-          Vlada Federacije dužna je da obezbijedi izradu projekta konzervacije;

-          Dozvoljeno je sprovođenje programa aktivne zaštite kompleksa nacionalnog spomenika uz osiguranje sljedećih mjera:

o        koncept arhitektonskog programa revitalizacije nacionalnog spomenika može da bude proveden kroz  adaptaciju prostora namjeni koja neće da ugrozi spomenik.;

o        budući projekat ne smije da naruši: kamenu strukturu spoljnih i unutarnjih fasada crkve, sve prepoznatljive istorijske slojeve objekta-kompleksa  i sve arheološke nalaze;

-          Spomenik se mora da zaštiti i konzervira prema međunarodnim standardima i principima; 

-          U kontaktnoj zoni 50 metara sjeverno i 40 metara južno od I zone zaštite nije dozvoljena nova izgradnja, a mogućna je rehabilitacija. 

             II zona zaštite bićedefinisana kasnijim sveobuhvatnim urbanističkim planom grada Jajca.

IV

            Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke

V

            Svako, a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik  ili da dovedu u pitanje njegovu zaštitu i rehabilitaciju.

VI

            Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, federalnom ministarstvu nadležnom za prostorno uređenje, nadležnoj službi zaštite naslijeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine, opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra, radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II - IV ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

            Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web stranici Komisije  (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

            Prema članu V, stav 4. Aneksa 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

            Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom glasniku BiH» i «Službenim novinama Federacije BiH«.

            Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 07-6-1/03-1   

21. januara 2003. godine 

Sarajevo

 Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD

             Na osnovu člana 2. stava 1. Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacinalnih spomenika  proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8.  Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini  kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH», broj 33/02), sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za dotično dobro podnesen zahtjev.

           Komisija je donijela odluku o stavljanju Crkve sv. Marije sa Zvonikom sv. Luke  u Jajcu na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod rednim brojem 273.

           U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stava 4. Aneksa 8. i člana 35. Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika,  Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom.

II – PREDHODNI POSTUPAK    

             U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:

Ÿ         dokumentaciju o lokaciji imovine i vlasničku dokumentaciju (ZK izvadak i kopiju katastarskog plana);

Ÿ         Rješenje Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH u Sarajevu, broj: 1087/51 od 28.decembra1951. godine, kao i Rješenje Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH u Sarajevu, broj: 02-757-3 od 18.aprila 1962. godine;

Ÿ         sadašnje stanju i namjena dobra, uključujući i opis i fotografije;

Ÿ         istorijsku, arhitektonsku i drugu dokumentarnu građu o dobru;

Ÿ         Program revitalizacije, koji je sačinila stručna grupa Vlade Federacije Bosne i Hercegovine.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o lokalitetu

Lokacija

            Spomenik Crkva sv. Marije sa Tornjem sv. Luke nalazi se unutar istorijske jezgre Jajca., u podnožju citadele jugozapadno od nje.  Objekat je izgrađen na zemljišno-knjižnoj čestici br. VIII/30, zemljišno-knjižni uložak br. 708, k.o. Jajce po starom premjeru, odnosno na katastarskoj parceli br. 989, posjedovni list br.590, k.o. Jajce I (prilog 1.1.).

Istorijski podaci

            U prvoj polovini XV vijeka kada je Jajce promovisano u prestonicu bosanskog kraljevstva, starija romanička crkva iz XII/XIII vijeka adaptirana je u gotičkom stilu. Prema utvrđenim istorijskim činjenicama u ovu je crkvu, nakon udaje za bosanskog prestolonasljednika Stjepana Tomaševića 1. aprila 1459. godine, kćerka srpskog despota Lazara, Jelena Branković, kao miraz donijela moći sv. Luke Evanđelista koje je 1453. godine za iznos od 30 000 dukata despot Đurađ Branković otkupio od osmanskog sultana. Novembra 1461. godine u ovoj je crkvi po papinskim poslanicima obavljeno krunisanje posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića. U crkvi su sahranjeni članovi nekih gradskih porodica srednjevjekovnog Jajca. Za vrijeme otomanske vladavine, 1528. godine crkva je pregrađena u džamiju (prilog 1.3.) i i nazvana imenom sultana Sulejmana II. Objekat džamije  je nekoliko puta gorio u požarima. Najteže je oštećena u požaru 1658. godine, a u posljednjem požaru 1832. godine od zgrade su ostali samo zidovi. Od polovine XIX vijeka objekat nije u upotrebi.

