Status spomenika -> Nacionalni spomenik

"Službeni glasnik BiH", broj 42/06.

O D L U K U

I

Arheološki spomenici u sklopu Parka na Vardi ispod Društvenog doma u Konjicu proglašavaju se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik).

            Nacionalni spomenik čini 13 arheoloških spomenika prenesenih sa sljedećih lokaliteta:

1. Crkvina i mekteb u Lisičićima - 7 antičkih spomenika,
2. Memidžanovo groblje u Lisičićima - 1 osamljeni stećak,
3. Kod željezničke stanice u Lisičićima – 1 osamljeni stećak,
4. Gošića han u Ostrošcu - 3 stećka,
5. Nepoznati lokalitet -1 nišan.

Nacionalni spomenik se nalazi na lokaciji označenoj kao k.č. broj 434, upisan u zk. uložak broj 709, k.o. Konjic II, Opština Konjic, Federacija Bosne i Hercegovine, Bosna i Hercegovina. 

Na nacionalni spomenik se primjenjuju mjere zaštite utvrđene Zakonom o sprovođenju odluka Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službene novine Federacije BiH” br. 2/02 i 27/02  i 6/04).

II

Vlada Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Vlada Federacije) dužna je da obezbijedi pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdiće tehničke uslove i obezbijediti finansijska sredstva za izradu i postavljanje informacione table sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

III

            S ciljem trajne zaštite nacionalnog spomenika, utvrđuje se sljedeće:

I zona zaštite obuhvata prostor definisan u tački I stav 3 ove odluke. U toj zoni sprovode se sljedeće mjere zaštite:

-     park Varda biće održavan i uređen kao konjički lapidarijum s ciljem prezentacije spomenika koji se u njemu nalaze i svih konjičkih nekropola putem mape i odgovarajućih opisa;

-     na spomenicima u sklopu parka dozvoljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi na tekućem održavanju i radovi čiji je cilj prezentacija spomenika, uz odobrenje federalnog ministarstva nadležnog za prostorno uređenje (u daljnjem tekstu: nadležno ministarstvo) i stručni nadzor nadležne službe zaštite nasljeđa na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nadležna služba zaštite);

-     prostor spomenika biće otvoren i dostupan javnosti, a može da se koristi u edukativne i kulturne svrhe. U tom smislu, u sklopu parka Varda biće obezbijeđena prezentacija svakog pojedinačnog spomenika, njegove izvorne lokacije i razloga za njegovo izmještanje u park;

-     obavljanje radova na infrastrukturi dozvoljeno je samo uz odobrenje nadležnog ministarstva i stručno mišljenje nadležne službe zaštite.

            II zona zaštite obuhvata padinu ispod parka na lijevoj obali Neretve. U toj zoni nisu dozvoljeni izgradnja objekata koji bi zaklanjali i stijesnili parkovski prostor, izgradnja parkirališta, niti odlaganje otpada.  

            Vlada Federacije je dužna posebno da obezbijedi sprovođenje  sljedećih mjera:

-     sanaciju razbijenih, pošaranih i napuklih stećaka, te čišćenje korozije sa spojeva stećaka;

-     izradu i sprovođenje programa prezentacije nacionalnog spomenika.

IV

Stavljaju se van snage svi sprovedbeni i razvojni prostorno-planski akti koji su u suprotnosti sa odredbama ove odluke.

V

Svako a posebno nadležni organi Federacije Bosne i Hercegovine, kantona, gradske i opštinske službe suzdržaće se od preduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu da oštete nacionalni spomenik ili dovedu u pitanje njegovu zaštitu.

VI

Ova odluka dostaviće se Vladi Federacije, nadležnom ministarstvu, nadležnoj službi zaštite i opštinskom organu uprave nadležnom za poslove urbanizma i katastra radi sprovođenja mjera utvrđenih u tač. II-V ove odluke i nadležnom opštinskom sudu radi upisa u zemljišne knjige.

VII

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom koje je dostupno na uvid zainteresovanim licima u prostorijama i na web-stranici Komisije (http://www.aneks8komisija.com.ba).

VIII

Shodno članu V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, odluke Komisije su konačne.

IX

Ova odluka stupa na snagu danom donošenja i objaviće se u «Službenom  glasniku BiH».

Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.

Broj: 05.2-02-1026/03-4

15. marta 2006. godine

Sarajevo

Predsjedavajući Komisije

Dubravko Lovrenović

O b r a z l o ž e nj e

I – UVOD

Na osnovu Zakona o sprovođenju odluka Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene shodno Aneksu 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, član 2 stav 1, “nacionalni spomenik” je dobro koje je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine («Službeni glasnik BiH» broj 33/02) sve dok Komisija ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za šta ne postoji vremensko ograničenje, i bez obzira na to da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Služba za privredu, finansije i društvene djelatnosti Opštine Konjic, 15.10. 2004. godine podnijela je predlog/peticiju za proglašenje arheološkog područja – Park na Vardi ispod Društvenog doma u Konjicu nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

            U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 i člana 35 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, Komisija je pristupila sprovođenju postupka za donošenje konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

II - PRETHODNI POSTUPAK

            U postupku koji je prethodio donošenju konačne odluke o proglašenju izvršen je uvid u:

• dokumentaciju o lokaciji imovine i sadašnjem sopstveniku i korisniku dobra (kopiju katastarskog plana i zemljišnoknjižni izvod),
• podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis i fotografije, podatke o oštećenjima u toku rata, podatke o intervencijama na restauraciji ili drugoj vrsti radova na dobru itd.,
• istorijsku, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru.

