Status spomenika -> Nacionalni spomenik
Objavljeno "Službenom glasniku BiH", broj 23/03.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39. stav 1. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 4. do 8. marta 2003. godine, donijela je
O D L U K U
I
Građevinska cjelina - Manastir Ozren, sa freskama, u Petrovu proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: nacionalni spomenik).
Nacionalni spomenik sastoji se od građevinske cjeline Manastira Ozren sa freskama i pokretnom imovinom koju sačinjavaju: carske dveri, mermerni ikonostas, tri zvona i ikone: 1. Bogorodica Odigitrija, 2. Bogorodica Odigitrija, 3. Sv. Jovan Krstitelj, 4. Sv. Trifun, 5. Tabla sa prikazom Hristovog i Bogorodičinog života, 6. Isus Hristos, 7. Sv. Nikola, 8. Kazanska Bogorodica, 9. Raspeće Hristovo, 10. Bogorodica Iverska, 11. Oplakivanje Hrista, 12. Bogorodica, 13. Vaznesenje Hristovo.
Nacionalni spomenik nalazi se na lokaciji koja obuhavata k.č. 3343 u z.k. ul. k.o. Petrovo, opština Petrovo (ranije Bosansko Petrovo Selo), Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite i rehabilitacije utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske” broj 9/02).
II
Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju, rehabilitaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika..
Vlada Republike Srpske dužna je da obezbijedi sredstva za izradu i sprovođenje potrebne tehničke dokumentacije za rehabilitaciju nacionalnog spomenika.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.
III
U cilju trajne zaštite dobra utvrđuje se:
I zona zaštite obuhvata k.č. br. 3343, odnosno objekat manastirske Crkve sv. Nikole i pojas u radijusu od 500 m od sredine objekta. U sklopu ove zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- dozvoljeno izvođenje isključivo konzervatorsko-restauratorskih radova, uz odobrenje ministarstva nadležnog za prostorno uređenje u Republici Srpskoj i stručno nadziranje nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite),
- zabrana građenja stambenih i privrednih objekata,
- zabrana odlaganja svih vrsta otpada,
- zabrana eksploatacije drveta.
II zona zaštite obuhvata pojas u radijusu od 1500 m od sredine objekta. U sklopu ove zone utvrđuju se sljedeće mjere zaštite:
- zabrana izgradnje industrijskih proizvodnih i drvno-prerađivačkih kapaciteta,
- obavezna rekultivacija dijelova prirode koji su oštećeni usljed eksploatacije mineralnih sirovina,
- zabrana odlaganja svih vrsta otpada,
- zabrana eksploatacije drveta osim sanitarne sječe.
Vlada Republike Srpske dužna je posebno da obezbijedi izradu Elaborata za zaštitu živopisa nacionalnog spomenika sa predloženim mjerama na osnovu kojih će se izvršiti radovi na njegovoj rehabilitaciji:
- analiza kvaliteta nosača freske,
- analiza kvaliteta maltera,
- određivanje metoda fiksiranja maltera sa freskama za zidni nosač,
- čišćenje naslaga na živopisu.
IV
Iznošenje pokretne imovine iz tačke I stav 2. ove odluke (u daljem tekstu: pokretna dobra) iz Bosne i Hercegovine nije dozvoljeno.
Izuzetno od odredbe prethodnog stava, dozvoljeno je privremeno iznošenje pokretnih dobara iz Bosne i Hercegovine radi prezentacije ili konzervacije, ukoliko se utvrdi da konzervatorske radove nije mogućno izvršiti u Bosni i Hercegovini.
Odobrenje za privremeno iznošenje pokretnih dobara iz Bosne i Hercegovine u smislu prethodnog stava daje Komisija, ukoliko nedvosmisleno bude utvrđeno da to ni na koji način neće ugroziti pokretno dobro ili nacionalni spomenik. Komisija u svom rješenju o odobrenju privremenog iznošenja utvrđuje sve uslove pod kojima se to iznošenje može da izvede, rok za povrat spomenika u Bosnu i Hercegovinu, kao i zaduženja pojedinih organa i institucija na obezbjeđenju tih uslova i o tome obavještava Vladu Republike Srpske, nadležnu službu bezbjednosti, carinsku službu Bosne i Hercegovine i javnost.
V
Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.
VI
Svako, a posebno nadležni organi Republike Srpske, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.
VII
Ova odluka dostaviće se Vladi Republike Srpske, ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje i ministarstvu nadležnom za kulturu u Republici Srpskoj, nadležnoj službi zaštite, opštinskim organima uprave nadležnim za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.
VIII
Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).
IX
Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.
X
Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH» i «Službenom glasniku Republike Srpske«.
Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.