2. Opis spomenika

Arhitektura

            Objekat Crkve sv. Marije sa Tornjom sv. Luke ima nekoliko građevinskih faza. S obzirom na slojevitost i vremenitost objekta, brojna prekrajanja i rušenja kojima je bio izložen u toku svoje istorije, nije mogućno  da se pouzdano  utvrdi prvobitni oblik objekta. Pretpostavlja se da je prvi oblik objekta bio jednostavna jednobrodna bazilika sa odlikama romaničkog stila- jednostavna propovjednička crkva sa širokim brodom i pravougaonim izduženim korom (svetištem) na čijem je kraju stajao oltar prislonjen uz zid. Na zapadnom zidu današnjeg objekta u dužini od cca 10 m, vidljivi su ostaci zapadnog zida prvobitne crkve sa jasno vidljivim ugaonim kamenima klesancima nekadašnjeg zida, čiji kraj ukazuje na pravac pružanja nekadašnjeg južnog zida (prilog 4.10.). Na zapadnom zidu u njegovom središtu nalazi se ulazni portal crkve sa polukružnim lukom i tordiranim užetom, te jednostavnom profilacijom okvira dovratnika, a iznad njega je kružni gotički okulus sa profilovanom šembranom, bez tragova rozete. To su sada jedini sačuvani  plastični ukrasi na fasadama. Za ulomke polukružno profilovanog vijenca, koji je sekundarno ugrađen u kasnije supstrukcije crkve, ne može sa sigurnošću da se utvrdi gdje su se nalazili. Tačna dužina prvobitne crkve i položaj svetišta-kora, nisu mogli da se utvrde na osnovu arhitektonskih istraživanja. Utvrđeni su i ostaci trijema prislonjenog na južnoj fasadi ove crkve. Trijem je bio formiran od romaničkih stubova sa kapitelima za prihvat horizontane drvene grede trijema i sekundarno drvenog jednovodnog krovišta (Kujundžić, 1972.,str. 282). Starija crkva je tokom prve polovine XV vijeka adaptirana u gotičkom stilu , pri čemu se koriste ostaci zidina starog zapadnog zida crkve, nad čijim portalom se nalazi gotička rozeta promjera 2,20 m izvedena u kombinaciji četiri križna polja. Ostaci ovog prozora nisu prisutni na današnjem zidu. Dograđuje se kor sa prostranom četverougaonom apsidom na istočnoj strani, a uz apsidu, sa južne strane dograđuje se kvadratična sakristija (prilog 1.4.). Nešto kasnije, najvjerovatnije u prvoj polovini XV vijeka, sa sjeveroistočne strane crkve, dograđuje se Zvonik-toranj sv. Luke. Zvonik je izgrađen u kasnogotičkom maniru, sa naznakama  renesansnih iskaza, u interpretaciji domaćih autora. Donji dio tornja je zatvoren, zidan u gotičkom maniru, dok su tri gornja sprata-galerije tornja otvorene bogatim prozorima, triforama sa udvojenim stubovima (prilozi 3., 4.3., 4.12., 4.13. i 4.14.). Vijenci gotičke profilacije kao i vijenci u visini kapitela, ukazuju na kasnogotičku determinantu zvonika.

            Na osnovu arheoloških istraživanja iz 1961. godine može da se pretpostavi da je dograđeni dio kora bio zasveden gotičkim svodom sa oštrim lukom ( Program sanacije, restauracije i revitalizacije kompleksa Crkve sv. Marije u Jajcu, 2002., str 38).

            Pronađeni slabo sačuvani fragmenti kamene plastike pokazuju čisto gotičke i djelomično renesansne forme. Crkva je bila umjetnički bogato opremljena. Sačuvani fragmenti skulptura enterijera crkve, pronađeni u ruševinama, kao dijelovi očito većih kompozicionih struktura, svjedoče o bogatoj plastici unutarnje dekoracije crkve.

            Smatra se da su freske iz Crkve sv. Marije u Jajcu nastale u prvoj polovini 15. vijeka. Po stilskim odrednicama pripadale su krugu zapadne kasne gotike.

            Freske su sačuvane samo u fragmentima prizemnih zona na sjevernom (dužina oko 4 m i prosječna širina oko 25 cm) i  nešto kasnije oslikanom južnom zidu crkve. Prilikom otkopavanja ruševina crkve u šuti je pronađeno nekoliko fragmenata sa ostacima fresaka. Na osnovu fragmenata sa zidova i iz šuta nemogućno je odrediti ime majstora.