            Na osnovu uvida u prikupljenu dokumentaciju i stanje dobra utvrđeno je  sljedeće:

1. Podaci o dobru

Lokacija

            Uz most Jurija Gagarina, koji je dio magistralnog puta za Mostar, u centru Konjica, na lijevoj obali Neretve, lokalitetu na Vardi pored Društvenog doma, u okviru uređenog parka izloženi su kameni spomenici. Od toga je osam nadgrobnih spomenika iz antičkog i 5 stećaka iz srednjovjekovnog perioda i jedan nišan prelaznog oblika iz ranog doba osmanske vladavine. Svi spomenici su sa lokaliteta u Lisičićima i Ostrošcu, tj. sa područja koja su potopljena izgradnjom brane u Jablanici i nastankom Jablaničkog jezera. Parku se prilazi sa sjevera, sa mosta J. Gagarina i od Društvenog doma, te sa zapada od Vardačke džamije. Ispod južne i istočne strane parka je kosa i visoka obala Neretve.

Istorijski podaci

            Područje oko gornje Neretve nalazi se na granici dviju regija. Još od praistorije dolinom rijeke Neretve i njenih rubova vodile su komunikacije koje su povezivale srednju Bosnu sa Jadranskim primorjem. Uz korekcije i prilagođavanja trase, ovuda su prolazile važne komunikacije u antičko, srednjovjekovno i osmansko doba, sve do probijanja puta kroz kanjon Neretve od Jablanice na jug osamdesetih godina 19. vijeka. Srednjobosansko rudogorje, plodna zemlja u dolini Neretve i bogate planinske ispaše doprinijeli su da se na velikom koljenu Neretve, između planinskih masiva Bitovnje, Bjelašnice i Visočice na sjeveru, te Prenja i Čvrsnice na jugu, formiraju brojna naselja u svim periodima, shodno uslovima i zahtjevima vremena u kom su nastajala.

            Najraniji nalazi u dolini Neretve potiču iz perioda mlađeg kamenog doba-neolita. Osim nekoliko manjih nalazišta oko Konjica, u Lisičićima je otkriveno jedno od najvažnijih neolitskih nalazišta na sjeverozapadnom Balkanu. Pripadalo je mlađem neolitu, a pretpostavlja se da je život u naselju trajao između 2400. i 2200. godine stare ere. Pripadnost arheološkog materijala pripisana je nosiocima hvarsko-lisičićke kulture. Shodno rasprostranjenosti ove kulture, smatra se da su stanovnici Lisičića bili mediteranskog porijekla i da su se doselili s juga, idući uz tok Neretve otprilike polovinom III milenijuma stare ere.

            O naseljenosti u praistorijskim metalodobnim periodima na ovom području svjedoče brojne gradine (Basler, 1955, 219-223). Već u predrimskom dobu na opisanom području nikla je velika i mnogoljudna epihorska civitas–plemenska teritorija. Sudeći prema nalazima i saobraćajnom položaju, centar te civitas bio je u Konjicu (Bojanovski, 1988, 134).

U predjelu između Konjica i Jablanice, rekognosciranjima koja je obavio K. Patsch krajem 19. vijeka i iskopavanjima prije potapanja 1952-1954. godine, konstatovana je gusta neseljenost ovog kraja u antičko doba. Antički lokaliteti su konstatovani u Konjicu, Orahovici, Čelebićima, Lisičićima, Ostrošcu i Ribiću. Shodno masovnosti i prostranstvu ostataka građevinskog materijala, veće naseobine su bile u Čelebićima, Lisičićima, Ostrošcu. Kod pravoslavne crkve u Čelebićima su otkriveni dijelovi villae rusticae. U Lisičićima su otkriveni ostaci tri vile, jedne veće provincijalne i dvije manje. Vile su se nalazile uz lokalni put iz antičkog vremena i bile su raspoređene na udaljenosti od 3 do 5 km duž puta uz obale Neretve. Manje vile su bile ograđene zidom, što je karakteristično za naselja nastala u već nemirnom 4. vijeku (Čremošnik, 1955,132; ista, 1957, 155; Basler, 1972, 38). Iznad naselja u Lisičićima, na lokalitetu Vratnica, otkriven je mitreum, datiran u 3. vijek (Anđelić, 1975, 90-102). Shodno carskim gentilicijima koji se pojavljuju na nadgrobnim spomenicima iz ovog kraja, mnogobrojni nađeni natpisi datiraju se u 2. i 3. vijek, što svjedoči o uznapredovaloj romanizaciji (Bojanovski, 1988, 134). Iz kasnijeg perioda, zapadno od sela, otkriveni su krajnji ostaci kasnoantičke crkve iz 5-6. vijeka (Basler, 1972, 92). Groblje stanovnika u Lisičićima na desnoj obali, gdje su otkrivene rimske vile, nije nađeno, ali su u tumulima na lijevoj obali rijeke konstatovani naknadni ukopi, koje je pratio antički pokretni materijal. Tako je ostalo nepoznato gdje se nalazilo groblje sa kog su prenesene stele na Crkvinu u Lisičićima, na kojoj je u ranom srednjem vijeku izgrađena crkva koja se, takođe, nalazi na desnoj obali rijeke (Čremošnik, 1954. a, 225).