Broj: 08.2-6-153/03-2
4. marta 2003. godine
Sarajevo
Predsjedavajući Komisije
Dubravko Lovrenović
O b r a z l o ž e n j e
I – UVOD
Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2, stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom, u skladu sa članovima V i VI Aneksa 8., Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», Broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.
Komisija je donijela odluku o stavljanju građevinske cjeline Manastira sv. Nikole na Privremenu listu nacionalnih spomenika, pod rednim brojem 259. na sjednici održanoj 30. juna 1998. godine.
U skladu sa odredbama zakona, a na osnovu člana V, Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila provođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.
II – PRETHODNI POSTUPAK
U toku vođenja postupka a izvršen je uvid u:
- podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući i opis i fotografije, podatke o oštećenjima ,
- podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru, itd,
- ZK izvadak i podatke o vlasništvu,
- istorijsku, arhitektonsku I drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištenja dokumentacije u sklopu ove odluke,
- fresko slikarstvo u Crkvi sv. Nikole, kao i u zbirku ikona iz pomenute crkve,
- opis dobara iz Crkve sv. Nikole u Ozrenu u posebnim monografijama,
Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:
1. Podaci o lokalitetu
Lokacija
Manastir Ozren nalazi se u sjeveroistočnoj Bosni, tačnije na pola puta između Tuzle i Doboja. Od mjesta Petrovo (ranije Bosansko Petrovo Selo), koje je opštinsko središte, manastir je udaljen 6 km. Obuhvata k.č. br. 3343, vlasništvo Srpske pravoslavne crkve, entitet Republika Srpska, Bosna i Hercegovina.
Istorijski podaci
Manastir Ozren je centar vjerskog života pravoslavnih Srba područja planine Ozren i srednjeg toka rijeke Spreče.
Podataka o osnivanju manastira Ozren i vremenu izgradnje manastirske crkve nema mnogo. Prvi pouzdan izvor koji se direktno odnosi na ozrensku crkvu jeste natpis u naosu, koji je isklesan iznad ulaznih vrata i koji sadrži podatak da je 1587. godine pop Jakov Marić postavio patos u crkvi (LJ. Stojanović, 793. str.; Z. Kajmaković, str. 232, sl. 173.). Na osnovu ovog natpisa pretpostavlja se da je crkva ustvari sagrađena u drugoj polovini XVI vijeka, nešto prije nastanka pomenutog natpisa.
Prema dr. Dušanu Kašiću, manastirska crkva sagrađena je u XVI vijeku, ali on navodi i godinu 1557. kada je na prijesto srpskih patrijarha u Peći došao Makarije Sokolović, koji je uspostavio normalizaciju stanja u Srpskoj crkvi. To je vrijeme kada su otpočele obnove, dotad zapuštenih crkava i manastira. Tronoški ljetopisac kaže da je patrijarh Makarije «ot brata svojego, velikago vezira turskago carskim atišerifom vsa manastiri i cerkvi ponovil» (Glasnik SUD 5, 1867, M. Mirković, 1965,88).
Koristeći se novim kursom turske politike, otpočela je užurbana obnova starih crkava i dogradnja ili podizanje novih. «Crkva manastira Ozren, spada, kao i sve ostale crkve koje su podignute u vrijeme Makarija i kasnije na tlu Bosne i Hercegovine, u grupu provincijskih crkava uprošćenog tipa. I pored toga što su crkve podizane sa skromnim sredstvima obično na brzu ruku, da se iskoristi povoljan politički momenat, pokazuju one u svojim arhitektonskim pojedinostima često vrlo zanimljivih pojava, iz kojih se lako može zaključiti da su njihovi graditelji bili dobri majstori, vični građenju monumentalnih vjerskih građevina, i da su svoja iskustva baštinili od predaka čija su djela bila rasijana po čitavoj teritoriji nemanjičke države.»(Đ. Mazalić, 1951, str.101)
Narodno predanje koje se iskristalisalo u XVIII vijeku, a kasnije je i zapisano, uporno tvrdi da je Manastir Ozren zadužbina Nemanjića, odnosno srpskog kralja Dragutina iz vremena kada je on kao "sremski kralj" (1284-1321) vladao i ovim krajevima – Usorom i Solima (D. Kašić, str. 6).Pouzdanijih podataka o ranijem nastanku manastira, odnosno njegovom osnivanju i vremenu izgradnje manastirske crkve nema.
Prvi pouzdan izvor koji se direktno odnosi na ozrensku crkvu jeste natpis u naosu, koji je isklesan iznad ulaznih vrata.
Natpis sadrži podatak da su u crkvi rađeni neki radovi. Kad su počeli radovi na gradnji same crkve, koja po svojim arhitektonskim osobinama pripada XVI vijeku, ne zna se.