Slikar je na debelom, jednoslojnom malteru, kanapom natopljenom u crvenu boju, povukao horizontalnu liniju kojom je odvojio donji dio od ostale zidne površine. Potom je na donjem dijelu zida sivo obojenom, napravio stilizovanu predstavu cvijeta.

            Cijeli sjeverni zid prekrivala je kompozicija «Posljednji sud». To je česta gotička kompozicija zastupljena u prvoj polovini 15. vijeka u Evropi. . U fragmentima su sačuvana četiri torza nagih figura u donjim zonama oslikanog sjevernog zida. Rađeni su samo u sinopiji i mogu prije da se nazovu obojenim crtežima, nego fraskama (Z. Kajmaković, 1971., 86-90).

            Prilikom transformacije crkve u džamiju početkom XVI vijeka, kao i u kasnijim požarima, vjerovatno je uništena srednjevjekovna kamena i slikana dekoracija. Nakon velikog požara, 1658. godine, podignuta je kota molitvenog prostora džamije , zazidan je zapadni ulaz i rozeta, potpuno srušen južni zid i izgrađen novi, sa sjeverne strane dozidani su bočni zidovi trijema (sofa), a na sjevernom zidu probijen novi ulaz i prozori trijema; svi obimni zidovi su nadozidani, a na najvišoj koti tornja formirana je šerefa i dozidana kaca munare, zazidane su trifore, te probijen otvor-ulaz u toranj na koti novog molitvenog prostora. Na unutarnjem dijelu zidova objekta vidljivi su tragovi mihraba, mimbera i greda koje su nosile pod mahfila. Na osnovu slabo sačuvanih ostataka iz perioda osmanske uprave, da se zaključiti da je unutarnjost objekta bila polihromno dekorisana (prilozi 1.3., 3.1., 3.4. i 4.).

            Džamija se koristila sve do požara 1832. godine, nakon čega je objektat van funkcije, a na ruševinama su vršeni konzervatorsko-restauratorski radovi manjeg obima.

3. Dosadašnja zakonska zaštita

1.      Uspostavom vlasti Austro-Ugarske u Bosni i Hercegovini 1878. godine, ruševina crkve/džamije je ostala bez nominalnog vlasnika, te je 1892. godine od strane austrougarske uprave zakonom od 27.juna1892. godine proglašena spomenikom kulture i data na čuvanje Zemaljskom muzeju u Sarajevu. 

2.      Na osnovu zakonske odredbe, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH u Sarajevu, broj: 1087/51 od 28.decembra.1951. godine u Sarajevu, kompleks Tornja sv. Luke sa ostacima Crkve sv. Marije zaštićen je kao spomenik kulture, a Rješenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture NR BiH u Sarajevu, broj: 02-757-3 od 18.aprila1962. godine, kompleks Tornja sv. Luke sa ostacima Crkve sv. Marije je upisan u Registar nepokretnih spomenika kulture pod registarskim brojem 221.

3.      Prostorni plan Bosne i Hercegovine, u sklopu separata Prostornog plana Prirodne i kulturno-historijske vrijednosti (Sarajevo, avgusta 1980. godine) je Crkvu  sv. Luke svrstao u I kategoriju objekata od nacionalnog značaja.

4.      Urbanistički zavod Bosne i Hercegovine kao nosilac izrade Prostornog plana Jajca, 1988. godine,  u sklopu Prijedloga plana je dao spisak 74 pojedinačna spomenika i manje cjeline, a među njima i Crkva i Toranj sv. Luke na k.č.br. 989, k.o. Jajce I, na kojima se sprovodi režim prethodne zaštite.

5.      Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika pod rednim brojem 273, Crkva sv. Marije i Zvonik sv. Luke registrovani su kao «Crkva i Zvonik sv. Luke».