U široj okolini Konjica, u ranije doba srednjeg vijeka, postojali su župa Neretva, dio župe Zagorja (kraj oko Bjelimića) i dio  Komske župe (kraj oko Glavatičeva). Najstariji pomen župe Neretve zabilježen je u Ljetopisu popa Dukljanina, pisanom polovinom 12. vijeka. Ona se prostirala između župa Rame i Koma. Prema Ljetopisu, osim ostalih župa, pripadala je oblasti Podgorja. Najkasnije do polovine 11. vijeka župa Neretva nije ulazila ni u sastav Bosne, ni u sastav Huma. Pretpostavlja se da je već polovinom 11. vijeka ova župa bila priključena bosanskoj državi.  Od tada do dolaska bana Tvrtka na vlast 1355. godine imala je poseban status u bosanskoj državi (Anđelić, 1982, 108-110). Oko polovine 14. vijeka u župi Neretvi može da se prati intenzivnija ekonomska i politička aktivnost bosanskih vladara. Početkom 15. vijeka došlo je do razgraničenja kasnije “Kraljeve zemlje” i feudalne oblasti Kosača. Od 1404. godine do 1463. godine bosanski dio župe Neretve pripada "Kraljevoj zemlji", a humska Neretva i Kom pripadaju feudalnoj oblasti Kosača-kasnijoj Hercegovini. Granica ovih dviju oblasti je bila rijeka Neretva, od granica župe Kom do granica župe Rame. Područje koje se nalazilo na lijevoj obali Neretve pripadalo je Kosačama, a ono na desnoj obali rijeke "Kraljevoj zemlji". Pomoćna osmanska vojska pod vođstvom Mahmut-paše Anđelovića u ljeto 1463. godine osvojila je obje Neretve i Kom. U protivakciji hercega Stjepana, od jula do septembra iste godine,  oslobođena je tzv. humska Neretva, osim grada Borovca, i zapadni dio bosanske Neretve. Ovi krajevi su definitivno osvojeni sredinom 1465. godine prodorom bosanskog sandžak-bega Isa-bega Ishakovića u hercegovu zemlju (Anđelić, 1982, 110, 115-156).

            Godine 1952. i 1953. preduzeti su veći arheološki radovi na području koje je kasnije potopljeno Jablaničkim jezerom. Istražnim radovima obuhvaćeno je područje toka Neretve i njenih lijevih i desnih pritoka od Konjica do Jablanice i područje Rame. Poslije istražnih radova nekoliko spomenika iz Lisičića i Ostrošca preneseno je u Konjic i postavljeno ispred Repovačke džamije. Na današnju lokaciju spomenici su preneseni 1978. godine.  

2. Opis dobra

Park zauzima površinu od 104 m2.  Ima tri cjeline. Idući od sjevera ka jugu nalazi se:

1. Malo uzdignuti popločani  plato sa tri kamena. Plato je na kosom dijelu lijeve obale Neretve. Podizanjem platoa ovaj  dio parkovske površine je nivelisan. Kamenje na platou je grubo oklesano, izgleda kao imitacija kamenih spomenika, a na njemu su postavljene geodetske oznake (VP= plavno područje) i visinska tačka.  

2. Centralno mjesto u parku zauzima prostrani travnjak na kome je postavljeno pet stećaka prenesenih iz Lisičića i Ostrošca. Stećci u parku su postavljeni u osnovnom pravcu istok – zapad, tj. obratno od prvobitnog položaja na lokalitetima sa kojih su preneseni zapad (doglavna čeona strana, sa pogledom pokojnika uperenim ka istoku) – istok (donožna uža strana) (1).             

Stećak br. 1, sljemenjak. Kamen vapnenac. Dimenzije: dužina 1,70 m, širina 0,95 m, visina sanduka 0,68 m, cjelokupna visina 1,12 m. Dobro obrađen i očuvan.  Ukrašen je sa svih strana. Prelom između sanduka i sljemena je sa svih strana označen plastičnom tordiranom trakom, debljine 5 cm.

Na istočnoj čeonoj strani, u zabatu, urezan je krst sa poprečnim krakovima koji se lome prema gore. Uspravni krak na gornjem kraju ima malu prečku, a donji kraj mu seže do tordirane trake. Ispod bordure je plastični prikaz konjanika sa kopljem koji gađa neku četvoronožnu životinju, koja je pokleknula na prednje noge. Ispod scene lova, u sredini plohe, nalazi se plastičan stilizovan motiv sličan krstu (Bešlagić, 1954, 189, sl .8) ili stilizovanoj figuri žene (Wenzel, 1964, 308. i T. LXXXI, 1). Sastoji se od plastične trake sa šiljastim vrhom, koja pri vrhu sa obje strane ima dodatke u obliku kružnih vijenaca. Uz vertikalne bridove plohe urezane su linije sa dodacima u obliku kukica. Sa obje strane centralnog motiva je urezan po jedan kukasti krst-svastika. Na južnoj bočnoj strani, ispod tordiranog užeta, plastično su prikazane  tri srne u trku, okrenute ka zapadu. Ispod njih, u udubljenjima triju arkada sa polukružnim lukovima, prikazane su tri ljudske figure sa raširenim rukama, po jedna muška figura u istočnoj i zapadnoj i ženska figura u srednjoj arkadi. Figure su dosta nevješto oblikovane. Na zapadnoj čeonoj strani ukras je isti kao i na istočnoj čeonoj strani osim što je svastika na južnoj polovini stilizovana u vidu dvostruke svastike.  Na sjevernoj bočnoj strani plastično je prikazano kolo sa četiri figure, naizmjenično poredane muškarac-žena. Figure se drže za ruke uzdignute u visini ramena. Krajnje figure drže ispružene ruke sa ispruženim dlanovima. Muškarci imaju kratke haljetke poput dugih košulja, a žene imaju duge haljine, stegnute u pasu, sa podužnim naborima od pasa nadolje. Noge im vire do visine članaka. Kod svih figura stopala su okrenuta nalijevo, što znači da kolo ide nalijevo-naoposun. Glave muškaraca su okrugle, a žena duguljaste. Udubine na svim glavama označavaju oči i usta. Ispod arkada pa sve do dna je ispupčeni dio plohe. Na njemu  je traka od urezane cikcak linije. Na uglovima se ova linija povija vodoravno u obliku kuka (Bešlagić, 1954, 188-190, sl. br. 6 - 8). Na sjeverozapadnom i na jugoistočnom uglu ima manja oštećenja.