U prvim decenijama XVII vijeka manastirska crkva na Ozrenu je živopisana freskama. Umjetnik je to sa svojim saradnicima uradio 7114. godine od Stvaranja svijeta, 5508. godine prije Hristovog rodjenja, odnosno negdje između 1. septembra 1605. i 31. avgusta 1606. godine (Z.Kajmaković, 1971, str. 351-357). Pop Strahinja koji je bio pozvan od strane igumana Joakima, nije živopisao cijelu crkvu, nego samo naos i oltar, dok je priprata ostala neoslikana. U periodu izmedju 1. septembra 1608. godine i 31. avgusta 1609. godine, novi slikar je živopisao pripratu ozrenske manastirske crkve, o čemu govori i natpis u crkvi. Ovdje je bitna ktitorska kompozicija igumana Joakima, u kojoj iguman Joakim drži u desnoj ruci svitak sa koga je izbrisan tekst, a lijevom čini gest prema sv. Nikoli kojim mu predaje na dar ovaj živopis i sve oko čega se on lično trudio u čast sv. Nikole.
Vijesti o životu Manastira Ozren u XVII vijeku, sve do velikog austrijsko-turskog rata (1683 – 1699) veoma su oskudne. Ipak i pored toga iz podataka o obimu radova na crkvi, naročito radova na pokrivanju i živopisanju crkve, može da se zaključi da je manastirska zajednica bila brojna i ekonomski jaka. Do danas se sačuvalo predanje da je u manastiru bilo mnogo kaluđera, da su imali lijepo imanje i mnogo stoke. Na jednoj kosi iznad manastira, nalazio se manastirski vinograd od 60 dunuma (D. Kašić, str. 25).
Nakon austrijsko-turskog rata, tj. nakon povlačenja austrijske vojske, na čijoj strani je učestvovala vecina srpskog stanovnistva, zajedno sa svojim duhovnim predvodnicima - sveštenstvom i monaštvom), Manastir Ozren je stradao kao i većina ostalih manastira (Papraća, Liplje, Stuplje i ostali), ali njegova crkva nije porušena. Nakon toga manastir je dugo vremena bio zapušten, i zabilježene su samo sitne intervencije, poput popravke krova.
Dobivši dozvolu od nadležnih turskih vlasti, 1842. godine izvršena je obnova manastirske crkve pod vođstvom prote Marka Marjanovića, o čemu je ostao napisan izvještaj u zapisu na Cvjetnom Triodu ( Moskva, 1837. godine), koji se i sada nalazi u manastiru, dok je tri decenije kasnije ispred crkve sagrađen visoki zvonik.
Prilikom ove obnove na crkvu je stavljen novi krov. O tome je ostao natpis na starom kamenom krstu kupole i natpis iznad prozora na južnoj fasadi manastirske crkve.1849. godine urađene je česma Kaluđerica, u vrhu manastirske livade. Malo dalje od ove česme nizale su se drvene kolibe, « do 80 na broju u koje se narod uklanja od kiše, snijega i rđava vremena, kad crkvi dođe na molitvu.»(Đ. Petrović, Kratki opis manastira Ozrena, 75. str) Kasnije je taj broj koliba rastao, ali su one, po naredbi igumana Danila Bilbije ( 1923 – 1930), sve porušene.
1920. godine probijen je put iz Bosanskog Petrovog Sela do manastira, izvršeno pokrivanje crkvenog krova bakrom, obnovljena i uređena manastirska česma Kaluđerica i osnovano je dječije oporavilište (D. Kašić, str. 46.). U toku II svjetskog rata manastir je opljačkan.
Za tačno određivanje godine izgradnje Manastira Ozren mogla bi da bude od važnosti i nedavno utvrđena razlika u tehnologiji fresko maltera u različitim zonama naosa. Struktura maltera i bojeni sloj sokla u naosu ukazuju da ih nije radio isti majstor koji je oslikao živopis na gornjim zonama zidova. Ta zapažanja o razlikama u strukturi maltera navode na pomisao o postojanju fresaka starijih od onih koje je izradio pop Strahinja 1605. i 1606. godine (Ševo, str.102-103).
Dosadašnja zakonska zaštita
Rješenjem Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine br. 192/51 objekat je stavljen pod zaštitu države.
Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR Bosne i Hercegovine br. 02-777-3 od dana 18. aprila 1962. godine objekat je upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture.
Prostornim planom Bosne i Hercegovine do 2002. godine manastir Ozren je bio evidentovan i kategorisan kao objekat I kategorije.
