile sagrađene drvene zgrade za stanovanje i jedan bunar koji je danas zatrpan. U neposrednoj blizini dvanaestostrane kule izgrađena je još jedna manja isturena sedmerougaona kula, povezana zidom sa kapijom (6). Ispred kula prokopan je jarak, koji je pred kapijom bio premošten drvenim mostom. Od manje kule vodio je zid debljine 1m, paralelan sa istočnim zidom, zatvarajući tako uski prostor koji je značio stupicu za neprijatelja. Na kraju je stajala kapijska kula ili stražara (7). Političke okolnosti početkom 15.vijeka iziskivale su dalje pojačavanje grada, pa on sve više gubi prvobitne karakteristike srednjevjekovnog dvora i polako prerasta u tvrđavu. Sagrađeno je predvorje okruženo debelim zidovima i ostavljen otvor za kapiju (8). Ovim zidom je presječen jarak koji je štitio kule, te se morao ispod njega da prokopa kanal kojim se odvodila kišnica.

            Konačan izgled utvrđeni grad Tešanj je dobio u kasnom srednjem vijeku. Sagrađena je još jedna, prvobitno isturena, kapijska kula (9) koja će kasnije biti važan odbrambeni čvor. Kula je sa ostalim dijelom grada povezana zidom između obora I i II. Zatim su po samom rubu uzvišenja izgrađeni zidovi kojima je zatvoren kompletan odbrambeni sistem i dobiveno ukupno četiri obora. Obori II, III i IV korišteni su za baštovanstvo.

            Tehnika zidanja koja je primijenjena pri gradnji tešanjskog grada zajednička je za sve srednjevjekovne bosanske gradove. Koristila se kamena oplata u koju se sipala kaša od lomljenog kamena i krečnog maltera.

Grad nastao u doba osmanske uprave

Osmanlije su 1520. godine zatekle spaljen i porušen grad i takvog su ga držale sve do 17.vijeka kada su bili prinuđeni da ga poprave, prošire i obezbijede kao i većinu drugih bosanskih tvrđava. Stari srednjevjekovni Tešanj je renovisan i adaptovan za savremeniji način borbe, a novi, dograđeni dio, dao je gradu sasvim novu fizionomiju. Prvo je sagrađena 20 m visoka Krnja kula, u starom gradu (10). Donja polovina je bila puna i nabijena na stijenu. U prizemlju je bila smještena cisterna koja je sadržavala 70.000 l vode. Presvođena je nepravilnom polukupolom i drvenim podom podijeljena na dvije etaže. Zidovi su debeli 2 m. Na spratu iznad cisterne bio je prostor za djelovanje manjih topova kroz pet otvora u zidu kule. Pristup je omogućen preko debelog zida i male četvrtaste kule (11) na koju se penjalo kamenim stepeništem iz dvorišta. Pored Krnje kule, kao i na drugom kraju dvorišta, izgrađena su po dva bunkera pokrivena bačvastim svodom (12) i (13). Odozgo je pokrov od debelog sloja zemlje i rastinja. Dvanaestostrana kula je takođe prepravljena, podijeljena na dva dijela i pretvorena u tabiju. U njoj su bili kazamati za posadu, baruthana i skladišta municije. Kapija V do kule, širine 1,50 m, bila je iznova sagrađena i zasvedena polukružnim nadvratnikom. Sa strana su dva pilastra koji nose segmentni luk sa jabukom u sredini. U okviru su plastično uklesani polumjesec i nadžak (sjekirica na dugoj dršci). U blizini je sagrađena još jedna masivna tabija sa kazamatom dim. 8,00 X 2,70 m(14), koji se strmo spušta do temelja sedmerougaone kule.