Stećak je prenesen sa lokacije Memidžanovo groblje, staro muslimansko groblje u Lisičićima. Groblje se nalazilo na desnoj obali Neretve. Kao jedini stećak na tom groblju stajao je ukraj nišana (Bešlagić, 1954, 188-190). Za razliku od prethodnih perioda bogatih nalazima, u Lisičićima su nađena svega dva osamljena stećka (označena kao stećak br. 1 i 4).            

Stećak br. 2, monolitni sljemenjak sa postoljem. Kamen vapnenac. Dimenzije: dužina 1,64 m, širina 0,87 (80)m, visina 1,20 m, od toga visina zabata 0,18 m. Postolje je na svim stranama 20 cm šire od sljemenjaka. Dobro je obrađen i očuvan. Ukrašen je sa svih strana. Ispod sljemena na svim stranama teče plastični friz od vijugave linije sa trolistovima, a ispod njega  tordirana traka, debela 6 cm.

Friz je širok 20 cm. Na istočnoj i zapadnoj čeonoj strani zabat je uokviren tordiranom trakom. Polje zabata je podijeljeno sa još dvije kose tordirane trake. Unutar njih je kružni vijenac koji je istom vrstom trake vezan za vrh zabata.

Na istočnoj čeonoj strani, ispod friza, nalaze se dvije rozete sa konkavnim listovima. U sjevernoj polovini plohe rozeta ima promjer 26 cm i 8 listova, a rozeta u  južnoj polovini plohe ima promjer  23 cm i šest listova. U donjoj trećini plohe je urezan pravougaonik.

Na prvobitnom mjestu ovaj spomenik je bio na nekropoli Gošića han, označen kao stećak broj 13  (Bešlagić,1954, 196, sl. br.18 -19). Nekropola se nalazila na desnoj obali Nevizdračkog potoka, blizu njegovog ušća u Neretvu. Pored nekropole bilo je pravoslavno groblje. U blizini su otkriveni ostaci antičke vile. U Ostrošcu, sa obje strane Neretve, nađeni su ostaci koji svjedoče o kontinuitetu života na ovom području od praistorije do kasnog srednjeg vijeka.

Na nekropoli Gošića han bilo je 14 stećaka, orijentisanih u pravcu zapad-istok i raspoređenih u nekoliko manjih grupa. U Konjic su prenesana tri stećka. U Ostrošcu, na desnoj obali Neretve, još su bile dvije nekropole sa stećcima na lokalitetu Zagrebnica, oko 100 m od katoličke crkve, sa 12 spomenika, na lokalitetu Bilice, iznad željezničke stanice, sa 21 spomenikom. Na desnoj obali Neretve, u džamijskom haremu,  bila  su 3 preostala spomenika,  a 19 ih je bilo ugrađeno u trijem i ogradu džamije (Bešlagić, 1954, 197-198).

Stećak br. 3, monolitni sljemenjak sa postoljem. Kamen vapnenac. Dimenzije: dužina 1,64 m, širina 0,87 m, visina do zabata 1 m, cjelokupna visina 1,21 m.  Dobro je obrađen i očuvan. Ukrašen je sa svih strana u plitkom reljefu. Ispod krova oko svih strana teče plastična tordirana traka, debljine 6 cm.

Na istočnoj čeonoj strani, od otprilike 8 cm ispod tordirane trake do podnožja, isklesan je stilizovan krst. Vertikalni krak krsta je dvoprutast. Donji kraj ovog kraka pri dnu malo se proširuje, a gornji je dosta dugačak i pri kraju se povija prema dolje na obje strane. Krajevi su suženi i šiljasti. Gornji dio vertikalnog kraka poprima oblik sidra. Poprečni krak je postavljen dosta nisko, isklesan u obliku pravougaonika. Visina krsta je 84 cm, širina 46 cm, a krakovi su široki 14 cm. Postolje je  ukrašeno bordurom sa motivom vijugaste linije sa trolistom.   

Na južnoj bočnoj strani je prikazano kolo sa 4 ženske figure, visine oko 57 cm. Ispod prikaza kola je tordirana traka, debljine 6 cm. Figure se dodiruju uzdignutim rukama, a krajnje figure slobodne ruke drže na boku. Odjeća je duga do poda. Haljine su jednostavne bez označenih nabora.

Na zapadnoj čeonoj strani, na zabatu, iznad tordirane trake je sedmolisna rozeta. Ispod trake je isklesana ljudska figura koja predstavlja oranta, sa uzdignutim rukama i ispruženim prstima, obučena u dugačku haljinu koja se širi prema dnu. Na odjeći je urezan predmet sličan „djedovskom štapu”. Postolje ima istu plastičnu borduru kao i na istočnoj strani.

Na sjevernoj bočnoj strani je isklesana scena lova. U gornjoj polovini plohe je konjanik a ispred njega jelen u trku. Glava konjanika je velika, vrat dugačak, a noga mu seže gotovo do zemlje.

Na prvobitnom mjestu na nekropoli "Gošića han” označen je kao stećak broj 12 (Bešlagić,1954, 194-196, sl. br.15-17).