2. Opis spomenika
CRKVA
Objekat manastirske crkve na Ozrenu, u potpunosti je urađen u duhu srednjevjekovne crkvene arhitekture XIII vijeka, kao i stoljetne tradicije naroda Ozrena. Manastirska crkva predstavlja jedinstvenu cjelinu iz jedne epohe. Objekat ima jednobrodnu osnovu sa pravougaonim bočnim pjevnicama prislonjenim uz naos, iznutra polukružnom, a spolja petougaonom apsidom i pravougaonim narteksom (pripratom) užim od naosa, presvedenim poluobličastim svodom. Nad centralnim prostorom naosa uzdiže se visoka kupola oslonjena na slobodnostojeće stupce. Tambur kupole je sa unutrašnje strane kružnog, a spolja osmostranog presjeka. U unutrašnjosti tambur kupole je oslonjen na pandatife, dok je sa spoljne strane ova forma uklopljena u kubično postolje kupole.
Bočne pjevnice presvedene su podužnim poluobličastim svodovima, koji zajedno sa takođe podužnim poluobličastim svodovima istočnog i zapadnog traveja i sa polukružnim lukovima oslonjenim na stupce, podupiru kupolu. Apsida je presvedena polukalotom. Na tamburu kupole nalazi se osam istih, visokih lučno završenih prozora.
Jednobrodna osnova sa polukružnom apsidom i pravougaonim bočnim pjevnicama prislonjenim uz naos, kao i gornja konstrukcija u kojoj se kupola oslanja na sistem svodova i lukova nad pjevnicama, istočnim i zapadnim travejem, kao i prelaz sa kvadratne osnove koju čine slobodnostojeći stupci na kružnu osnovu tambura izveden posredstvom pandatifa, karakteristični su za građevine tzv. raške stilske grupe u srpskoj srednjevjekovnoj sakralnoj arhitekturi. Karakterističan elemenat raške arhitekture je i kockasto postolje (tambur caree) na koje se spolja oslanja tambur kupole. Najreprezentativniji primjeri raške škole – Bogorodična crkva u Studenici, Žiča, Morača, Mileševa, Sopoćani, Gradac, podignuti su kao zadužbine srpskih kraljeva u XIII vijeku. U vrijeme osmanske vladavine, posebno nakon obnove Pećke patrijaršije 1557. godine, pa sve do posljednje decenije XVII vijeka, razmjerno veliki broj obnovljenih pravoslavnih crkava na području Pećke patrijaršije izgrađen je u duhu raške škole, što je uočljivo na njihovoj osnovi, u elevaciji i fasadnoj dekoraciji - crkve manastira Liplje, Tavna, Vozuća, Tronoša, Sveta Trojica u Ovčaru, Rača kod Bajine Bašte i mnoge druge.
Fasadna dekoracija na crkvi Manastira Ozren sa stepenastom profilacijom kamenih okvira portala i prozora i sa frizovima arkadica na vijencu apside, kockastog postolja i tambura kupole, takođe se oslanja na arhitektonsku plastiku raške škole – naravno, u daleko siromašnijem obliku i redukovanoj formi.
Kao načelo prilikom postavljanja otvora na crkvi uzeti su logičan položaj i simetrija. Jedan portal je u zapadnom zidu priprate, a jedan u zapadnom zidu crkve. Po jedan prozor postavljen je na sredini bočnih strana priprate, po jedan na bočnim stranama zapadnog i srednjeg traveja crkve, zatim prozor u osovini apside i još po jedan uzak prozor u osovinama apsida proskomidije i đakonikona (M.Šuput, str. 179).
Za gradnju objekta korišteni su lokalni građevinski materijali – pritesani kamen iz ozrenskih kamenoloma i to više vrsta. Crkveni zidovi su od pritesanog serpentina. Uglovi objekta urađeni su od bolje otesanih blokova pješčara, iz sela Krtove (D. Kašić, str. 58). Od ovog kamena su urađeni i svi dekorativni elementi enterijera i spoljni ukrasi na objektu, osim dovratnika koji je izveden od crvenkastog krečnjaka što portalu daje svečaniji i raskošniji izgled. Crkva je u svom izvornom stanju bila pokrivena šindrom i kasnije je krov pokriven bakarnim limom. Iz vremena kada je crkva bila pokrivena šindrom, kupola objekta je imala oblik konusa.
Do 1878. godine na zapanoj fasadi je bila izrađena nadstrešnica, koja je izgradnjom četvrtastog zvonika uklonjena. Zvonik je sazidan od blokova pješčara. Na manastirskoj crkvi su sada tri zvona. Najstarije je i najveće. Na sebi ima sljedeći zapis: «Posvećeno spasitelju Bogu na potrebu naše svete matere crkve od srpsko pravoslavnog naroda dolnjotuzlanskog, 1882.», a uz rub stoji napisano: «Livali Đorđa pl. Bote sinovi u Vršcu». Srednje zvono sa jedne starne ima ugraviran lik Isusa Hrista i tekst: «Zvona, zvonite, slavu božju raznosite, naše molitve Bogu uznosite.» S druge strane je grb srpske crkve, a ispod njega tekst: «Godine 1976. Gospode pomiluj nas. Zvono manastira sv. Nikole u Ozrenu». Malo zvono na jednoj strani ima ugraviran lik Bogorodice i tekst: «Molitvama Presvete Bogorodice, Gospode spasi nas.» S druge strane, ispod grba srpske crkve piše: «Godine 1976. Zvono manastira Ozrena u Bosni.» (D. Kašić, 1981, str. 93)
U prvim decenijama XVII vijeka živopisana je ozrenska crkva. Pažnju privlače nekoliko kompozicija.