4.  Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

-         Zemaljski muzej je, u prvim godinama svoga djelovanja, u nekoliko navrata vršio manje konzervatorske zahvate na ruševini crkve, a 1888. godine prilikom dolaska princa Rudolfa Habsburškog su skinuti ostaci munare sa Tornja sv. Luke

-         1949. godine izvršeno je pokrivanje tornja

-         1952. godine izvršeno uklanjanje intervencija iz osmanskog perioda na tornju, te izvšena popravka vijenaca i bifora

-         1961. godine su izvršena temeljita arheološka istraživanja unutar zidova Crkve sv. Marije, oslobođeni su nanosi iz 1528., 1660. i 1832. godine i otkrivene su grobnice kao i ostali elementi srednjevjekovne crkve

-         1978. godine, Zavod za geotehniku i fundiranje Građevinskog fakulteta u Sarajevu izvršio geomehanička istraživanja temeljnog tla i temeljne konstrukcije Tornja sv. Luke

-         1982. godine,  izrađena je  Studija o stanju konstrukcija i predviđene mjere za sanaciju; autor studije i predloženih mjera bio je prof. dr. Ismet Tahirović sa Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu

-         1983. godine, izrađen je  Projekat za ojačanje podzemnog dijela Tornja sv. Luke u Jajcu, čiji je  autor prof. Dr. Ismet Tahirović sa Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu

-         1985. godine, za potrebe nastavljanja radova na nadzemnom dijelu tornja, izvršeno je ispitivanje kamena od kojeg je izgrađen toranj; izvještaj o rezultatima ispitivanja kamena sa Tornja sv. Luke u Jajcu, urađe, urađen od strane Instituta za ispitivanje materijala SR Srbije, Beograd (Centar za kamen i građevinsku keramiku)

-         1985. godine, izrađen je Projekat konstruktivne sanacije nadzemnog dijela tornja,  čiji je autor prof. Dr. Ismet Tahirović sa Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu

Beograd (Centar za kamen i građevinsku keramiku)

-         1985. godine, izrađen je Projekat konstruktivne sanacije nadzemnog dijela tornja,  čiji je autor prof. Dr. Ismet Tahirović sa Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu

-         1985.-1986. godine, izvedeni su sanacioni radovi na nadzemnom dijelu tornja; izvođač radova URO «Klesar» Posušje

-         1987. godine, izvedeni su kamenorezački konzervatorsko-restauratorski sanacioni radovi vezani za oštećene vijence, stubove sa bazama i kapitelima, kao i ostala površinska oštećenja kamena, izvođač radova SUOR GIK «Kozara» Banja Luka, GRO «Pliva» Jajce; 1987. godine su i završeni radovi injektiranja u realizaciji RO «Geoinženjering» iz Sarajeva

-         2001. godine, sanacioni radovi na Tornju sv. Luke koji su odnosili na zamjenu oštećenih ili uništenih dijelova kamene plastike (stubova sa bazama i kapitelima, vijenci ispod i iznad otvora, krovni vijenac) kao i rekonstrukcija krovišta sa pokrovom od šindre, realizacija od strane Fondacije «Lora»

5. Sadašnje stanje lokaliteta

            Toranj Sv. Luke je u dobrom konstruktivnom stanju, pa nije neophodno vršiti dodatnu konstruktivnu sanaciju.

            Ostaci Crkve sv. Marije su bez ozbiljnih ostećenja. Na jugoistočnom gomjem uglu objekta primjećuju se u zidovima kose pukotine oštrog ugla, koji inkliniše prema vertikali (prilog 4.6.), i za koje je neophodno utvrditi uzrok i mjere sanacije. Posebno je potrebno da se obrati pažnja na različite karakteristike tla na kojem je građevina fundirana i predvidjeti odgovarajuće mjere ojačanja temelja.

            Međutim, Crkva sv. Marije izložena je propadanju jer se radi o objektu bez krova, koji je izložen djelovanju atmosferilija. Osim toga objekat je bez upotrebne funkcije i, shodno tome, bez redovnog održavanja.

            U neposrednom okruženju tornja i crkve izvedeni su, ili su u toku izvođenja, građevinski radovi koji narušavaju visoku vrijednost ansambla (toranj, crkva, katakombe, Medvjed-kula itd.). Posebno narušavanje kompleksa predstavlja potpuna promjena oblika kuće sa kafanom uz Medvjed-kulu (Pašagina kafana), kojom je uzurpiran i dio zidova Medvjed-kule(prilog 3.4.).

III -  ZAKLJUČAK      

            Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, usvojene na IV sjednici Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, održanoj od 03. do 09. septembra 2002. godine, Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A) Vremensko određenje

B) Istorijska vrijednost

C) Umjetnička i estetska vrijednost

iii. Proporcije

D) Čitljivost (dokumentarna, naučna, obrazovna vrijednost)

i. Materijalno svjedočanstvo o manje poznatim istorijskim razdobljima

ii. Svjedočanstvo o istorijskim mijenama

iv. Svjedočanstvo o određenom tipu, stilu ili regionalnom maniru

E) Simbolička vrijednost

ii. Sakralna vrijednost,

v. Značaj za identitet grupe ljudi.