Stećak br. 4, sljemenjak, kamen vapnenac. Dimenzije: dužina 1,37 m, širina 0,66 m, visina do zabata 0,80 m, cjelokupna visina 1 m. Dobro je obrađen i malo okrnjen. Ukrašen je sa svih strana. Istočna i zapadna čeona strana su identično ukrašene. Pri dnu zabata je slabo obrađena plastična tordirana traka. Na sredini četvrtaste plohe je isti motiv kao i na čeonim stranama stećka br.1 sa Memidžanovog groblja. Južna i sjeverna  bočna strana su, takođe, identično ukrašene. Oko 10 cm ispod ruba ivice krovne plohe isklesan je plastičan friz, širok 20 cm,  od cikcak linije sa položenim kukicama. Između friza i krovne plohe je izdubljeno polje u vidu poširoke trake. Ispod friza su 4 plastične arkade sa polukružnim lukovima (Bešlagić, 1954, 190, sl. 9,10). 

Stećak je prenesen sa mjesta oko 30 m udaljenog od željezničke stanice u Lisičićima, gdje je stajao osamljen. Godine 1952. mještani su pričali istraživačima da je prije potapanja dva puta pomican zbog gradnje željezničke pruge.

Stećak br. 5, sljemenjak. Kamen vapnenac. Dimenzije: dužina gore 1,50 m, dužina dolje 1,20 m; širina gore 0,71 m, širina dolje 0,60 m, visina do zabata 1,14 m, cjelokupna visina 1,27 m. Dobro je obrađen i očuvan. Ukrašen je sa svih strana u tehnici urezivanja. Na istočnoj čeonoj strani  su dvije arkade koje završavaju poluokruglim lukom. U lukovima arkada je po jedna rozeta sa 8 ili 9 listova. Oko 11 cm iznad arkada  je urezana horizontalna linija. Iznad nje je prostor koji je ukrašen vijugastom linijom sa spiralama. Na južnoj bočnoj strani, ispod krova, teče 24 cm širok friz sa motivom kao na istočnoj strani. Ispod friza na zapadnom i istočnom kraju plohe urezana je po jedna rozeta od 7 i 8 listova. 

Na vrhu zapadne čeone strane je sličan ornamenat kao i na istočnoj strani, a ispod njega naziru se dvije spirale čiji se krajevi produžavaju prema bridovima plohe i zavijaju kao kukice. Na sjevernoj bočnoj strani je isti friz kao i na južnoj bočnoj strani. Ispod friza je jedna horizontalna urezana linija, a oko 10 cm ispod nje su četiri arkade, koje završavaju poluokruglim lukom. Raspon arkada je 24-28 cm, a njihova visina je 54 cm.  Unutar lukova su urezane četiri rozete od 7 do 10 listova.  

Na nekoliko mjesta stećak je bio oštećen, i to na gornjim podužnim bridovima i na uglovima. Oštećenja su popunjena cementom.

Na prvobitnom mjestu na nekropoli Gošića han bio je prevaljen i označen kao stećak broj 10. Imao je i postolje, koje nije preneseno u Konjic (Bešlagić,1954, 193-194, sl. br.12, 12a, 13, 14).         

3. Rondela, promjera 2,30 m,  ograđena betonskom ogradom visine 0,64 m, debljine 17 cm. Oko nje su poredani jedan nišan i 6 antičkih spomenika. Istočno od rondele, položen u travu, nalazi se dio antičkog dovratnika. Spomenici oko rondele su opisani u pravcu kretanja kazaljki na časovniku, od spomenika br. 1 koji je postavljen na jugoistočnoj strani do spomenika br. 7 koji je postavljen na istočnoj strani rondele, a strane spomenika, desna i lijeva, označene su iz položaja gledajući prema steli. Spomenici su postavljeni u razmaku od 30 do 40 cm.

Svi antički spomenici potiču sa lokaliteta Crkvina u Lisičićima, koji se nalazio na desnoj obali Neretve. Na Crkvini je 1952-1953. godine otkrivena srednjovjekovna crkva i srednjovjekovno groblje. Sahrana je vršena unutar crkve i oko nje. Sudeći prema tlocrtu, crkva ima romaničku osnovu, a vjerovatno je građena u 11. ili 12. vijeku. Prema pokretnim nalazima u grobovima, bila je aktivna sve do 15. vijeka (Čremošnik, 1954, 222;  Fekeža-Gavrilović, 1997, 223). Antički nadgrobni spomenici na Crkvini su pronađeni u sekundarnom položaju, kao konstruktivni dijelovi srednjovjekovnih grobova. Nije poznato sa kog lokaliteta su doneseni.

1. Nišan u obliku stele. Kamen vapnenac. Nišan je odlomljen na vrhu. Dimenzije: visina 1,10 m, širina 0, 44 m, debljina 0,22 m. Gornja polovina nišana je ukrašena sa tri strane motivima izvedenim u poljureljefu. Na vrhu prednje plohe su dio polumjeseca u sredini i rozeta u desnom uglu. Ispod je prikazana ruka, u laktu savijena prema gore, sa otvorenim dlanom i ispruženim prstima. Na stražnjoj strani je isklesan motiv luka i strijele. Na lijevoj bočnoj strani pri vrhu isklesan je motiv jabuke ili polulopte i polumjeseca, a na desnoj strani, do spomenika br. 2, motiv polumjeseca. Ovaj spomenik ubraja se u nišane prelaznog oblika, a datira se u period druge polovine 15. ili u 16. vijek (Bešlagić, 1978, 11-13).