Na zapadnom zidu, južno od vrata prikazan je iguman Joakim koji je više od dvije decenije brinuo o dovršavanju i ukrašavanju ove crkve.
Na svodu iznad oltarskog prozora naslikana je jedinstvena kompozicija Očinstva, sad jako oštećena. Prikazan je Bog Otac sa trostranim nimbom, kako sjedi na raskošnom nebeskom prestolu. Na krilu mu sjedi mali Hristos, a oko njih su anđeli, heruvimi i serafimi. Stara vizantijska tema Očinstva se sreće u rukopisima XI- XII vijeka, potom u živopisu iz XIII vijeka u crkvi Panagija Kubelidiki u Kosturu, a u XIV vijeku u Tomićevom i Srpskom minhenskom psaltiru i na jednoj ikoni iz XV vijeka iz Tretjakovske galerije. Tema se razmjerno rijetko javlja u spomenicima iz vremena osmanske uprave u Bosni i Hercegovini - u Crkvi sv. Georgija u Preveli na Kritu (1451-1462), krajem XVI i početkom XVII vijeka u svodu crkve Strupeckog manastira i u Crkvi sv. Georgija u Pološkom. Očinstvo se češće prikazuje u ruskom živopisu, a u srpskom zidnom slikarstvu pojavljuje se samo u crkvi Manastira Ozren. Upravo preko ove scene uviđa se Strahinjino znanje kada je ikonografija u pitanju. Primjeri slikanja Očinstva česti su u ruskim crkvama, tako da je možda Strahinja poznavao neki ruski ikonopisni predložak ili minijaturu u nekom od ruskih iluminisanih rukopisa, jer su veze između pravoslavnih manastira sa područja Pećke patrijaršije i ruskih pravoslavnih manastira u poslednjim decenijama XVI i tokom XVII vijeka intenzivne.
Ikonografski program zidnog slikarstva u Ozrenu u velikoj mjeri je oslonjen na programe slikarstva starijih srpskih i vizantijskih spomenika, posebno onih iz XIV vijeka. Program i ikonografska rješenja pokazuju da je Strahinja, premda relativno rustičan u stilskom pogledu, bio izvrsno obaviješten u bogoslovskom smislu. To pokazuje program i ikonografsko rješenje slikarstva u kupoli, Hristos Pantokrator, Nebeska liturgija, proroci, te u oltaru, sa prikazima tema Poklonjenje arhijereja Hristu-agnecu, Pričešće apostola, i posebno himne «O tebe radujetsja». U opširnom ciklusu Stradanja Hristovih, Strahinja ponovo pokazuje svoju teološku obaviještenost uvrštavajući ne tako često prikazivanu temu Hristos imenuje sv. Petra za pastironačelnika.
Svi tekstovi ispisani uz likove i scene, kao i tekstovi na svicima naslikanih ličnosti odlikuju se izvrsnim poznavanjem liturgijskih tekstova, crkvene poezije i besjedništva. Jezički su besprijekorni.
Strahinja je jedan od najplodnijih srpskih slikara ranog XVII vijeka. Živopisao je Crkvu sv. Trojice u Pljevljima, manastire Pivu, Dobrun, Gradište, Ozren. Njegov rad lako se prepoznaje po ovalnim, nešto većim glavama na kojima dominiraju krupne oči potcrtane tamnim linijama, smještene ispod oštrih, dugih i srpastih obrva. U odnosu na popa Strahinju, slikar ozrenske priprate je bolji majstor, ali slabiji tehnolog, te su njegove freske uništenije. On upotrebljava blage, pastelne, rafinisane boje. Njegove figure su ljepše i skladnije, vitke, elegantno izdužene, sa malim glavama, mirnih pokreta i brižljivo naslikanih lica (Ševo, 2002, str. 105).