U novom dijelu grada Osmanlije su prvo izgradile Dizdarevu, peterostranu kulu (15). Osim prizemlja sa hodnikom koji je povezivao dva dijela grada, kula je imala dva sprata, na prvom prostoriju za stanovanje i hodnik-kazemat, a na drugom spratu stan za dizdara. Na sjevernoj strani u zidu je ulazna kapija dim.2,20 X 2,50 m, a na južnoj, na jednom uglovnom kamenu, su uklesane dvije četverostrane piramide. Istočno od Dizdareve kule, sagrađena je tabija, u osnovi nepravilni krug, prečnika 23 m. Kroz sredinu tabije je bio prokopan tunel, a desno i lijevo od njega kazamati. Sa sjeveroistočne i istočne strane od tabije bio je veliki zaštitni zid, dug 90 m, a debeo od 2,60do2.70 m. Zid se protezao sve do tabije (16), koju su njemački vojnici u II svjetskom ratu pretvorili u bunker. U njemu su na samom kraju i na sredini dvorišta ostavljeni sporedni, tajni izlazi. Tabija je bila zaštićena još jednim zidom koji se završavao kapijom II (2.23 X 3,00 m). Tu je prokopan tunel dug 20 m, koji je vodio u predvorje. Glavni ulaz u predvorje grada je kapija I, dim.2,35 X 3,00 m. Do nje je sagrađen kameni bunker za kapijsku stražu (17).

            Grad leži na nadmorskoj visini od 305 m. Ukupna površina iznosi 5600 m2, a obim 390 m. Dužina je 120 m, a najveća širina 80 m.

Ispod starog grada, na strmoj padini iznad tešanjske čaršije, sagrađena je sahat-kula..

Sahat-kula je najvjerovatnije sagrađena krajem 17. ili početkom 18. vijeka kad je podignut donji dio starog grada.  (Izabrana djela II, Kreševljaković, 1991,502)

Sahat-kula je jednoprostorni objekat u obliku skraćene piramide sa donjom osnovicom dim. 4.0 x 4.0 m, a gornjom 3.5 x 3.5 m i visinom od 16 m. Zidovi debljine 65 cm su zidani krečnjakom u krečnom malteru i fugovani.  Debljina zidova je 65 cm, . Krov je četvorovodni, šatorasti,. Izvorni pokrov je bila šindra, a danas je pokrivena bakarnim limom .   Ulazni otvor ima dim. 77x170 cm, i veći je od svih drugih ulaza u sahat-kule kod nas i postavljen je sa gornje strane objekta. U gornjem dijelu su četiri prozora, na četiri strane, dok je sat sa minama samo na jednoj strani, okrenut prema čaršiji. Današnji sat je kupljen u Beču. Stari sat su odnijeli njemački vojnici u II svjetskom ratu.

Dosadašnja zakonska zaštita

Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH broj: 80/51 od 20. januara 1951. godine u Sarajevu srednjevjekovni stari grad Tešanj, stavljen je pod zaštitu države. Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH br.02-724-3 od 18. aprila 1962. godine upisan je u Registar nepokretnih spomenika kulture pod brojem 71.

Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH broj: 79/51 od 20. januara 1951. godine u Sarajevu Sahat-kula u Tešnju stavljena je pod zaštitu države. Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR BiH br.02-723-3 od 18. aprila 1962. godine upisana je u Registar nepokretnih spomenika kulture pod brojem 162.

Graditeljska cjelina stari grad Tešanj, upisana je  na Privremenu listu nacionalnih spomenika BiH, pod imenom stari grad Tešanj, pod rednim brojem 621, a Sahat-kula pod rednim brojem 620.

U Prostornom planu BIH do 2000. godine urbana cjelina Tešanj (stari grad sa podgrađem, čaršija, Sahat-kula, džamija i groblje) je evidentovana i kategorisana kao cjelina nacionalnog značaja, I kategorije. Istim Prostornim planom utvrda Tešanj i Sahat-kula u Tešnju su pojedinačno evidentovani i kategorisani kao objekti II kategorije.

3. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi 

1950. godine - podignut je novi krov na Krnjoj kuli,

1954. godine - konzervatorsko-restauratorski radovi na starom gradu,

1963. godine -  sanacija Dizdareve kule,

1970. godine - zaštitni radovi na starom gradu,

1976.-1990. godine - istražni, konzervatorski i restauratorski radovi pod nadziranjem dipl. inž. arh. Ferhata Mulabegovića iz Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa BiH,

1981.-1985. godine - arheološka istraživanja obavljena pod rukovodstvom Đ. Odavića i Z. Žeravice. Tom prilikom pronađen je abri sa skeletnim grobom koji pripada kasnom bronzanom dobu. Pokretni arheološki materijal iz srednjevjekovnog doba i doba osmanske uprave: posude sa utisnutom “svastikom” na dnu, kao znakom radionice, posude sa urezanom valovnicom, koštani predmeti, razni gvozdeni predmeti i glazirana keramika.

4. Sadašnje stanje lokaliteta

Uvidom na licu mjesta ustanovljeno je sljedeće:

U cjelini spomenik je u dobrom stanju.

Na četiri mjesta došlo je do primjetnog osipanja platna zida i zidne mase spoljnih zidova iako je cijeli kompleks saniran prilikom zadnjih konzervatorsko-restauratorskih radova. Stoga je potrebna sanacija na mjestima:

1. sjeverni zid velike tabije u sjevernom dijelu grada (površina od oko 10m2),
2. spoljno platno manje tabije na zapadnom perimetralnom bedemu grada (površina od oko 10 m2),
3. platno na zapadnoj strani zida u oboru IV odmah do tabije na zapadnoj strani grada (površina od oko 10 m2),
4. dio spoljneg platna debelog sjevernog perimetralnog bedema;ovdje su primjetna nešto manja oštećenja nego na ostalim navedenim mjestima.         

III - ZAKLJUČAK

           Primjenjujući Kriterijume za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (“Službeni glasnik BiH”, br. 33/02 i 15/03), Komisija donosi odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima: 

A)Vremensko određenje

B)Istorijska vrijednost

C)Umjetnička i estetska vrijednost

i. Kvalitet obrade,

iv. Kompozicija, 

vi. Vrijednost konstrukcije,

D)Čitljivost

(dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i.Svjedočanstvo o istorijskim mijenama,

F)  Ambijentalna vrijednost

ii. Značenje u strukturi i slici grada,

iii.Objekat je dio cjeline područja,

G) Izvornost                                  

i. Oblik i dizajn,

ii.Materijal i sadržaj,

v.Položaj i smještaj u prostoru,

H) Jedinstvenost i reprezentativnost

i.Jedinstven i rijedak primjerak određenog tipa,

I) Cjelovitost

(cjeline, područja, zbirke)

i. Fizička cjelovitost,

ii.Homogenost,

iii.Zaokruženost (kompletnost),

iv.Nenarušenost stanja.

Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija katastarskog plana,

-     fotodokumentacija,

-     grafički prilozi.

Korištena literatura:

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH,  korištena je sljedeća literatura:

1953     Mazalić, Đoko, Tešanj, Glasnik Zemaljskog muzeja, n.s. VIII.Zemaljski muzej, Sarajevo, 1953., 289-302.

1953.    Kreševljaković, Hamdija, Stari bosanski gradovi, Naše starine I, Sarajevo, 1953., 1-45.

1957.    Kreševljaković, Hamdija, Sahat-kule u Bosni i Hercegovini, prilog za studij konzervacije, Naše starine IV, Zavod za zaštitu spomenika kulture, Sarajevo, 1957., 17-32.

1985.    Odavić, Đorđe, Tešanj, Srednjovjekovni grad, Arheološki pregled 1985. Savez Arheoloških društava Jugoslavije, Ljubljana 1985., 256.

1991.    Kreševljaković, Hamdija, Izabrana djela II, IP Veselin Masleša, Sarajevo, 1991.