Na prednjem donjem kraju oštećen je u visini oko 0,33 m, kao i na desnom bridu. Nije poznato sa kog je lokaliteta prenesen u park.  

2. Cipus. Kamen vapnenac. Dimenzije: visina 1,10 m, širina 0,82 m, debljina 0,60 m. Obrađen je sa tri strane. Na prednjoj strani je profilisan okvir unutar kog je natpis u 8 redova koji glasi:

D(is) M(anibus) Petroni/ u(s) Maxi

Mus vivo fecit sibi /et suis/ et Aelie

Rufinae /uxori/.

Prevod:

Bogovima Manima.

Petronije Maksim za života načini sebi

i svojima i Elijevki Rufini, ženi.

Na bočnim stranama je prikazan po jedan delfin, izveden u reljefu na čistom prostoru bez profilacije.

Spomenik je datiran u kraj 2. ili početak 3. vijeka.         

Dobro je očuvan, sa malo oštećenim natpisnim poljem, djelimično obijenom gornjom površinom i lijevim gornjim stražnjim uglom.

Lokacija nalaza je Crkvina u Lisičićima. Spomenik je nađen u sekundarnoj upotrebi kao pokrovna ploča prekopavanog dječijeg groba br. 8 u lađi  srednjovjekovne crkve (Čremošnik, 1954, 214, 219-220; Anđelić, 1975, 77; Bojanovski, 1988, 135-136).

3.Dio stele. Kamen vapnenac. Dimenzije: visina 0,80 m, širina 0,79 m, debljina 0,20 m. Na spomeniku su dvije četvrtaste niše, od kojih je gornja cijela, a od donje je ostala gornja polovina. Okvir oko niša je širok oko 7 cm. U gornjoj plitkoj niši je prikaz polufigura jedne žene i dva muškarca. Zbog izlizanosti prikaza, razabire se da su muškarci odjeveni u tunike s dugim rukavima. Kod lijevog muškarca vide se obrisi fibule na lijevom ramenu. Glave muškaraca imaju kratku kosu, oveće uši i krupne oči. Izgleda da muškarci drže jednu savijenu ruku na poprsju i u njoj svitak. Glava žene je duguljasta sa krupnim očima, kose spletene u pletenicu i pokrivena velikom maramom. Žena nosi tuniku sa pojasom. Ima lančić sa privjescima u obliku srca, čiji su krajevi pričvršćeni za lijevu i desnu kopču-fibulu. Na desnom ramenu od fibule do pojasa spušta se neka traka. Izgleda da se nazire i ogrtač. Ruke su spuštene niz tijelo. U donjoj niši su sačuvane samo glave od dva ženska poprsja: lijeva figura predstavlja mladu djevojku, a desna udatu ženu. Mlada djevojka ima pozadi svezanu kosu, sa razdjeljkom na sredini, i vezanu vrpcu koja liči na dijademu. Prikaz udate žene je sličan ženskom liku u gornjoj niši. Na oba ramena su sačuvane fibule koje su kopčale tuniku i ogrtač. Reljef pokazuje dobrog majstora.

Stela je bila uzidana u mekteb sagrađen pored džamije u Lisičićima 1912. ili 1913. godine. Poznato je da su mještani za gradnju džamije krajem 19. vijeka i mekteba koristili kamen sa obližnjeg lokaliteta na Crkvini (Patsch, 1896, 270; Sergejevski, 1935, 18-19, T.V, 3; Čremošnik, 1954, 211; Anđelić, 1975, 72-73).

4. Stela. Kamen vapnenac.  Dimenzije: visina 1,67 m, širina 0,68 m, debljina 0,23 m. Izrađena je od vapnenca. Stela ima oblik pravougaonika. Podijeljena je na tri jednaka polja. U gornjem polju, flankiranom sa dva pilastra koji gore završavaju stilizovanim kapitelom, a dolje bazom, prikazan je bračni par. Žena ima duguljasto lice sa krupnim otvorenim očima i bujnom kosom pokrivenom maramom, velum, koju nose udate žene. Na ženi je duga potpasana haljina sa dugim rukavima. Ruke su opuštene niz tijelo. Od nakita zapaža se lančić sa privjeskom, čiji su krajevi pričvršćeni za lijevu i desnu kopču. Na ušima nosi naušnice. Figura muškarca je dosta izlizana. Naziru se duža kosa, fibula na desnom ramenu, a u ruci svitak- volumen.  U srednjem četvrtastom polju su dvije polufigure dviju mladih žena, koje nose potpasane haljine. Obje imaju bujnu nepokrivenu kosu, što znači da su neudate mlade djevojke. Treće polje je bilo namijenjeno natpisu, ali je ostalo anepigrafsko.

Oštećenja na spomeniku su površinska. Manjih oštećenja ima sa strana i po rubovima. Na ravnom vrhu stele nalazile su se tri rupe koje su služile za pričvršćivanje posebnog dijela stele sa dva poluležeća lava i Atisom u sredini. Taj dio nije nađen. Stela je otkrivena u sekundarnom položaju kao poklopnica grobu br. 9 u endonarteksu srednjovjekovne crkve u Lisičićima (Čremošnik, 1954.a,  219,T. V, 2;  Anđelić, 1975, 71-72).