Šematski prikaz fresaka u Crkvi sv. Nikole u Ozrenu:
Freske na zapadnom zidu (s → j)
1. Soklo sa nabranim zavjesama (1)
2. Sv. Zosim pričešćuje Meriju Egipćanku (2)
3. Medaljon sa predstavom Hrista Emanuila (3)
4. Bogorodica sa Hristom (4)
5. Ktitorska kompozicija- iguman Joakim (5)
6. Medaljon sa poprsjima svetitelja (6)
7. Medaljon sa poprsjima svetitelja (7)
8. Medaljon sa poprsjima svetitelja (8)
9. Medaljon sa poprsjima svetitelja (9)
10. Medaljon sa poprsjima svetitelja (10)
11. Medaljon sa poprsjima svetitelja (11)
12. Medaljon sa poprsjima svetitelja (12)
13. Scena iz života sv. Nikole (13)
14. Scena iz života sv. Nikole (14)
15. Scena iz života sv. Nikole (15)
16. Scena iz života sv. Nikole (16)
17. Scena iz života sv. Nikole (17)
18. Scena iz života sv. Nikole-Medaljon (18)
19. Medaljon (19)
20. Medaljon (20)
21. Medaljon (21)
22. Medaljon (22)
23. Medaljon (23)
24. Medaljon (24)
25. Medaljon (25)
26. Ktitorski natpis (95)
Freske na svodu priprate (i → z)
1. Sv. Trojstvo ili Ugotovljeno prijestolje (?) (26)
2. Hrist Starac Danima (27)
Freske na južnom zidu (i → z)
1. Sv. ratnik (28)
2. Arhanđel Gavrilo (29)
3. Arhanđel Mihajlo (30)
4. Car Konstantin (31)
5. Nepoznati sv. ratnik (32)
6. Nepoznati svetitelj (33)
7. Nepoznati svetitelj (34)
8. Nepoznati svetitelj (35)
9. Nepoznati sv. arhiđakon (36)
10. Nepoznati svetitelj (37)
11. Nepoznati svetitelj (38)
12. Sv. Vasilije Veliki (39)
13. Hristos Agnec (40)
14. Sv. Jovan Zlatousti (41)
15. Sv. Grigorije Bogoslov (42)
16. Sv. Kiril Filozof (43)
17. Vizija sv. Petra Aleksandrijskog (44)
18. Nepoznati svetitelj (45)
19. Nepoznati svetitelj (46)
20. Nepoznati svetitelj (47)
21. Nepoznati svetitelj (48)
22. Nepoznati svetitelj (49)
23. Nepoznati svetitelj (50)
24. Korniš sa tekstom iz Pričešća (51)
25. Bogorodica Platitera (52)
26. Nepoznati apostol (53)
27. Apostol Matej (54)
28. Apostol Marko (55)
29. Sv. Jefimija (56)
30. Apostol Andrej (57)
31. Nepoznati apostol (58)
32. Nepoznata svetiteljka (59)
33. Nepoznata svetiteljka (60)
34. Sahranjivanje Hrista (61)
35. Silazak u Ad (62)
36. Hristos pred Anom i Kajafom (63)
37. Odricanje Petrovo (64)
38. Rođenje Hristovo (65)
39. Ornament na soklu (66)
40. Nepoznata svetiteljka (67)
41. Nepoznata svetiteljka (68)
42. Apostoli Jakov i Simeon (69)
43. Tajna večera (70)
44. Hristos imenuje sv. Petra za pastironačelnika (71)
45. Sv. Očinstvo (72)
46. Nepoznati svetitelj (73)
47. Pričešće apostola (74)
48. Nepoznati svetitelj (75)
49. Sv. Tekla (76)
50. Nepoznati jevanđelist (77)
51. Nepoznati jevanđelist (78)
52. Nepoznati jevanđelist (79)
53. Nepoznati jevanđelist (80)
54. Nerukotvoreni lik Hristov (88)
Freske u kupoli (i → z)
1. Prorok David (81)
2. Prorok Solomon (82)
3. Prorok Jona (83)
4. Prorok Gedeon (84)
5. Prorok Agej (85)
6. Prorok Joil (86)
7. Prorok Isaija (87)
8. Četiri figure starozavjetnih otaca (89- 92)
9. Nebeska liturgija (93)
10. Hristos Pantokrator (94)
ČESME
Pokraj manastira Ozren postoje tri česme od kojih je najstarija Kaluđerica, koja se nalazi uvrh manastirske livade. Iz česme voda kroz dvije gvozdene cijevi otiče kao potok kroz manastirsku livadu. Narod Ozrena je uz pomoć popova Mijata i Ignjata 1849. godine uredio česmu, ogradio prostor u obliku kućice o čemu postoji i kamena ploča sa natpisom.
Druga česma je izgrađena bliže manastiru, a podignuta je u spomen arhiepiskopu dabrobosanskom, mitropolitu sarajevskom Đorđu Nikolajeviću. Podignuta je 1887. godine, o čemu svjedoči ploča.Treća česma je ugrađena 1975. godine u novu betonsku ogradu manastirske porte, a iznad nje je sagrađen betonski spomenik sa likom sv. Nikole, manastirskog patrona.
3. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi
XVI vijek – izgradnja objekta
XVII vijek – crkva živopisana
1608/09 – oslikana priprata
1842. godine – obnovljen crkveni krov
1849. godine – izgrađena česma Kaluđerica
1872. godine – izgrađen zvonik
1920. godine – probijen put od Petrova,
crkva pokrivena bakrom,
obnovljena česma Kaluđerica
1996. godine - izvršeni su konzervatorsko-restauratorski radovi. U sklopu tih radova izvršeno je pokrivanje objekta bakrenim limom, kao i radovi, koji su imali zadatak da spriječe prodor vode u unutrašnjost objekta.
4. Sadašnje stanje lokaliteta
Crkva sv.Nikole danas je u dobrom stanju. U toku rata objekat nije bio oštećen jer se nalazio daleko od zona ratnih djelovanja.
Živopis Crkve sv. Nikole u Ozrenu danas je djelomično oštećen nepovoljnim djelovanjem vlage kroz prethodne periode. Na nekim freskama malter je odvojen od nosača zida. Potrebno je izvršiti čišćenje naslaga, fiksiranje malterne podloge injektovanjem i freskovanje bojenog sloja.
Danas, nakon konzervatorsko- restauratorskih intervencija iz 1996. godine, ozrenska crkva nije ugrožena ni od atmosferske, ni od kapilarne vlage, tako da sav postojeći kulturno- istorijski pokretni materijal koji se u njoj nalazi tu treba i da ostane.
Sve vrijedne ikone odnesene su u Eparhijski dom u Tuzlu.
Pokretno naslijeđe
Carske dveri
Pripadale su nekom ranijem ikonostasu manastirske crkve. Visoke su 152 cm, a širina krila je 89 cm. Svako krilo je izrađeno od lipove daske, kojoj je pri tesanju ostavljen pri spoljnoj strani 6 mm deblji rub, koji djeluje kao okvir. Na lijevom krilu, do sredine dveri, pričvršćena je spiralno izrezbarena lajsna, koja pokriva sastavak vratnica. Na dasku je najprije stavljena gipsana podloga, a zatim je oslikana. Cio prosror dveri podijeljen je u dvije zone. U gornjoj, manjoj koja ulazi u polukružno završeni vrh dveri, naslikan je, lijevo car Solomon, a desno, car David. Blagovijesti su prikazane u donjoj, većoj zoni dveri.
Na poleđini dveri, čija daska nije ničim preparisana, nalazi se skica Bogorodice.
Na osnovu načina rada, pretpostavlja se da je ikonostas nastao oko 1650. godine (S. Rakić, 1998, s. 54).
Ikone domaćih, naivnih slikara
Bogorodica Odigitrija, dimenzije 30x20 cm. Pretpostavlja se da je iz 17. ili 18. vijeka. Rađena je na dasci sa udubljenjem, tako da okvir u gornjem dijelu izgleda kao baldahin, a donja strana je istaknuta kao postolje. Predstavlja bolju, porodičnu ikonu svog vremena.
Bogorodica Odigitrija, dimenzije 29x19 cm. Rad je rustičan.
Sv. Jovan Krstitelj, dimenzije, 32,5x 25 cm. Rađena je na čamovoj dasci, na koju je prikovana čamova lajsna kao okvir. Potiče s kraja 18. vijeka.
Sv. Trifun, dimenzije, 41,2x 29,5 cm. Potiče s kraja 19. ili početka 20. vijeka.
Ikone ruskih slikara
Tabla sa prikazom Hristovog i Bogorodičinog života, dimenzije 44,5x37,5 cm. Potiče iz 18. vijeka. Rađena je na lipovoj dasci. U trinaest pravougaonih polja prikazan je Hristov i Bogorodičin život.
Isus Hristos, dimenzije 38,8x 26,5 cm. Potiče iz 18. vijeka. Rađena je na čamovoj daski, preko koje je gipsana podloga.
Sv. Nikola, dimenzije 37,5x30,5 cm. Potiče iz 18. vijeka. Rađena je na čamovoj dasci.
Kazanska Bogorodica, dimenzije 38,4x31 cm. Potiče iz 18. vijeka. Rađena je na čamovoj dasci.
Raspeće Hristovo, dimenzije 38,3x31 cm. Potiče iz 18. vijeka. Rađena je na čamovoj dasci.
Bogorodica Iverska, potiče iz 19. vijeka. Bila je zavjetna ikona puka ruske carske vojske.