F) Ambijentalna vrijednost

ii. Značenje u strukturi i slici grada,

iii. Objekat ili grupa objekata je dio cjeline ili područja

G) Izvornost

iv. Tradicija i tehnike

v. Položaj i smještaj u prostoru

H) Jedinstvenost i reprezentativnost

i. Jedinstven ili rijedak primjerak određenog tipa ili stila

I) Cjelovitost (cjeline, područja, zbirke)

i. Fizička cjelovitost (kompaktnost)

ii. Homogenost

iii. Zaokruženost (kompletnost)

iv. Nenarušenost stanja

            Sastavni dio ove odluke su fotodokumentacija i grafički prilozi navedeni u popisu priloga kako slijedi:

1.       GRAFIČKI PRILOZI

1.1.    LOKACIJA SPOMENIKA NA GEODETSKOJ PODLOZI

1.2.    ZONE ZAŠTITE KOMPLEKSA SPOMENIKA

1.3.    Crkva sv. Luke TLOCRT iz Glasnika muzeja, ĐOKO MAZALIĆ

1.4.    TLOCRT CRKVE ĐURE BASLERA

1.5.    CRTEŽ ISTOČNE FASADE CRKVE SV. MARIJE ĐURE BASLERA

1.6.    CRTEŽ ZAPADNE FASADE CRKVE SV. MARIJE ĐURE BASLERA

2.       REVITALIZACIJA ISTORIJSKOG JEZGRA JAJCA (R. JADRIĆ)

2.1.    HRONOLOŠKA STILSKA PRIPADNOST

2.2.    NAMJENA OBJEKATA I OBRADA SPOLJNIH POVRŠINA

2.3.    PROGRAM RESTAURACIJE I TRETMAN OBJEKATA

2.4.    RJEŠENJE CENTRA PO GENERALNOM URBANISTIČKOM PLANU IZ 1968.

2.5.    SADAŠNJA NAMJENA OBJEKATA

2.6.    SPRATNOST OBJEKATA

2.7.    STANJE OČUVANOSTI OBJEKATA

2.8.    STEPEN ZAŠTITE I PROGRAM NAMJENE

2.9.    VALORIZACIJA I STEPEN ZAŠTITE

3.       FOTOGRAFIJE

3.1.    GRAFIKA TORANJ SV. LUKE OKO 1880.

3.2.    JAJCE, ZVONIK SV. LUKE - ĐOKO MAZALIC

3.3.    JAJCE, PANORAMA STAROG GRADA, FOTOGRAFIJA PRIJE 1972.

3.4.    FOTOGRAFIJE SADAŠNJEG STANJA

 4.       FOTOTERESTIČKE SNIMKE SPOMENIKA

4.1.    SITUACIJA CRKVE

4.2.    TLOCT CRKVE KONZERVACIJA

4.3.    OSNOVA NA NIVOU ULAZA U TORANJ

4.4.    ISTOCNA FASADA

4.5.    ISTOCNA UNUTARNJA FASADA

4.6.    JUZNA FASADA, POGLED

4.7.    JUZNA UNUTARNJA FASADA

4.8.    SJEVERNA FASADA

4.9.    SJEVERNA UNUTARNJA FASADA

4.10.ZAPADNA FASADA

4.11.ZAPADNA UNUTARNJA FASADA

4.12.OSNOVE TORNJA

4.13.FASADA TORNJA I VERTIKALNI POPREČNI PRESJEK

4.14.   ISTOČNA, SJEVERNA I ZAPADNA FASADA TORNJA

Korištena literatura

1952.    Mazalić, Đoko, Stari grad Jajce, Glasnik Zemaljskog muzeja  godine, Sarajevo,1952.

1962.    Basler, Đuro, Klesarski majstori i radionice u srednovjekovnom Jajcu, Zbornik   Krajiških muzeja, Separat,1962. godine

1971.    Kajmaković, Zdravko, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, “Veselin Masleša”, Sarajevo,1971. godine

1972.    Kujundžić, Juraj, Srednjovjekovne crkve u Jajcu, Dobri pastir, sv. I-IV, godina XXI-XXII, Sarajevo, 1972. godina,

2002.    Program sanacije, restauracije i revitalizacije kompleksa Crkve sv. Marije u Jajcu, Sarajevo, 2002

            Jadrić, R., Revitalizacija istorijskog jezgra Jajca