5. Stela. Kamen vapnenac. Dimenzije: visina 1,77 m, širina 0,75 m, debljina 0,37 m. Izrađena je od vapnenca. Na pravougaonoj ploči izvedena je arhitektonska kompozicija pseudoedikule sa poprsjem dviju žena u njoj, a ispod je profilisano anepigrafsko natpisno polje. Iznad edikule je timpanon s prikazom glave Meduze u sredini, koja oko vrata ima ovijene zmije. Oba ugla iznad timpanona su ispunjena prikazom po jednog delfina koji hvata neko sitnije morsko biće (riba ili polip). Zabat sa tankom gredom počiva na dva pilastra koji završavaju profilisanim kapitelima. Centralni prikaz na steli su dva ženska poprsja. Obje imaju bujnu spletenu kosu, pokrivenu maramom koja se spušta niz leđa. Odjevene su u tunike potpasane pojasom i zakopčane na oba ramena sa fibulama tipa “sidra”. Ruke su im opuštene niz tijelo.

Stela je dobro sačuvana sa manjim površinskim oštećenjima usljed oplakivanja vode. Manje je oštećena na gornjem ravnom i donjem lijevom dijelu usadnika (Čremošnik, 1954, 219, tab. V, 4; Anđelić, 1975, 70).

6. Stela. Kamen vapnenac. Dimenzije: visina 1,25 m , širina 0,60 m, debljina 0,30 m. Stela ima dva dijela, gornju četvrtastu  edikulu sa prikazom poprsja dvaju likova, a ispod je natpisno polje visoko 0,62 m. Oba dijela su veoma izlizana, a gornji rub edikule je nekad davno odbijen, sve do tjemena prikazanih glava. Dijelovi nošnje više se ne razaznaju.  

Natpis u donjoj edikuli glasi:

D(is) M(anibus). / Aur(elio) Nu[mer ?]ia

/no fratri pie/ntissimo, def(uncto) /

an(norum) XXVI, et Aur(elio) Va /lerio av(u)ncu[l]o /,

 def(unct ann(orum) XL, Aur(elius) Dazas p(ro) p(ietate).

Prevod:

Bogovima Manima. Aureliju Numerijanu,

Najvjernijem bratu, koji je umro u 26.

godini i Aureliju Valeriju, ujaku, koji je umro u 40. godini

spomenik podigao iz poštovanja Aurelius Dazas.

Spomenik je datiran, shodno onomastičkoj formuli, u 3. vijek (Bojanovski, 1988, 137).  

            Stela je bila ugrađena u zid mekteba pored džamije u Lisičićima.  Ona je upotrijebljena za gradnju crkve ili kao pokrovna ploča nekog groba na Crkvini. Mještani su vadili kamen sa lokaliteta za gradnju džamije i mekteba (Patsch, 1896, 270; Čremošnik, 1954, 212; Anđelić, 1975, 72-73). Većinu spomenika nađenih na Crkvini i oko nje Patsch je prenio u Zemaljski muzej, a među njima i ovu stelu (Patsch, 1896, 666-670; Čremošnik, 1954, 212).  U Konjic je vraćena 1952. godine, kada su postavljani spomenici ispred Repovačke džamije.

7. Odlomak desnog dovratnika. Kamen tvrdi lapor. Dimenzije: širina 0, 32 m, debljina 0,87 m, očuvana visina 0,97 m. Ukošeno udubljenje (4 cm široko) nalazi se između donjeg i gornjeg dijela koje na desnoj strani počinje na visini od 0,50 m, a završava na lijevoj strani na visini od 0,70 m. Sačuvan je donji dio. Prednja strana je ukrašena reljefom u prostom okviru a prikazuje vinovu lozu koja izlazi iz vaze. Očuvan je prikaz vaze i tri grozda. Ležao je na Crkvini, a izvađen je prilikom vađenja pijeska prije sistematskog istraživanja 1952. godine. U tom periodu ukras se dobro isticao jer je, prema svemu sudeći, spomenik dugo ležao pod zemljom. Sada se ukras teško primjećuje. U parku je neadekvatno postavljen, jer se ukras nalazi na bočnoj strani spomenika. Bolje bi bilo da je položen na zemlju, kao i spomenik br. 8. (Čremošnik, 1954.a, 220).

8. Lijevi dovratnik. Kamen tvrdi lapor. Položen je na travnjak jugoistočno od spomenika br. 7.  Kamen vapnenac. Dimenzije: visina 1,77 m, širina 0,31 m, debljina 0,88 m. Razbijen je na četiri dijela, ali sačuvan u cijeloj visini. Na prednjoj lijepo obrađenoj površini, u jednostavnom okviru, nalazi se reljef sa motivom vinove loze koja izlazi iz vaze. Suprotna strana, koja je bila u zidu, ovlaš je obrađena.

Dovratnik je nađen blizu ruševine crkve, na periferiji Crkvine u Lisičićima. Spomenici br. 7 i 8 su dovratnici. Nisu precizno datirani, kao ni ostali nalazi bez natpisa u Lisičićima. Debljina dovratnika, 0, 88 cm, bila je veća od debljine zida. Oba dovratnika imaju jednu bočnu stranu obrađenu, a drugu, koja je ugrađena u zid, samo pritesanu. Prema tome i prema rupama koje se nalaze na stražnjoj strani dovratnika za njihovo pripajanje u zid, pretpostavlja se da su pripadali vratima nekog hodnika (Čremošnik, 1954.a, 220).

3. Dosadašnja zakonska zaštita

Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika nije evidentiran, nego se odluka donosi na osnovu navedene peticije.

4. Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Prije potapanja dijelova naselja oko Jablaničkog jezera 1952-1953. godine izvršeno je rekognosciranje terena koji je kasnije potopljen. Ujedno su izvršena arheološka istraživanja na lokalitetima Crkvina, Memidžanovo groblje i ispod stećka kod željezničke stanice u Lisičićima, te na nekropoli stećaka na lokalitetu Gošića han u Ostrošcu. Tada su navedeni stećci i antički nadgrobni spomenici postavljeni u Konjicu ispred Repovačke džamije. S vremenom ta lokacija je postala nepodesna i, shodno projektu koji je sačinilo Projektantsko preduzeće “Plan” iz Konjica 1978. godine, uređena je današnja postava u parku ispod Vardačke džamije. Pošto su spomenici bili išarani grafitima i ugroženi bioorganizmima, Opština Konjic je, prvi put otkako su preneseni stećci u Konjic, 2005. godine obezbijedila sredstva za čišćenje spomenika a dalje čišćenje od lišajeva svih izloženih spomenika nastaviće se tokom 2006. godine. Radove izvodi mr Esad Vesković, konzervator za kamen u Zemaljskom muzeju Bosne i Hercegovine.

5. Sadašnje stanje dobra

Uvidom na mjestu 16. januara 2006. godine ustanovljeno je da se na spomenicima još vide blijedi tragovi grafita. Neki stećci su prije prenošenja 1952-1953. godine bili pomjerani iz prvobitnih položaja ili su utonuli. Prenošenjem u Konjic 1978. godine na sadašnju lokaciju nisu pretrpjeli veću štetu. Vidljive su popravke, tj. umetanje cementa na pojedinim mjestima na spomenicima. Pošto su klesani od lokalnog kamena vapnenca, polureljefni ukrasi dosta su stradali još na prvobitnim lokalitetima, a sada se, usljed biougroženosti, svi ukrasi-klesani i urezani teško razaznaju. Vidljivo je da je na svim stećcima pokušavano da se očiste plohe. Međutim, takav postupak ostavio je mnogo svijetlih mrlja na stećcima, a razaznavanje ornamenata nije poboljšano.

6. Specifični rizici kojima je spomenik izložen

Specifičnih rizika nema.

III - ZAKLJUČAK

Primjenjujući Kriterijume za donošenje odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom (“Službeni glasnik BiH” br. 33/02 i 15/03), Komisija je donijela odluku kao u dispozitivu. Odluka je zasnovana na sljedećim kriterijumima:

A) Vremensko određenje

B) Istorijska vrijednost

C) Umjetnička i estetska vrijednost

v. vrijednost detalja

G) Izvornost

i. Oblik i dizajn

Sastavni dio ove odluke su:

-     kopija katastarskog plana,

-     zemljišnoknjižni izvod,

-     foto-dokumentacija Komisije sa terena, napravljena u januaru 2006, poslije djelimičnog čišćenja spomenika,

-     foto-dokumentacija koju su uz neophodnu dokumentaciju poslali iz Opštine Konjic.

Korišćena literatura

U toku vođenja postupka proglašenja dobra nacionalnim spomenikom BiH korišćena je sljedeća literatura:

1896.  Patch, Carl, Archäologisch-epigraphische Untersuchungen zur Geschichte der römischen Provinz Dalmatien, WissenschaftlicheMitteilungen aus Bosnien und der Hercegovina IV, Wien, 1896, 243-295.

1935. Sergejevski, Dimitrije, Iz rimske arheologije, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini XLVII, Sarajevo, 1935, 17-22.

1951. Sergejevski, Dimitrije, Novi i revidirani rimski natpisi, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, nova serija, sveska VI, Sarajevo, 1951, 301-310.

1954. Bešlagić, Šefik, Stećci u dolini Neretve, "Naše starine" II, Sarajevo, 1954, 181-212.

1954. Čremošnik, Irma, Nešto o antičkim naseljima u okolini Konjica, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Arheologija, nova serija, sveska IX, Sarajevo, 1954, 179-188.

1954.a  Čremošnik, Irma, Izvještaj o iskopavanju u Lisičićima kod Konjica, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Arheologija, nova serija, sveska IX, Sarajevo, 1954, 211-226.

1955.  Basler, Đuro, Dolina Neretve od Konjica do Rame (Jablaničko jezero), Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, nova serija, A, X, Sarajevo, 1955, 219-229.

1964.  Wenzel, Marian, Ukrasni motivi na stećcima, IP "Veselin Masleša", Sarajevo,1964.

1971. Bešlagić, Šefik, Stećci-kataloško-topografski pregled, IP “Veselin Masleša”, Sarajevo, 1971.

1972. Basler, Đuro, Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1972.

1975. Anđelić, Pavao, Historijski spomenici Konjica i okoline, Konjic, 1975.

1978. Bešlagić, Šefik, Nišani XV i XVI vijeka u Bosni i Hercegovini, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Djela, knjiga LIII, Odjeljenje društvenih nauka, knjiga 30, Sarajevo, 1978.

1982. Anđelić, Pavao, Teritorijalno politička organizacija župe Neretve i njezino mjesto u širim političkim okvirima u Studije o teritorijalnopolitičkoj organizaciji srednjovjekovne Bosne, Sarajevo, 1982, 85-116.

1982. Bešlagić, Šefik, Stećci, Kultura i umjetnost, "Veselin Masleša", Sarajevo, 1982.

1988. Bojanovski Ivo, Bosna i Hercegovina u antičko doba, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Djela, knjiga LXVI, Centar za balkanološka ispitivanja, knjiga 6, Sarajevo, 1988.

1997.  Fekeža, Lidija i Gavrilović, Margita, Srednjovjekovne crkve u Bosni i Hercegovini, Bosna franciscana, časopis Franjevačke teologije Sarajevo, god. V, knj. 8, Sarajevo, 1997,219-235.

(1) Opis i orijentacija stećaka slijedi prema položaju u parku, a opis strana svakog pojedinog spomenika ide redom: istočna, južna, zapadna i sjeverna strana.