Oplakivanje Hrista, Pieta, dimenzije 28,5x22,7 cm. Rad je grčkog slikara Emanuela Lambardosa. Potiče iz 17. vijeka. Pripada kritskoj skupini ikona. Ovaj prizor ustanovljen je kao tragičan pandan poznatom motivu Bogorodice sa djetetom. Iz rajanskog područja ovaj ikonografski tip se širio u XIV vijeku po češkim, francuskim i alpskim krajevima gdje je bio popularan do XVI vijeka. Slikajući ovaj zapadni ikonografski motiv Lambardos se držao italijanskih uzora, ali njegov slikarski postupak odaje vraćanje na uzore vizantijskog slikarstva XIV vijeka. Vraćajući se uzorima kritskog slikarstva, Lambardos je vladao besprijekornom tehnikom i sigurnim crtežom. Slične ovoj ikoni su Lambardosove ikona u Benaki muzeju u Atini, u Galeriji Nikolenko u Parizu, Zbirci Sekulić u Beogradu i u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Dubrovniku. (Rakić, 1998, str. 228)
Bogorodica, dimenzije 58x48 cm. Rad je venecijanskog ili primorskog grčkog majstora iz 18. vijeka. Pripada italokritskoj skupini ikona.
Vaznesenje Hristovo, dimenzije 77x56 cm. Autor je Sava Petrović iz Temišvara. Ikona je izrađena 1847.
Ranija zbirka ikona je uništena tokom burnih istorijskih dešavanja.
Ikonostas
Prije današnjeg ikonostasa u Crkvi sv. Nikole u Ozrenu postojao je stariji, iz 1894. Taj ikonostas predstavlja dobar klasicistički rad Novosađanina Nikole Dimšića. Danas se nalazi u crkvi u selu Boljanić, opština Doboj.
Mermerni ikonostas izradio je 1980. godine kamenorezac Živan Milošević iz Velikih Voda kod Kruševca, a ikone na njemu slikao je jeromonah Pavle Kalanj, po uzoru ne srednjevjekovno slikarstvo.
III - ZAKLJUČAK
Objekat manastirske crkve na Ozrenu, u potpunosti je urađen u duhu srednjevjekovne crkvene arhitekture XIII vijeka i predstavlja jedinstvenu cjelinu iz jedne epohe. Manastirska Crkva sv. Nikole u naosu i oltaru živopisana je tokom 1605/1606. godine od strane popa Strahinje, a pripratu je radio vjerovatno drugi živopisac.
U vlasništvu Crkve sv. Nikole nalazi se ikona Oplakivanje Hrista, rad poznatog grčkog slikara Emanuela Lambordasa s početka 17. vijeka.
Sama crkva značajna je za ljude iz okolnih mjesta, jer se odvajkada, tokom praznovanja Velike Gospojine (28. avgusta), ovdje okupljalo mnoštvo svijeta. Skup je trajao po nekoliko dana, a posjetioci su stvarali nove društvene veze.
Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, usvojene na IV sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, održanoj od 03. do 09. septembra 2002. godine, Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu.
Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:
A. Vremensko određenje
B. Istorijska vrijednost
C. Umjetnička i estetska vrijednost
C. I. Kvalitet obrade
C. III. Proporcije
C. IV. Kompozicija
C. V. Vrijednost detalja
D. Čitljivost
D. III. Djelo značajonog umjetnika ili gradioca
D. IV. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru
D. V. Svjedočanstvo o tipičnom načinu života u određenom razdoblju
E. Simbolička vrijednost
E. II. Sakralna vrijednost
E. III. Tradicionalna vrijednost
E. IV. Vezanost za rituale ili obrede
E. V. Značaj za identitet grupe ljudi
G. Izvornost
G. IV. Tradicija i tehnike
G. V. Položaj i smještaj u prostoru
G. VI. Duh i osjećanja
Sastavni dio ove odluke su:
- kopija katastarskog plana,
- z.k. izvadak, posjedovni list,
- fotodokumentacija,
- grafički prilozi.
Korištena literatura
U toku vođenja postupka proglašenja građevinske cjeline manastira na Ozrenu korištena je sljedeća literatura:
1889. Vitanović, T, Manastir Ozren, Glasnik Zemaljskog Muzeja u Sarajevu br II, Sarajevo, 1889.
1935./36. Ćorović, V, Hercegovački manastiri, Starinar srpskog arheološkog društva, serija III, kn. X-XI, Beograd 1935./1936,str. 1- 36.
1971. Kajmaković, Z, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Sarajevo, 1971.
1982. Kašić D, Manastir svetog Nikole Ozren, Tuzla, 1982.
1983. Kojić, Lj, Manastir Žitomislići, Sarajevo, 1983.
1998. Rakić, S, Ikone Bosne i Hercegovine (16- 19. vijek), Beograd, Zavod za zaštitu spomenika kulture, 1998.
Stojanović Lj, Stari srpski zapisi br. 473.
1984. Šuput M., Srpska arhitektura u doba turske vlasti, Beograd, 1984.
2002. Ševo Lj., Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878. godine, Biblioteka Baština, Glas Srpski, Banjaluka, 2002.
|
